A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORICA 18, 1984
Kazimierz Badziak
M O N O PO LIZA C JA W PRZEMYŚLE KOSTNYM KRÓLESTWA POLSKIEGO (1900—1914)
W d o tych czasow ych bad an iach nad m onopolizacją w p rzem y śle Kró lestw a P olskiego n ajw ięcej uw agi pośw ięcono gałęzi hutniczo-m etalo- w ej, górn ictw u i w łó k ien n ictw u 1. W y n ik ało to z dom inującej pozycji ty ch gałęzi w stru k tu rz e g ospodarczej zaboru ro sy jsk ieg o . W raz z w y buchem k o lejn eg o k ry z y su ekonom icznego w 1899 r. te n d e n c je karte- lizacy jn e o b jęły i pozostałe p rzem y sły . Z o stały one przedstaw ione w p ra c y I. P ietrzak -P aw ło w sk iej2, pośw ięconej k ształto w an iu się n o w y ch zjaw isk w form acji k ap ita listy c z n e j n a początku XX w. Mniej m iejsca pośw ięcono w n iej zasięgow i m o nopolizacji w gałęzi chem icz nej, a k a rte liz a c ja w p rzem yśle k o stn y m d o czekała się tylko jednej w zm ianki.
A rty k u ł je s t p ró bą w y p ełn ien ia te j luki w o p a rc iu o nie w y k o rz y s ty w a n e d o ty ch czas m ate ria ły n o tarialn e , sądo w e i a k ta fabryczn e. Z na czącą część p rac y pośw ięcono dziejom o g ó ln o ro sy jsk ie g o k a rte lu pro duktów k o stn ych , k tó ry do tej p o ry n ie doczekał się o p rac o w an ia w hi storiog rafii rad zieckiej.
1 M. in. Z. P u s t u f a , P o c z ą tk i k a p i ta ł u m o n o p o l i s t y c z n e g o w p r z e m y ś l e hut- n i c z o - m e t a l o w y m K r ó l e s t w a P o ls k ie g o (1882— 1900), W a rsza w a 1968; i d e m , M o n o p o l i w m i e t a ł ł u r g i c z e s k o j p r o m y s z l e n n o s t i C a r s tw a P o ls k o g o i ich u c z a s ti j e w „Pro- d a m etie" , „ Isto ric ze sk ije Z apiski" 1958, t. 62, s. 84— 125; L. B a l i c k i , P r o c e s y m o n o p o l i z a c ji i r o z w ó j z a tr u d n ie n ia w d ą b r o w s k i m g ó r n ic t w ie w ę g l a w la ta c h 1870__ — 1913, „K w artaln ik H isto ry czn y " 1976, nr 4; K. B a d z i a k , Z d z i e j ó w m o n o p o l i z a c j i w p r z e m y ś l e b a w e ł n i a n y m K r ó l e s t w a P o ls k ie g o w l a ta c h 1900— 1904, „ Z esz y ty N a u k o w e UŁ" 1973, S. I, z. 96; i d e m , P r z e m y ś l w ł ó k i e n n i c z y K r ó l e s t w a P o ls k ie g o w la ta c h 1900— 1918, „ Z eszy ty N a u k o w e UŁ" 1979, S. I, z. 60, s. 97— 130. W a rty k u le p o ję c ia m o n o p o liza cja i k a r te liza c ja trak tu jem y w y m ie n n ie .
a K r ó l e s t w o P o ls k ie w p o c z ą t k a c h im p e r ia liz m u 1900— 1905, W a rsza w a 1955 s. 48— 58, 121— 158.
W latach d ziew ięćd ziesiąty ch XIX w. p rzem y sł p aństw a ro sy jsk ieg o p rzeży w ał k o lejn ą gorączkę in w e sty c y jn ą. O b jęła ona p raw ie w szy s tkie gałęzie p ro d u k cy jn e i w znacznym sto p n iu realizo w an a była ze środkó w k a p ita łu k rajo w eg o . K apitał zagran iczny n ap ły w a ł do tych g a łęzi, k tó re p rz y n o siły najw ięk sze zyski. P rocesy in w e sty c y jn e nie omi n ę ły i przem ysłu chem icznego. M iędzy innym i zostało w ów czas u ru chom ionych k ilk a zakładów , k tó re p ro d u k o w ały klej k o stn y i w y ro b y uboczne. Dział ten bazow ał na o g ó ln ie dostępnym i tanim surow cu, a pro ces tech n o lo g iczn y spro w adzał się do n a stę p u jąc y c h , skró to w o u ję ty c h elem entów : kości zw ierzęce p oddaw ane b y ły procesow i w y gotow ania w wodzie, a o trz y m an y w ten spoisób roztw ór zaw ierał, op rócz po zo stały ch w nim 6% tłuszczów , dw a cenn e składniki: azot w po s taci su b stan cji k lejo w e j i fosfor jak o tró jzasad o w y fosforan w apnia. P ro d u k ty pow stałe w procesie rozszczepienia tłuszczu k o stn e g o (jak klej), znajd o w ały zastosow anie m. in. w oddziałach w ykończalniczych p rzem ysłu w łókienniczego, a fosforan w ap n ia (mączka kostna) b y ł po szukiw anym naw ozem sztucznym 3. S to p o w o z ło ju kostn ego zaczęto w y tw a rz ać k o lejn e p ro d u k ty tŁuszczowe, ja k ^ o le in ę , ste a ry n ę , a z m ą czki k o stn e j w y rab ian o siuperfosfat4.
Szybka rozbu d ow a tego działu p ro d u k cy jn eg o doprow adziła na przełom ie XIX i XX w. do p o w sta n ia n a d p ro d u k c ji i tru d n o ści w zdo byciu suro w ca — kości. W 1901 r. funkcjo n o w ało w Rosji 15 fab ry k w y tw a rz ają cy c h k lej k ostny, w tym 5 w K rólestw ie. P onadto fab ry ki w K ielcach, Lublinie i w W arszaw ie oraz w in nych m iastach p rz e ra biały kości, ale n ie w y tw a rz ały k le ju 5.
W K ró lestw ie n a jsta rsz y m p rzed sięb io rstw em specjalizu jący m się m. in. w p ro d u k cji k le ju kostneg o b y ła fa b ry k a w Tarcłiom inie (k. W a r szaw y) b ę d ąca w łasno ścią Stoi Akc. L. Spiess i S yn6. Od 1883 r. istn ia ły w G rajew ie zakłady chem iczne, n ależące w koń cu XIX w. do firm y I. Biełostooki, A ntonow icz i Ska. Sw oje w y ro b y firm a zbyw ała głów nie w o k ręg u białostockim . N a przełom ie XIX i XX w. w łaściciele zak ładów p rzy stąp ili do rozbudow y działu p rzero b u kości i pod tym
3 S. J e n t y s , W a r t o ś ć n a w o z o w a m ą k i k o s t n e j , W a rsza w a 1895, s. 1— 4. 4 L. D o b r z y ń s k i , P r z e m y ś l k o s t n y w P ols ce, [w:] P r z e m y ś l 1 h a n d el 1918— — 1928, cz. 1, W arszaw a 1928, s. 218.
5 W o je w ó d z k ie A rch iw u m P a ń stw o w e w Łodzi (dalej W APŁ), P io trk o w sk i Sąd O k r ęg o w y (dalej PSO), 4335, k. 19.
6 O ro zw o ju p rzed sięb io r stw a is tn ie ją c e g o od 1803 r. zob. R. R e m b i e l i ń s k i , B. K u ż n i c k a , H is to r ia ia rm a cji, W a r sza w a 1972, s . 321— 323. R od zina Spie'ssôw sta ła na c z e le gru p y fin a n so w e j, która w 1899 r. u tw o rzy ła Sk a A k c. S trz em ieszy ce, p ro w a d zą cą w y r ó b n ie k tó r y ch p rod u k tów ch em iczn y ch . W tym sam ym roku p rze ję ła k o n tro lę nad firm ą h u rto w o -a p teczn ą „Z jed noczen i A p tek arze" w W a r sz a w ie oraz u c z e s tn ic z y ła w b u d o w ie i e k sp lo a ta c ji h o telu „B ristol” w W a rsza w ie.
w zględem w y su n ę ły się one n a czołow e m iejsce w R osji7. W 1894 r. pow stała w N ow ych C h ojnach k o ło Łodzi — F a b ry k a K leju Leski, S tarkm an i Ska. W zw iązku z trudnościam i finansow ym i została ona n a b y ta przez gru pę k a p ita listó w w arszaw skich, k tó rz y sfinansow ali budow ę now ej fab ry k i kleju, a w 1901 r. po reo rg a n iz a c ji u tw o rzyli Tow. A kc. Łódzkiej F abry k i K leju i P rzetw o ró w C hem icznych8. Od 1896 r. uruch om iły p ro d u k c ję no w oczesne zakład y chem iczne w S trze m ieszycach (w pobliżu D ąbrow y G órniczej) n ależące do J. B irnbaum a i M. C ohna, a sp ecjalizu jące się w p ro d u kcji ró żnych ty p ó w klejó w , m ączki k o stn e j, a od p o czątk u XX w. o lein y , ste a ry n y i g lic e ry n y 9. W reszcie w k o ń cu XIX w. łódzka rodzin a ku p ieck a Z aksów p rz y s tą piła do bud o w y zakładó w chem icznych w m iejscow ości Borow e Pole k. Z aw iercia. W ce lu zgrom adzenia znacznych środków finansow ych utw orzono w 1901 r. Tow. A kc. „C oncordia" z k a p ita łe m zakładow ym 300 tys. rb. U ruchom ienie zakładów zbiegło się z ositrym k ry zy se m gospodarczym . W celu k o n ty n u o w an ia p ro d u k cji zarząd spółki zacią gnął znaczne k re d y ty zabezpieczone hipotecznie. G łów nym k red y to - rem b y ł łódzki dom b an k o w y Landau i S k a 10.
N a przełom ie XIX i XX w. na ry n k u K ró lestw a dom inującą rolę w pro d u k cji k le ju k o stn e g o zdobyły g ru p y finansow e, k o n tro lu ją c e zak ład y w T archom inie, Strzem ieszycach i Łodzi. O jego o panow anie toczyła się zacięta w alka k o n k u ren c y jn a. S y tu ację kom p liko w ały tru d ności surow cow e oraz ro sn ące zagrożenie m ożliw ym im portem k leju
z N iem iec i A u stro -W ęg ier. Po k ilk u m iesięczn ych zabiegach w dniu 30 IX 1900 r. zak ład y chem iczne w T archom inie, Strzem ieszycach i Łodzii p o d p isały um ow ę (k ontrakt). D otychczasow e p o szuk iw ania jej tekst/u nie p rzy n io sły pow odzenia. Z innych d o stęp n y ch przekazów ź ródłow ych m ożna w nioskow ać, iż poprzez zaw arcie p orozum ienia d ążyły one do: 1) u zy sk an ia dogo d niejszej pozycji p rze targ o w ej w r a m ach p a ń stw a ro sy jsk ieg o ; 2) zaw arcia um ów z odpow iednim i zrzesze 7 S p i s o k l a b r i k i z a w o d o w J e w r o p i e j s k o j Rossii, P etersb u rg 1903, s. 428. W n a s tę p n y c h la ta ch z a k ła d y z n a la zły s ię w p o w a żn y ch tru d n o śc ia ch fin a n s o w y c h i z o s ta ły u n ieru ch om ion e.
8 In w entarz T o w a rz y stw a Z akład ów C h em iczn y ch „Strem" Z ak ład w Łodzi 1898— 1944, o p ra co w a ła A. R y n k o w sk a (w p o sia d a n iu W APŁ); P r z e m y s ł i h a n d el K r ó l e s t w a P o ls k ie g o , W a r sza w a 1912, nr 4081. Zarząd sp ó łk i m ie ś c ił s ię w W a rsza w ie, p rzy ul. B erga 2, g d z ie zn a jd o w a ła się sied zib a zn a n e g o dom u h a n d lo w e g o H erm ana M ey era .
9 W 1900 r. za k ła d y za tru d n ia ły 125 p r a co w n ik ó w , a p rod u k cja p rzek ro czy ła 315 tys. rb. S ied zib a zarządu m ieś ciła s i ę w W a r sz a w ie przy ul. S en a to rsk iej 36 (W APŁ, Starszy In sp ek tor F a b ry czn y G ubernii P io trk o w sk iej, 2216).
10 W APŁ, P io trk o w sk a Izba S k arb ow a, 16 100. W te cz ce zn ajd u ją s i ę sz c z e g ó ło w e w y k a z y a k cjo n a riu szy i sze re g d o d a tk o w y ch inform acji o ro zw o ju zak ła d ó w .
niam i m o nopolistycznym i w N iem czech i A us tro -W ęg r z e с h d otyczących zakupu na ich ry n k ac h kości i u reg u lo w an ia sp ra w im p o rto w o -ek sp o r to w y c h 11. P onadto Tow. Akc. L. Spiess i Syn w y targ o w ało dla siebie w yłączność zakupu kości w reg io n ie w arszaw skim . Rodzina Spiessów ściśle w sp ó łp raco w ała z w łaścicielam i zakładów chem icznych w S trze m ieszycach. O bie g ru p y dąży ły do zdobycia m onopolistyczn ej pozycji n a ry n k u K rólestw a. W tej sy tu a c ji Z arząd Tow. A kc. Łódzkiej Fab ry k i K leju i P rzetw o ró w C hem icznych czy n ił sta ra n ia o zblokow anie się z I o w . Akc. ,C o n c o rd ia ”, k tó re w 1901 r. zam ierzało uruchom ić p ro d u k cję k le ju kostnego.
N a podstaw ie d o stęp n y ch inform acji można w nioskow ać, iż proces m onopolizacji w dziale przem y słu k o stn eg o K rólestw a przy sp ieszyło w cześniejsze pow stanie zrzeszeń m o nopolistycznych na ry n k u niem iec kim i au striack im oraz po d jęte zabiegi w celu p o w o łan ia k a rte lu ro syjskieg o .
W alk a k o n k u ren c y jn a toczyła się i na ry n k u rosyjskim . W latach dziew ięćd ziesiąty ch n ajszy b ciej ro zw ijały się A kc. Tow. Z akładów O p arzan ia Kości i W y ro b u z Kości Innych P rod uk tów w P etersb u rg u (dalej OKZ), finansow ane przez k ap itał k rajo w y i z ag ran iczn y 12. N a j w iększe zakłady ro sy jsk ie p rzejaw iały silne ten d e n c je m onop olistycz ne i dążyły m. in. do p rzeciw d ziałan ia w u ru ch am ianiu n o w y ch zakła dów , w prow adzenia ra c jo n aln e j p o lity k i w zak resie zakupu surow ców i zbytu w yrobów .
P e rtra k ta c je w spraw ie pow ołania o g ó ln okrajow ej o rgan izacji k a r telow ej p row adzone były w d ru g ie j połow ie 1900 r. S y tu ację k o m p lik o w ała dalsza rozbudow a działów k le ju k o stn ego w dotychczas istn ie ją cych zakładach. W 1900 r. ro zm iary prod u k cji k le ju w skali państw a ro sy jsk ie g o zbliżyły się do 10974,6 tys. kg, gdy m ożliw ości n abyw cze ry n k u b y ły niższe o 48%. Z ak up y kości w y n iosły 78869,7 tys. kg, a dla zakładów n ie w y ra b ia ją c y c h k leju 13513,5 ty s. k g 13. Szacow ano, iż w n ajb liższy ch latach , p rzy u trzy m an iu d otychczasow ego tem pa roz w o ju tej b ran ży zapo trzeb ow an ie p rzem y słu n a su row iec w zrośnie o 38%. Jed nocześnie n a stę p o w a ł w zro st cen kości-w południow ych, śro d k o w y ch i w schodnich gu b ern iach Rosji. P o tęg u jące się trud no ści su ro w cow e groziły pow ażnym i kon sek w en cjam i dla całego przem y słu p ro
11 W APŁ, PSO, 4335, k. 27.
12 In icjatorem z a ło żen ia ty ch za k ła d ó w b y ł Polak — S ta n isła w G lezm er, a b so l w e n t In sty tu tu T e ch n o lo g ic z n e g o w P etersbu rgu . B yło to n a jw ię k s z e p rzed sięb io rstw o te g o d ziału w R osji, a G lezm er o d g r y w a ł w niift d e c y d u ją c ą r o lę ja k o dyrektor za rząd zający. S p is o k labrik..., nr 3450( A. W i e r z b i c k i , W s p o m n i e n i a i d o k u m e n t y (1877— 1920), W a rsza w a 1957, s. 43.
13 D an e na p o d sta w ie: S y n d y k a t k l e j u k o s t n e g o , „G azeta H an d low a" 16 X 1901, nr 238.
d uk u jąceg o k lej k o stn y . W ym ien io n e czynniki zad ecydow ały o p rzy s pieszeniu prac nad re d a k c ją ostateczneg o te k s tu porozum ienia. P ie r w szą w e rsję um ow y podpisano w ko ń cu 1900 г., a po d ziesięciodnio w ych ob rad ach zred ag o w an o tek st o stateczn y i podpisano go w biurze
n otariu sza p e te rsb u rsk ieg o S. S. K łokockiego W d n iu 30 I 1901 r.14
Do po w stałeg o k a rte lu p rzystąp iło 15 zak ładów ro sy jsk ic h i polskich. W późniejszym ok resie p rzy stąp iło k ilk u outsiderów tak, że n o w e zrzeszenie było całkow itym m onopolistą na ry n k u pań stw a ro sy js k ieg o 15. K artel w pierw szej k o lejn o ści dążył do unorm ow ania rozm ia rów pro du kcji. W tym celu przem ysł p rz e ra b ia ją c y kości podzielono na cz te ry gru py . Do pierw szej zaliczono te, k tó re w o sta tn ic h trzech latach nie zw iększyły produkcji, do d ru giej, k tó re zw iększyły p ro d u k cję, do trzeciej — now o u tw o rzo n e zakłady, a do czw artej w eszły trzy firm y z K rólestw a i 19 ro sy jsk ich , nie w y tw a rz a ją c y c h k leju k o st nego. K artel reg u lo w ał rozm iary p ro d u k cji dla trzech pierw szy ch grup. Ja k o zasadę p rzy ję to , że w ielk ość p ro d u k cji dla poszczególnych za kład ów uzależniona była od je j poziom u w lata ch 1898— 1900. U n or m ow anie zakupy kości i p ro d u k cji k le ju w 1901 r. przedstaw ion o w tab. 1. W y n ik a z niej, że w k a rte lu dom inow ała grupa tych p rz e d siębiorstw , k tó re p o w stały lub ro zbu d ow ały te n dział pro d u k cji w k o ń cu XIX w. O trzy m ała ona 70,10% ogólnego k o n ty n g e n tu zakupu kości i 63,99% p ro d u k cji k le ju ko stn eg o . Udział dw óch pozostałych (I i III) w ynosił łą c z n ie odpow iednio: 29,90% i 36,01%. W ram ach k a rte lu p rzo d u ją ce m iejsce po siad ały zakłady OKZ, d y sp o n u jące 23,91% ogółu p ro d uk cji k leju , na drugim m iejscu znalazły się zakłady w G rajew ie (19,17%), na trzecim S trzem ieszyce (7,86), dalej zakłady w S aratow ie (6,64%), w Łodzi (5,97)%, Tow. A kc. „C oncordia" (5,33%). G rupa polska (bez G rajew a) w yw alczy ła dla siebie k o n ty n g e n t w w ysokości 17,16% ogółu zakupu kości i 23,37% p ro d u k cji k le ju kostnego.
W APŁ, PSO, 4Э35, k. 27. Tam zn a jd u je s ię p e łn y tek st p orozu m ien ia w for m ie k op ii.
15 P ierw szy m i u czestn ik a m i p orozu m ien ia b y ły zak ład y: 1) A k c. T ow . Z ak ład ów O parzan ia K ości i W yrobu z K ości In nych P rod uk tów w P etersb u rgu , 2) A n o n im o w e T o w a r z y stw o P rod uk tów C h em iczn y ch i O lejarn i w O d e s s ie (d. A. A. B rodzkij), 3) E. Berliner w M o sk w ie , 4) Z a m ietczy n sk ij Z akład W y ro b u z K ości M ąki i K leju K siężn ej O. P. D ołgoru k oj w Z a m ietc zy n ie, 5) H o li i Z aks w K ow n ie, 6) P aro w y z a k ła d M ąki K ostn ej, K leju, Łoju i W ę g la K o śc io w e g o F. P. L eb ied iew w M o sk w ie, 7) R yski K o ścia n o m ą czn y Zakład G. A rm itstaed t M ło d sz y w R yd ze, 8) S a ra to w sk ie A k c. T ow . K o ścia n o m ą cz n y ch i K leju G o to w a n e g o Z a k ła d ó w w S a ra to w ie, 9) T o w a r zy s tw o R o s to w sk ie n. D onem , Z ak ład K leju, 10) A k saj (obw . d oń sk i), 11) A k c. T ow . Ł ódzkiej Fabryki K leju i P rod u k tów C h em iczn y ch w Łodzi (dw a za k ła d y , 12) A k c. T ow . Fabryki K leju „C oncordia" w Z aw ierciu , 13) A k c. T ow . L. S p iess i S yn w W ar sz a w ie , 14) C h em iczn e Z ak ład y „S trzem ieszyce" w S trzem ieszy ca ch , 15) I. B ieło sto ć k i, I. A n to n o w ic z i Ska w G rajew ie. W APŁ, PSO, 4335, k. 13.
T a b e l a t
U n o rm o w a n ie zakup u k o ści i p rod u k cji k le ju k o s tn e g o w 1901 r. przez o g ó ln o p o ls k i k a rte l k le ju k o stn e g o
K o n ty n g en t
Z ak ład Z akupu k o ś ci P rod ukcji k leju k o s tn e g o
ty s. k g e/o ty s. kg »/o E. Berliner 2 458,6 1 grupa 3,01 442,3 4,44 F. P. L eb ied iew 2 003,3 2,45 288,3 2,89 L. S p iess i S yn 2 943,5 3,60 419,3 4,21 Łódź Stara“ 1 149,9 1,40 180,2 1,81 R yga 2 019,6 2,47 384,9 3,86 K ow no 2 943,5 3,60 140,8 1,41 Razem 13 518,4 16,53 1 855,8 18,62 OKZb 26 086,8 II grupa 31,90 2 381,6 23,91 S tr z em ieszy c e 4 412,7 5,39 783,0 7,86 Z am ietczin o 3 898,4 4,77 437,3 4,39 S aratow 5 526,6 6,77 661,7 6,64 G rajew o 16 216,2 19,84 1 909,9 19,17 A rch ip o w 1 179,4 1,44 201,5 2,02 Razem 57 320,1 70,10 6 375,0 63,99 O d essa 2 702,7 III grupa 3,31 393,1 3,95 Łódź N o w a 0 2 530,7 3,09 414,4 4,16 „C oncordia" 2 997,5 3,67 530,7 5,33 A k saj 2 702,7 3,30 393,2 3,95 R azem 10 933,6 13,37 1 731,4 17,39 O g ó łem 81 772,1 100,00 9 962,2 100,00 a T o w . A k c . Ł ó d z k ie j F a b r y k i K le ju i P rz e tw o ró w C h e m ic z n y c h d y s p o n o w a ło d w o m a, z lo k a liz o w a n y m i o b o k s ie b ie z a k ła d a m i.
b A k c . T o w . Z a k ła d ó w O p arzan ia- K o śc i i W y ro b u z K o śc i In n y c h P ro d u k tó w w P e te rs b u rg u . Ź r ó d ł o : W A PŁ, PSO , 4335, k . 18.
N ajw ażn iejsze p u n k ty um ow y k a rte lo w e j do ty czy ły regulow ania
zakupu kości przez poszczególne zakłady, m ożliw ości odstępo w ania
w całości lub częściow o p ro d u k cji innym firm om lub k a rte lo w i za o d p ow iednim w ynagrodzeniem , reg u lo w ania cen sprzedażnych. W celu p e ł nej realizacji n ak re ślo n eg o p ro g ram u um ow a zakazyw ała uczestnikom porozum ienia tw o rzyć in n e zrzeszen ia k a rte lo w e lub uczestniczyć w b u dow ie n o w y ch zakładów . N orm ow anie p ro d uk cji dotyczyło ty lk o kleju przeznaczonego n a ry n ek w ew n ętrzn y . O d k o n tro li k a rte lu b y ła
zwoi-niona p ro d u k cja ek sp o rto w a . W yw óz na rynki zagraniczne był p o p ie ra n y i zalecan y przez zrzeszenie w celu odciążenia ry n k u k rajo w eg o . W p rzy p ad k u w yw ozu k le ju za g ran icę z p rzy z n a n e j puli w e w n ętrzn e j d an y zakład o trzy m y w ał prem ię e k sp o rto w ą w w ysokości 50 kop. za pud kleju. Fundusz e k sp o rto w y tw orzono w d rodze ró w no m iern eg o obcią
żenia członków k a rte lu p ro p o rc jo n aln ie do w ielkości pro d ukcji.
W 1902 r. zw iększono w ysokość prem ii od 50 do 90 ko;p. za p u d 18. Brak d anych uniem ożliw ia o k reśle n ie w ysokości ek sp o rtu . P raw d o podobnie nie p rzy b rał on w ięk szy ch rozm iarów . Z akład y w K rólestw ie Polskim zgodnie z podpisanym i um ow am i nie zdecyd ow ały się na w y wóz na ryn k i niem iecki i austriack o -w ęg iersk i.
O k res trw an ia k a rte lu o k reślo n o w um ow ie na trz y lata, tj. od 1 I 1901 do 31 XII 1903 r. W ażność poro zum ienia uleg ała przedłu żeniu na d alsze dw a lata, a le ty lk o w p rzy p a d k u opow iedzenia się za tym 2/3 jeg o k o n tra h e n tó w . U czestnicy p o rozu m ien ia podlegali k on tro li k a r telu. O dpow iednie p u n k ty um ow y n a k ła d a ły na je j sy g n a ta riu sz y o b o w iązek b ezw arun ko w ego jej w ypełn iania, a o d ejście od tego lub n a ru szenie w arunk ó w pociągało za sobą m ożliw ość otrzy m an ia k a ry w w y sokości 1 rb od p uda p rzy d z ielo n e j p ro d u k cji k le ju i 10 kop. od p uda k o n ty n g en tu kości. W celu zabezpieczenia w y k o n a n ia ty ch p o sta n o w ień um ow y w szy scy u czestnicy porozum ienia złożyli w depozycie w łasne w ek sle na sum y w w ysokości 75% o trzy m an ej n o rm y p ro d u k c y jn e j17. W y so k ie k a ry ii konieczność złożenia w d epozycie znacznych kw ot g w a ra n cy jn y c h stan o w iły zabezpieczenie trw ało śc i porozum ienia. N a tej po dstaw ie m ożna w nioskow ać, iż tw órcom zrzeszenia znana była dogłębnie p ro b lem aty k a k a rte lo w a i to n ie ty lk o od s tro n y te o rety czn ej.
W ładzam i k a rte lu były: zw yczajne i n ad zw y czajn e ogólne zebrania uczestników , Rada U czestników i o rg a n w y ko naw czy w postaci Biura C entraln eg o. Z w yczajne ogólne zebran ia u czestników o d b y w a ły się dw a razy do ro k u w M oskw ie, a n ad zw y czajne częściej i to w różnych m iejscow ościach. U czestnicy p orozum ienia dysponow ali n a s tę p u ją c y mi liczbam i głosów, k tó re u zależnione b y ły od rozm iarów pro d u k cji: n a ogólną liczbę 214 głosów zakłady ro sy jsk ie d y sponow ały 158 (73,8%), gdy z K ró lestw a P olskiego — 56 (26,2%) o g ó łu 18.
Dla prow adzenia b ieżącej działalności, w y ty czan ia k ieru n k ó w dzia łalności została po w ołan a Rada U czestników , w skład k tó re j w eszli przed staw iciele czterech w iększy ch zakładów na okres trzech lat. Do
16 W APŁ, PSO, 4335, k. 19; W APŁ, T o w a r z y stw o Z a k ła d ó w C h em iczn y ch „Strem" w Łodzi (d alej TZCh „Strem "), 1, k. 219.
17 W APŁ, PSO, 4335, k. 21.
je j o bow iązków n a le ż a ło 1*: 1) pro w ad zen ie w szelkich sp raw k a rte lu
w o p a rc iu o o bow iązujące zasady działalności firm handlow ych, 2) s p ra
w ow anie k o ntro li nad p raw id ło w ą rea liz a c ją porozum ienia, 3) rozw ią zyw anie w y w n ę trz n y ch sporów , 4) sk ładan ie o k reso w y ch spraw ozd ań na og ó ln e zebrania. Z uw agi n a szerokie u p raw n ien ia Rady U czestni kó w faktyczne k iero w n ictw o k a rte lu spoczyw ało w ręku p rzed staw i cieli n a jw ię k sz y ch zakładów , a p rzed e w szystkim S. G lezm era, L. Spies- sa i I. B erlinera.
W re sz c ie Biuro C e n tra ln e było o rg anem w ykonaw czym z siedzibą w M oskw ie. W celu o rganizacji Biiura i u tw o rzenia w łasnego k ap itału obrotow eg o uczestn icy porozum ienia w nosili na sp e cja ln y rach u n ek o p ła ty w w ysoko ści 2,5 kop. o d puda u norm ow anej pro d u k cji k leju i 0,5 kop. przy d zielon y ch k o n ty n g en tó w kości. Z akres działania Biura b y ł szeroki, w y n ik a ją c y zresztą z w aru n k ó w um ow y. K ierow ał nim p rzew od n iczący, o dpow iedzialny p rzede w szystkim za .zwiększenie zbytiu k leju , o d k ry w anie now y ch ry n k ó w zbytu, k ształto w an ie p ra w i dłow ej polityki cen 20. W y d atk i Biura o k reślo n o w stęp nie n a 50 tys. rb. rocznie, a n ajw ażn iejszą pozycje stano w iły płace ad m in istracji k a rte lu .
K artel k le ju k o stn eg o d ąży ł do u reg u lo w an ia n a ra s ta ją c y c h tru d ności w zak resie zak u p u suro w ca i sp rzed aży w yro bó w finalnych. Od
k sz ta łtu p rz y ję ty c h rozw iązań, ich p o w szechnej a k cep tacji przez
uczestnikó w porozum ienia zależało pow odzenie całej akcji. Przyjęte^ i obo w iązujące zasady w p rzy p a d k u zakupu kości sp ro w ad zały się do n a stę p u ją c y c h ustaleń: 1) m iejscow e zaso b y surow cow e b y ły p rze d m iotem zaku p u przez najb liżej p ołożone zakłady, 2) rejo n y zakupu kości przy dzielane by ły poszczególnym zakładom n a ogólnych z e b ra niach uczestników ; tylko nieliczne firm y z a o p atry w ały się częściow o w surow iec poza w łasnym i rejonam i, 3) zakup kości dokonyw ało się w o p arciu o ustaloną, ogólną śred n ią cenę roczną, będ ącą śred n ią cen lo k alnych p łaco ny ch przez zak ład y w latach 1897— 1899 i n a stę p n y c h 21. Biuro C e n tra ln e n a po dstaw ie p rze sy łan y c h rap o rtó w ustalało zbiorczą
śred n ią cenę dla członków k a rte lu .
Ponadto k a rte l opracow ał i w prow adził w życie system sprzed aży kleju. Jeg o celem było ograniczenie do m inim um w alki k o n k u ren c y jn ej i przeciw działan ie p o stęp u jący m zjaw iskom ro zk ład u ry n k u w e w n ętrz nego. S ystem obejm ow ał n a stę p u ją c e n ajw ażn iejsze p o stan o w ien ia22: 1) k lej p oszczególnych zakładów sp rzed aw an y był na ich n ajbliższych
W APŁ, PSO, 4335, k. 22.
*° P rzew o d n iczą cy m Biura C en tr a ln e g o b y l F. M orżyck i, u p rzed n io m o sk ie w sk i p r z ed sta w icie l h a n d lo w y T ow . A k c. W . G o sty ń sk i w W a r sza w ie.
!1 W A PŁ, PSO , k. 23. « W APŁ, PSO, k. 25.
ry nkach , a to w celu zm niejszenia kosztó w tra n sp o rto w y c h , 2) klej nie z n a jd u jąc y zb y tu na m iejscow ym ry n k u p rzechodził do dyspozycji Biura C en traln eg o, k tó re zobow iązane b yło do jeg o sp rzedaży p ro p o r cjonalnie do w yso ko ści pro d uk cji poszczególnych przedsiębiorstw , 3) Biuro C en tra ln e zbierało i analizow ało w szelkie inform acje na te m at funk cjon o w an ia rynk u , zbytu członków k a rte lu i było o d p o w ie dzialne za w łaściw e w y k o rz y sta n ie d o ty ch czasow ych sto su n k ó w h an dlow ych p rzem y słu z odbiorcam i jego w yro bów , 4) zakłady d e c y d u ją c e się na sam odzielną sprzed aż k leju p o k ry w ały w szelkie zobow ią zania, stra ty i inne w y d atk i; w p rzyp ad k u konfliktu z odbiorcą o trz y m ały praw o odw o ływ ania się do p o śred n ictw a Biura w celu o d zy ska nia należności za d o starczo n y tow ar, 5) w yd atki za d ostaw ę k leju s p rz e d aw aneg o za pośredn ictw em Biura od m iejsc przeznaczenia (koszty tran sp o rto w e) stan o w iły oddzielny rach un ek , k tó reg o w ielkość była dzielona p ro p o rc jo n aln ie do ilości k le ju sp rzedaw anego przez w sz y st kie zakłady.
W reszcie um ow a k artelo w a przew idy w ała zm n iejszenie rozm iarów sprzedaży na w a ru n k a ch k red y to w y ch . O dpo w iednie zalecenia w tej kw estii o p raco w an e zostały przez Radę U czestników . Chodziło o zm niej szenie s tra t p rzem y słu w rezu ltacie n iew y p łacaln o ści odbiorców . Z a lecenia Rady n a k a zy w a ły zw iększenie znaczenia sprzedaży gotów kow ej.
T w órcy k a rte lu dążyli do pogodzenia często przeciw staw ny ch in te re só w h and lo w y ch sw oich uczestników . W alk ę k o n k u ren c y jn ą p ró bow ano zlikw idow ać w d rodze stw o rzen ia rejonizacji sprzedaży, przy jed noczesn ym udziale Biura C e n tra ln eg o w zbycie znaczącej części k leju kostnego. N a tej podstaw ie m ożna stw ierdzić, iż był to k a rte l w yższego rzędu, d y sp o n u ją c y ponadto c e n traln y m biurem sprzedaży
(syndykat). P rz y ję te rozw iązania b y ły zjaw iskiem niesp o ty k an y m
w in ny ch k a rte la c h o g ó ln oro sy jsk ich , w w iększości w y stęp u jący ch w farm ie sy n dy k atów , re g u lu jąc y c h zbyt w yrobów sw oich członków . N ie k tó re p rzed sięb io rstw a należące do k a rte lu sp rzed aw ały m ączkę z kości za pośred n ictw em Biura C en tralneg o.
Um ow a k a rte lo w a n ak ładała na członków porozum ienia obow ią zek sk ład an ia com iesięcznych rap o rtó w sta ty sty c z n y ch , o b ejm u jący ch inform acje o ilości sp rzed an eg o k leju w swoim rejo n ie zbytu, d ane o w ielkości sp rzed aży w re jo n a c h znajd u jący ch się w w yłącznej d y s pozycji Biura C entralnego, dane o ilości zakupionych kości i p ro d u k cji k leju i w reszcie zestaw ien ie o ru ch u cen na sw oje p ro d u k ty 23.
W celu zabezpieczenia p raw idłow ej realizacji p rz y ję ty c h zobow ią zań w prow adzono w ysok ie k a ry za um yślne p rze sy łan ie sfałszow anych
d anych sta ty sty c z n y ch lub innych n iep raw d ziw y ch inform acji. System k a r obejm ow ał p rzyp ad ki: za u ch y lan ie się od kontroli, tj. n aru szen ia o dpow iedniego p u n k tu um owy, d a le j za zakup kośai i sprzedaż k leju bez kon tro li i w iedzy Biura C e n tra ln eg o 24. K ażdy uczestnik porozum ie nia sk ład ał w depozycie w eksle pod p isan e in blanco, k tó ry c h w y so kość uzależniona b y ła od w ielkości p ro du k cji. Biuro C en traln e p rze chow yw ało w eksle w m oskiew skim oddziale W o ł/sko-K am skiego Ban
ku H andlow ego. Bank ten przejaw iał z a in tereso w an ie w spó łpracą
z. przem ysłem chem icznym .
W ram ach k a rte lu o góln o ro sy jsk ieg o z o k reślo n y ch u p raw n ie ń a u tonom icznych k o rz y sta ły zakłady w K rólestw ie Polskim (bez G rajew a). W ażne d e c y zje w tym w zględzie zapadły na p ierw szy m ogólnym z e braniu R ady U czestników , odbytym w dniu 7 II 1901 r. pod p rzew od nictw em S. G lezm era25. U czestn icy p osiedzenia potw ierdzili fakt n a d a nia zakładom polskim ok reślo n ej autonom ii w ram ach k a rte lu . Było
to k o n sek w en cją zaw arcia przez nie um ow y k a rte lo w ej już w 1900 r. Z akres autonom ii o b ejm ow ał n a stę p u ją c e p ostanow ienia:
1. Z ak ład y polskie (ibez G rajew a) o trzy m ały w yłączn y re jo n sp rz e daży o b ejm u jący obszar K rólestw a Polskiego, na k tó ry m sp rzed aw ały k lej p ro p o rc jo n aln ie do w ielkości p ro d uk cji. Z godnie z um ow ą zaw artą W m aju 1901 r. zak ład y polskie o trzy m ały n a stę p u jąc e udziały: S trz e m ieszyce — 43,6%, Łódź — 33%, a T archom in — 23,4%2e. N atom iast „C oncordia" zbyw ała sw oje w y ro b y za p o śred n ictw em Biura C e n tra l nego.
. 2. S tosunki z niem ieckim i i au striack o -w ęg iersk im i zw iązkam i m o nopolistycznym i w zakresie zakupu kości na ich ry n k ach oddane zos tały tylk o zakładom w S trzem ieszycach i Łodzi, albow iem T archom in w y ta rg o w a ł dla siebie m onopo listyczn ą po zycję w zakupie surow ca w rejo n ie W arszaw y. Z akład ten m ógł p rzy stą p ić do ogólnego W a r szaw skiego Biura dla Z akup u Kości, ale pod w arunkiem ponoszenia określo n y ch w ydatków . W spólne b iuro zakupu kości u tw orzone zosta ło w celu likw id acji w zajem nej k o n k u ren cji, obniżki kosztów h an d lo w y ch i tra n sp o rto w y ch , naw iązania ściślejszej w sp ó łp ra c y z k a rte la mi niem ieckim i i austriack o-w ęg ierskim i. C złonkam i biu ra b y ły z ak ła dy w S trzem ieszycach, Łodzi i Z aw ierciu. W arszaw sk ie Biuro dla Z a kupu Kości dy sponow ało ściśle o k reślo n y m rejo n e m n ab y w an ia tego surow ca. Z ostał on o k reślo n y w um ow ie m iędzy firm am i polskim i
24 S z c z e g ó ło w y w y k a z kar zob. W APŁ, PSO, 4335, k. 28. !5 W APŁ, PSO, 4335, k. 36 i n.
16 N a c z e le o rg a n iza cji au to n o m iczn ej w K ró le stw ie sta n ą ł Ludw ik S p iess, W APŁ, TZCh „Strem ”, 1, k. 170. P ism o Z a k ła d ó w C h em iczn y ch S tr z em ieszy c e z dn ia 23 VI 1902 r. Biura C en tra ln eg o w M o sk w ie .
i rosy jsk im i, a obejm ow ał obszar K rólestw a Polskiego i zachodnich g ubernii państw a ro sy jsk ieg o . M iędzy Biurem C en traln ym a W a rsz a w skim doszło do k ilk u sporó w na tle ścisłego p rzestrzeg an ia rejon ów zakupu surow ca. M iędzy innym i k a rte l n ało żył k a ry pieniężn e na za kłady w S trzem ieszycach i Łodzi za uch y b ien ia w tym w zględzie.
3. K artel utw o rzy ł specjaln y rachunek, na którym grom adzone byłjy środki na pokrycie wydatików tran sp o rto w y ch kleju sprzed aw an eg o za pośrednictw em Biura C entralnego. Jeg o w ielkość dzielona była p r o p o rcjo n aln ie do ilości tow arów sp rzed aw any ch przez poszczególne za kłady. P rzedsięb iorstw a p o lsk ie (bez G rajew a) nie podlegały tym p rz e pisom . W ich p rzy p ad k u koszty przew ozow e ponoszone by ły bezpoś rednio przez w y sy ła ją c ą tow ar firmę. W p rze p a d k u , gdy średnia opłata przek raczała w ysokość 12 kop. za pud, to sum ę przew yższającą ten po ziom dzielono p ro p o rcjo n aln ie m iędzy w szy stk ie zakłady w od n iesien ia do ilości k le ju w yw iezionego na ry n ek rosyjski.
Zakłady polskie podzieliły się na dw ie zw alczające się grupy, dążące do zdobycia m onopolistycznej pozycji na ry nku K rólestw a. N a czele p ierw szej stali w łaściciele zakładów w Strzem ieszycach i Tarchom inie, dru giej — w łaściciele zakładów w Łodzi, k tó rz y dążyli do zblokow ania się z „C oncordią". O d początku p rzew ażały w pły w y pierw szej grupy, gdyż „C oncordia" z uw agi na tru d n ą sy tu a c ję finansow ą zm uszona zo stała do p rzekazania kartelow i sw oich w yrobów na w aru n k ach sp rz e d a ży kom isow ej. W tej sytuacji zakłady łódzkie p o djęły sam otną w alkę k o n k u ren cy jn ą, dążąc do w yłącznego opanow ania rynku łódzkiego o k rę gu przem ysłow ego.
Do p ierw szeg o starcia m iędzy Strzem ieszycam i a Łodzią doszło w dniu 12 IV 1902 т. na ogólnym zebran iu członków k a rte lu w M os kwie. Strzemiesziyce zap ro testo w ały p rzeciw k o próbom zdobycia przez Tow. A kc. Łódzkiej Fabryki K leju i P rzetw orów C hem icznych m ono polistycznej pozycji w sprzedaży kleju na ryn ku łódzkim. Z kolei g ru pa kierow nicza zakładów łódzkich qpraoow ała i p rzed staw iła p ro jek t uzdrow ienia sy tu acji na ry n k u ogólnorosyjskim w drodze zorganizo w ania przez Biuro C e n tra ln e sprzedaży kleju na ry n k ac h zagranicznych w im ieniu w szystkich zakładów , d a le 'f zm niejszenia o 25% p rod uk cji kleju poprzez w yk up ien ie całkow itych lub częściow ych konty n g en tó w pro d ukcji słabszych finansow o p rzed sięb io rstw i w reszcie utrzym an ie cen m aksym alnych w w a ru n k ach w zrostu e k s p o rtu 27. Gruipa ta była zaintereso w an a dalszym utrzym aniem k artelu, a n aw et po pierała p ro gram rad y k aln eg o ograniczenia produkcji w celu dostosow ania jej do chłonności rynku w ew nętrznego. Z in icjaty w y p rzedstaw icieli z a k ła
dów łódzkich kartel pow ołał kom isję e k sp o rto w ą z zadaniem o p raco w ania zasad rozszerzen ia w yw ozu na ryn k i zagraniczne.
(J genezy w y ją tk o w e j aktyw n o ści g ra p y kierow n iczej zakładów łódz kich leżała obaw a przed dalszym pogorszeniem się ich sy tu acji finanso w ej w w aru n k ach u trzy m u jącej się w alki k o n k u ren cy jn ej. N ow ocześnie urządzone ilub g ru n tow n ie zm odernizow ane zakłady w Strzem ieszycach i T archom inie d y spon o w ały niższym i kosztam i p rodukcyjn ym i i z tego w zględu oferow ały sw oje w y ro b y po niższych cenach. S y tuacja taka prow adziła do zm niejszenia sprzed aży przez zak ład y łódzkie, o feru jące sw oje w y ro b y po w yższych ^cenach.
Do ko lejnego sporu doszło w czerw cu 1902 r. Z akłady w Strzem ie szycach i T archom inie o sk a rż y ły firm ę łódzką o niep rzestrzeg an ie u sta lonej w ysokości sprzedaży na ry n k u K rólestw a. Biuro C en traln e uznało zasadność staw ian y ch zarzutów i zaileciło p ełn ą realizację u sta le ń pod jęty ch przez finmy p o lsk ie w m aju 1901 r. N a tle n iep rzestrzeg ania przez zakłady łódzkie pow yższej um ow y dochodziło do dalszych sporów . W ce lu unorm ow ania sy tu a c ji w łaściciele zakładów w S trzem ieszycach w y stąpili z propozycją utw o rzenia odrębn eg o sy n d y k a tu sprzedaży kleju w K rólestw ie. Chodziło o przek azan ie, ich w y robów w kom isow ą sprze daż łódzkiej firmie handlow ej W . Silberga28. Propozycja została o d rzu cona, a w alk a k o n k u ren cy jn a w ew n ątrz g ru p y polskiej zao strzyła się w latach następ ny ch. Z arząd Tow. Akc. Łódzkiej Fabryki K leju i Prze tw orów C hem icznych dążył do obniżki kosztów produkcji w drodze zw iększenia jej rozm iarów .
W o k resie 1902-1903 k olejne k onflikty osłabiły skuteczność działania kartelu. Wallki m iędzy poszczególnym i zakładam i dotyczyły p rzed e w szystkim n iep rzestrzeg an ia u stalo n y ch rejo n ó w sprzedaży, zasad zak upu kości. W 1903 r. po w stał głośny spór m iędzy Strzem ieszycam i a Biurem C en traln y m , na tle p o lity k i k a rte lu . Zdaniem Strzem ieszyc Biuro p o p ierało in te resy zakładów łódzkich. N a przełom ie m arca i kw ietn ia 1903 r. firm a polska zagroziła w niesieniem pozwu do sądu p rzeciw k o zrzeszeniu, dążąc praw d o p od o bn ie do je;;o likw idacji.
N a początku 1903 r. doszło też do głośnego konfliktu m iędzy Biu rem C en traln ym a „C on co rd ią" o złam anie jed n eg o z w a ru n k ó w um o w y, do tyczącej złożenia w depozycie przez zakłady odpow iednio w y sokiej kaucji. Sąd O k ręg o w y w Pio trko w ie T ryb. rozp atrzy ł w dniu 27 II 1903 r.29 n ie tylko przedm iot sporu, ale u stosunkow ał się do c e lów i m etod działalności k a rte lu . W konkluzji w y ro k u Sąd podkreślił, że um ow a k arte lo w a m iała na celu zw iększenie zysków z uszczerbkiem
M O k ręg łód zk i b y ł n a jw ię k szy m k o n su m en tem k le ju k o s tn e g o w K ró lestw ie. “ W APŁ, PSO, 4335, k. 60 i n.
dla społeczeństw a. Biuro C en traln e realizo w ało p o lity k ę w zro stu zys ków w d rodze po d w yższania cen, og ran iczan ia rozm iarów p rodu k cji, te ry to ria ln e g o rozg ran iczen ia stre f sprzedaży, zam ykania n ie k tó ry c h zakładów za odpow iednim odszkodow aniem rocznym . Sąd stw ierdził, iż działalność k a rte lu k leju k o stn eg o b y ła sprzeczna z arty k u łam i 1133 i 1108 ko deksu cyw ilnego N ap o leo n a30. Był to pierw szy p rzy p a d e k w y dania przez sąd n e g a ty w n ej opinii o działalności zrzeszeń m onopolis ty czny ch w R osji31. Do w y b u ch u I w o jny św iatow ej u staw o d aw stw o ro sy jsk ie nie doczekało się u staw y lub innego a k tu praw n eg o d o ty czącego k arte liz ac ji. N atom iast na p o czątk u XX w. w ładze ro sy jsk ie opo w iedziały się za o k reślo n ą p o lity k ą w sto su n k u do zrzeszeń m ono polisty czn y ch. K ry ty k o w an o i zw alczano działalność ty c h k arteli, k tó re podobnie ja k zrzeszenie p ro d u cen tó w k leju z kości d ąży ły do zdobycia d o m inującej pozycji w celu o siąg an ia w ysokich dochodów poprzez o g raniczan ie rozm iarów p ro d u k cji i w indow anie w ysok ich cen. T aka działalność w ocenie w ładz była społecznie szkodliw a, gdyż nic u w zg lęd n iała m ożliw ości u trzy m an ia w yso k iej p ro d u k cji w w a ru n kach obniżki kosztów jed n o stk o w y ch , a tym sam ym zw iększenia licz by odbiorców danego p ro d u k tu w drodze obniżki cen. P rog ram re a li zow any przez k a rte l k le ju kostneg o b y ł typ o w o defen sy w n y i zw ią
zany był ze zw olnieniem z p rac y o k reślo n ej liczby pracow ników .
W ładze ro sy jsk ie p o p iera ły in te re sy ty ch zrzeszeń, głów nie organizacji sy n d y k ato w y ch , d y sp o n u ją c y c h c e n traln y m biurem sp rzed aży w fo r m ie spółki a k c y jn e j, dążących do obniżki cen sp rz e d a w a n y c h w y ro bów w drodze zm niejszenia kosztów handlow ych, tran sp o rto w y ch , a d m in istracy jn y ch , rek lam o w y ch 32. Po decyzji Sądu O kręg ow eg o w P io tr kow ie T ryb. p ozy cja k a rte lu uleg ła dalszem u osłabien iu, choć nie do tyczyła ona jego rozw iązania, albow iem w y k raczało to poza kom pe ten c je w ładz sądow ych. N atom iast w ładze a d m in istracy jn e nie p o d jęły takiej decyzji, licząc praw d o po d o b nie na w e w n ętrzn y rozkład k artelu .
W pierw szej poło w ie 1903 r. dalsze istn ien ie k a rte lu k o stn e g o n a p o tk ało n a rozliczne trudności. K ilku członków zrzeszenia św iadom ie dążyło do jego likw idacji. W p rzy p ad k u g ru p y p olsk iej ten d en cje tak ie p rz e ja w ia ły zakłady w Strzem ieszy cach i T archom inie. W celu załagodzenia w e w n ętrzn y ch spo rów odbyło się w dniu 9 V 1903 r.
w Zob. W . R y b a c k i , S y t u a c j a p r a w n a k a r t e l i w P o ls ce , W a rsza w a 1936, s. 20 (m a szy n o p is p racy m a g iste rsk iej w B ib lio te c e SGPiS).
W y d a rzen ie b y ło szero k o k o m e n to w a n e na łam ach p rasy sp e c ja lis ty c z n e j, m. in. „E kon om isty" i w y d a w a n e g o od 1903 r. w W ied n iu fa c h o w e g o pism a p o ś w ię c o n e g o p r o b lem a ty ce k a r te lo w ej „K artell-R undschau".
32 Zob. 1. F. G i n d i n , R u s s k a ja b u r ż u a z ija w p i e r io d k a p i ta liz m a , j e j o r a z w i t i j e i o s o b ie n n o s ti, „Istorija SSSR" 1963, nr 2, s. 76; B. W e r n e r , W y j ą t e k refer a tu o trustach , „P rzegląd B an k ow y" 1904, nr 4— 6.
w W a rsz a w ie 33 nadzw yczajn e zeb ran ie członków k a rte lu pośw ięcone om ów ieniu k ilk u k o n tro w e rsy jn y c h kw estii. Po b urzliw ej dy sk u sji udało się o siągnąć porozum ienie w kilku isto tn y ch siprawach i tym sam ym przedłu ży ć działalność k a rte lu . N ie zapobiegło to dalszym w alkom w ew n ętrzn ym m iędzy najw iększym i grupam i finansow ym i. W ko ń cu 1903 r. i na p o czątk u 1904 r. trw ały ro k ow an ia na tem at
u tw o rzen ia o rg an izacji tru sto w e j fab ry k k leju k o stn ego w Rosji.
W tym czasie podobne form y m onopolistyczne p o w stały w tym dziale n a tere n ie N iem iec i A u stro -W ę g ie r34. Jed n ak ż e trudności w pogo dze n iu rozbieżnych in teresó w stan ęły na przeszkodzie realizacji tego p ro jek tu . K artel k o n tyn uow ał sw oją działalność, choć w ograniczon y ch rozm iarach, a w dniu 14 V 1904 r. zosta'1 rozw iązany. O jeg o upadku z ad ecy do w ały p o tęg u jące się tarcia w ew n ętrzn e ja k i prow adzenie m ało elasty czn ej polityki na odcinku reg u low ania cen, norm ow ania p rodukcji, k ształtow ania cen surow ca. Rozw iązanie k a rte lu spow odo w ało w zrost cen suro w ca o 3—5 kop. za pud i obniżkę cen w yrobów gotow ych od 10— 15%.
Po ro zw iązaniu k a rte lu w zro sła w alk a k o n k u ren c y jn a na ry n k u rosyjskim i K rólestw a Polskiego. D qprow adzilo to do dalszego sp ad k u cen, obniżenia zapotrzeb ow an ia na k lej. W k o rzy stn ie jsze j sy tu acji znalazły się zakłady w Strzem ieszy cach i T archom inie, d y sp o n u jące niższym i kosztam i p ro d u k cy jn y m i. Z ak łady „C oncordia" w Z aw ierciu całkow icie zap rzestały p ro d u k c ji35, a firm a łódzka znalazła się w tru d nej sy tu acji finansow ej i w latach 1904— 1909 k ilk ak ro tn ie p rze ry w a ła pro d u k cję, nie w y trzy m u jąc n a tężen ia w alki k o n k u ren c y jn ej.
W 1905 r. rozpoczęła się d rug a faza ro zbudow y . zakładów
w S trzem ieszy cach36, a jed n o cześn ie p o d ję te zostały rozm ow y na te m at połączenia (fuzji) tychże zakładów z oddziałem pro d u k cji k leju kostn ego w p rze d sięb io rstw ie tarchom ińskim . W rezu ltacie fuzji u tw o rzono A kc. Tow. Z akładów C hem icznych „Strem " z siedzibą w W a r szaw ie, z kap itałem zakładow ym 750 tys. rb. N ow a spółka dąży ła do o p ano w ania ry n k u K ró lestw a w d o staw ach naw ozów fosforow ych,
33 W APŁ, TZCh „Strem", 1, k. 101— 150.
*4 K r o n i k a e k o n o m ic z n a . P o ło ż e n ie e k o n o m ic z n e , „Ekonom ista" 1903, nr 2, s. 305. O m o n o p o liza cji te g o d ziału w N ie m cz e c h i A u stro -W ęg rze ch : I. M. G o l d s t e i n , E k o n o m i c z e s k ij k r iz is i b y s t r i j p r o g r ie s s k a r t i e l n o g o d w i ż e n i ja , „W ieetn ik F in an sów , P ro m y szlen n o sti i T orgow li" 1904, t. 1, nr 4, s. 139; i d e m , U s p ie c h i k a r t i e l n o g o d w i ż e n i j a w Z a p a d n o j J e w r o p i e w 1904 i 1905 gg., „ W iestn ik F in a n só w , P ro m y szlen n o sti i T orgow li" 1906, t. 3, nr 30 i 37.
35 W 1905 r. T ow . A k c. „C oncordia" z o sta ło ro zw ią za n e, a fa b r y k ę przejął za dłu gi łód zk i dom b a n k o w y Landau i Ska.
kleju k o stn ego i skó rn eg o o raz p ro d u k tó w p o chodnych, jak: o lein y , ste a ry n y , glicery n y , łoju kostnego.
T a b e l a 2 G łó w n e p o z y c je b ila n so w e A k c. T ow . Z ak ła d ó w C h em iczn y ch „Strem"
za lata 1908/1909— 1913/1914 (w ty s. rb) O kres a k c y jn y K apitał w ła s n y o b c y Z ysk n etto W a rto ść sp rze d a n y c h to w a r ó w ID yw i- d end a w °/o 1908/1909 750 770 585 24 984 _ 1909/1910 750 788 510 112 1 160 5 1910/1911 1 325 1 444 941 178 1 646 5 1911/1912 1 325 1 573 977 260 1 916 6,5 1912/1913 1 325 1 700 1 107 270 2 089 6,5 1913/1914 1 325 2 030 1 210 186 2 172 Ż r ó d l o : S p ra w o z d a n ia A k c. T o w . Z a k ła d ó w C h e m ic z n y c h „ S tr e m " za o d p o w ie d n ie la ta .
W o k resie 1906— 1907 i 190&—1910 o m aw iany dział p ro d u k cy jn y przeżyw ał w zro st zapo trzeb ow an ia na sw oje w y ro by . P ojaw iły się n o w e m ożliw ości w yw ozow e na ry n k i ro sy jsk ie i zagraniczne (Niem cy, Finlandia). G ra p a kierow nicza A kc. Tow. Z akładów C hem icznych „S trem " w y su n ęła k o n cep cję u tw o rzen ia org anizacji tru sto w e j w d ro dze n ab y cia w szy stk ich zakładów p ro d u k u ją c y ch w y ro b y z kości, a położonych w zachodnich g u b ern iach im perium ro sy jsk ie g o 37. W ła ściw a rozbudow a tru s tu dokonała się w latach 1910— 1911. W drodze drugiej em isji akcji zw iększono k a p ita ł a k c y jn y do 1325 tys. rubli. W iększość n o w y ch akcji została p rzek azan a w łaścicielom p rze jęty c h zakładów przem y sło w y ch. Z ak ład y w Łodzi kupiono za 128 tys. rb»8, p rzed sięb io rstw o w Z aw ierciu od firm y J. L andau i Ska za 86 tys. i b 1®, a w 1911 r. n a b y to oddział p rzetw o ró w k o stn y c h A nonim ow ego T ow arzy stw a P rod uk tó w C hem icznych i O le ja rn i (daw niej A. A. Brodz- kij) w O dessie za 130 tys. rb 40. W latach n a stę p n y c h zakupiono od
37 „Strem " S. A. T o w a r z y s t w o Z a k ł a d ó w C h e m i c z n y c h w W a r s z a w i e , [w:j P r z e m y s ł i H a n d e l 1918 1928, cz. 2, W a rsza w a 1928, s. 250; S p r a w o z d a n ie A k c y j n e g o T o w a r z y s t w a Z a k ł a d ó w C h e m i c z n y c h „Stre m" za 1910/1911 ro k. W a r sza w a 1912, s. 3. 3' P a ń stw o w e A rch iw u m m. W a r sz a w y i W o je w ó d z tw a W a r sz a w sk ie g o (dalej P A m W iW W ), K an celaria Szym ona Landaua, 121, nr rep. 558. A k t k u p n a -sp r zed a ży za k ła d ó w w N o w y c h C h ojnach.
39 „R ozwój" 5 VII 1911, s. 4.
«“ P A m W iW W , K an celaria S. Landaua, 121, nr rep. 948. A k t ku p n a o d d ziału za k ła d ó w w O d e ssie , k tó re n a le ż a ły do k ap itału b e lg ijs k ieg o .
Banku H andlow ego w W arszaw ie położoną we wsi Koło — W a r szaw ską F a b ry k ę N aw ozów S ztucznych41 i w reszcie zakłady chem icz ne w G rajew ie. G łów nym i akcjon ariu szam i byli w łaściciele sfuzjow a- nych zakładów . Do w y b u ch u I w o jn y św iatow ej p ierw szoplano w ą ro lę w k ie ro w a n iu trustem odg ry w ali m. in.: S. G lezm er, Jó zef Birnbaum , M aksym ilian L. Cohn, Józef Landau, Ja n Kozłowski, J e rz y M eyer, H e r m an G insberg i Z ygm unt H eilp erin 42.
T w órcy tru stu dążyli do d alek o p o su n iętej racjo n alizacji p ro du kcji i u sp ra w n ie n ia pro cesów p ro d u k cy jn y c h , w y d atnej obniżki kosztów pro d u k cji w celu stw orzen ia w iększej k o n k u ren cy jn o ści sw oich w y robów na ry n k u ro sy jsk im i zagranicznym . Dążono do ześrod ko w ania pro d u k cji w kilk u zakładach, d y sp o n u ją c y c h najlepszym i w arun k am i p ro d u kcyjn y m i. T ru st o p raco w ał p lan ich rozbudow y i m odernizacji poprzez zastosow anie now oczesn ych u rząd zeń p ro d u k cy jn y c h 43. Do Г w ojny św iatow ej n a jszy b ciej d o k on y w ała się rozbudow a zakładów w Strzem ieszycach, p o sia d a jąc y c h n ajlep sze w aru n k i rozw oju. Pod w zględem technicznym rozbudow ano fab ry k i w T archom inie i N o w ych C hojnach. N atom iast sp rzed an o obiekty fab ryczne w G rajew ie jak o zbyt o d dalo n e od głów nych ry n k ó w zbytu.
W 1913 r. zak ład y przem y słu k o stn eg o w K rólestw ie p rzero biły 22 tys. ton kości, z czego 58% pochodziło z ry n k u ro sy jsk ie g o 44. Eg zy ste n c ja tego działu o p iera ła się na szeroko rozbudow anym sy stem ie zbiórki kości. Przed I w ojną św iatow ą poszczególne p ań stw a w p ro w a dziły zakaz w yw ozu tego surow ca. W tej sy tu a c ji tru st p rzem ysłu k o stn e g o „Strem " pod w zględem zao p atrzen ia surow cow ego uzależ n iał się od ry n k u ro sy jsk ieg o .
Znaczna część p ro d u k tó w tru stu b y ła obiektem sp rzedaży na ry n k u K rólestw a i rosyjskim . „Strem " zdobył i utrzym ał m onopolistyczną po zy cję w zachodniej części im perium ro sy jsk ie g o w zbycie k le ju k o st nego, łoju, ste a ry n y , g lic e ry n y itp. T rust p ro dukow ał też naw ozy fos forow e w postaci m ąki k o stn ej, a naw et dążył do rozszerzenia tego działu fab ry k acji. Do I w o jn y św iatow ej ich roczna p ro d u k cja osiąg nę ła w ielkość 12285,0 tys. kg. W Rosji m ąka k o stn a nie była p ow szech
41 P r z e m y ś l i h a n d el K r ó l e s t w a P o ls k ie g o , W a rsza w a 1912, nr 4071.
'2 G łó w n i ak cjo n a riu sze d y s p o n o w a li n a stęp u ją c y m i p ak ietam i akcji: S. G lezm er, J. Birnbaum , M. I. C ohn, J. Landau i H. G in sb erg po 600 sztuk , J. K o zło w sk i — 300, B. Eiger, J. M ey er, M. H ertz, L. A ro n so n , L. M onitz po 100. C zęść a k cji n ależała do w y ż s z y c h u rzęd n ik ów , te c h n o lo g ó w i firm h a n d lo w y c h z w ią za n y ch z trustem . P A m W iW W , K an celaria S. Landaua, 121, nr rep. 948. P rotok ół zeb ran ia a k cjo n a riu szy T ow . Z ak ład ów C h em iczn y ch „Strem".
43 „Strem" S. A,.., cz. II, s. 250. 44 D o b r z y ń s k i , op. cit., s. 211.
nie sto so w ana jak o naw óz sztuczn y i d lateg o w iększość p ro d u k cji sprzed aw ano na ry n k u niem ieckim i fińskim 45.
Do I w o jn y św iatow ej ,,Strem " um ocnił sw oją p o zy cję finansow ą. Zarząd p row adził oszczędną gospodarkę, w iększość zysk ó w p rzeznaczał n a pow ięk szenie zasobów k ap itałó w w łasnych, w y płacał d y w id en d ę w skrom ny ch rozm iarach. O p raw id ło w ej p o lity ce finansow ej św iadczył sto su n ek k ap itałó w w łasn y ch do obcych, np. w 1908/1909 r. k ształto w ał się on odpow iednio: 56,8% w łasn y ch i 43,2% obcych (zob. tab. 2). Z k o lei w ro k u bilansow ym 1913/1914 odpow iednio: 62,7 i 37,3%. T aka s tru k tu ra k ap itało w a ułatw iła tru sto w i zachow anie silnej p o zy cji w la lach I w o jn y św iatow ej i w o k resie II R zeczypospolitej.
P rzy kład tru s tu p rzem ysłu k o stn eg o p o tw ierd za tezę, iż w w a ru n kach im perium ro sy jsk ie g o ten ty p m onopolizacji był pow szechniej stosow any , aniżeli ty p ow e zrzeszenia k artelo w e. W K rólestw ie „Strem " był jed n y m z n ieliczny ch tru stó w 46. D om inował w nim k a p ita ł k rajo w y .
In sty tu t H istorii Z ak ład H istorii P o lsk i N a jn o w sz e j
K a z i m ie r z B a d z i a k
LA M O N O PO L ISA T IO N D A N S L'INDUSTRIE D ’O S DU ROYAUM E DE POLOGNE
(1900— 1914)
A l'ép o q u e de la c rise é co n o m iq u e (1899— 1903) d es te n d a n ce s n o u v e lle s app aru ren t dan s la m o n o lisa tio n d e l'in d u strie d e l'éta t russe. D es a ss o c ia tio n s n o u v e lle s à l’é c h e lle d'état et de r ég io n prirent n a iss a n c e. C om m e e x em p le d’un cartel r é g io nal p eu t serv ir le con trat d es u sin es de l'in d u strie d ’os du R oyau m e d e P o lo g n e, p a s sé en 1900. V ers la fin du X IX s iè c le e t le co m m en cem en t du X X ., le c a rte l d e v in t m em bre de l ’u n ion d es é ta b lis se m en ts p rod u isan t la c o lle d'os, em b ra ssa n t tout le territoire de l ’éta t ru sse. C e tte u n ion fo n ctio n n a it dan s le s a n n ées 1901— 1904. D ans se s cad res le s é ta b lis se m en ts du R oyau m e ob tin ren t u n e sp h ère d éfin ie de l ’a u ton om ie. L’a c tiv ité du cartel ren con tra des o b sta cle s m u ltip les, accru s par la lu tte d e con cu rren ce. A p rès sa ch u te, q u elq u es e s s a is de m o n o p o lisa tio n à l'é c h e lle
« S t o s u n k i r o l n i c z e w K r ó l e s t w i e Pols kim , W a rsza w a 1918, s. 507.
48 Z ak ład y z K ró lestw a P o ls k ie g o n a le ż a ły m. in. do trustów : za p a łcza n eg o , n ic ia n eg o , m ied zio w e g o . W 1910 r. o sta te c z n ie u k sz ta łto w a ł się w c u k r o w n ic tw ie trust p od firm ą W a r sz a w sk ie g o T o w a r z y stw a F abryk Cukru z k a p ita łem 6 m in rb, w sk ła d k tó reg o w e sz ło 9 fabryk.
régionaLg eu ren t lieu . C 'est alors qu e com m en ça son a c tiv ité le trust des e n trep rises de l'incJSstrie d'os: S o c iété par a ctio n s deis E ntreprises C h im iq u es „Strem" à V a rso v ie, qui g ro u p a it se p t en trep rises de l'in d u strie ch im iq u e — six du territoire de R oya um e e t un e d 'O d essa. Jusqu 'au co m m en cem en t de la P rem ière G uerre m o n d ia le, le trust afferm it sa situ a tio n et acqu it u n e p o sitio n de m o n o p o le sur le m a rch é des g o u v e r n e m en ts de l'o u est de l'état ru sse.
