Widok Wychowanie chrześcijańskie między tradycją a współczesnością, red. Alina Rynio, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007

ROCZNIKI NAUK SPO ECZNYCH Tom XXXVI, zeszyt 2 ! 2008

Wychowanie chrzes´cijan´skie mieþdzy tradycj þ

a a wspó czesnos´ci þ

a

, red.

Alina Rynio, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007, ss. 1152.

Zas"ugi s´rodowiska naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w tworzeniu i upowszechnianiu idei wychowania chrzes´cijan´skiego i kszta"towaniu podstaw nowej dyscypliny pedagogicznej – pedagogiki chrzes´cijan´skiej – s þa wyj þatkowo duzúe i zna-cz þace. Juzú w latach siedemdziesi þatych XX wieku prof. Stefan Kunowski w Podsta-wach wspó czesnej pedagogiki_{pisa", zúe wychowanie chrzes´cijan´skie, w tym g"ównie} katolickie, stanowi i powinno stanowic´ jeszcze w wieþkszej rozleg"os´ci podstawowy nurt wspó"czesnego wychowania. We wspomnianej ksi þazúce czytamy: „S´wiatopogl þad katolicki musi byc´ uniwersalistyczny, " þacz þac w sobie wiedzeþ naukow þa z filozoficzn þa i teologiczn þa wed"ug zasady jedynej prawdy pochodz þacej od Boga”1_.

W zbiorze pokonferencyjnym pt. W trosce o integralne wychowanie, wydanym dla uczczenia 25. rocznicy s´mierci prof. Kunowskiego, napisa"em: „Po trzydziestu latach od chwili sformu"owania tekstu Podstaw wspó czesnej pedagogiki (1972) sk"onni jestes´my po raz którys´ z kolei orzec, izú taki w"as´nie sposób prowadzenia analiz porównawczych doprowadzi" do nadania systemowi wychowania chrzes´cijan´-skiego rangi wysoce realnej i powszechnie uprawianej. W Polsce to uprawnienie uzyska"o swój nalezúny wymiar dopiero w latach dziewieþc´dziesi þatych”2_.

W dalszych latach, licz þac od lat siedemdziesi þatych, w s´rodowisku naukowym KUL-u ukaza"y sieþ nasteþpuj þace bardziej znacz þace opracowania, pos´wieþcone niemal w ca"os´ci wychowaniu chrzes´cijan´skiemu: J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowaw-cza, t. 1-3, Lublin 1985; A. Rynio, Wychowanie m odziezúy w nauczaniu Kardyna a Stefana Wyszyn´skiego, Lublin: RW KUL 1995 (wyd. II 2001); M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin 1999; Pedagogika katolicka – zagadnienia wybrane, red. A. Rynio, Stalowa Wola: Filia KUL 1999; W trosce o integralne wychowanie, red. M. Nowak, T. Ozúóg, A. Rynio, Lublin: Wydawnictwo KUL 2003; A. Rynio, Inte-gralne wychowanie w mys´li Jana Paw a II, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004; Wy-chowanie chrzes´cijan´skie – Mieþdzy tradycj þa a wspó czesnos´ci þa, red. A. Rynio, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007.

1_{Warszawa: Wydawnictwo Salezjan´skie 1997, s. 62.}

2_{Z. W i a t r o w s k i, Aktywnos´c´ naukowa na rzecz pedagogiki chrzes´cijan´skiej}

i otwartej, [w:] W trosce o integralne wychowanie, red. M. Nowak, T. Ozúóg, A. Rynio, Lublin: Wydawnictwo KUL 2003, s. 95.

Ostatnia z wymienionych pozycji stanowi aktualnie przedmiot mojego szczegól-nego zainteresowania. Dodam – nie dlatego, zúe jest to zbiór „na wageþ”, o objeþtos´ci 1152 strony, duzúego formatu. Wielu ta objeþtos´c´ mozúe odstraszac´ lub zniecheþcac´ do systematycznego przegl þadu. Ja juzú wczes´niej, jako cz"onek Zespo"u Pedagogiki Chrzes´cijan´skiej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, któremu przewodniczy od kil-ku lat ks. prof. Marian Nowak, nastawi"em sieþ na rozpoznanie tegozú dzie"a w mozú-liwie krótkim czasie i z nadziej þa, zúe rzecz jest godna do upowszechnienia. To nastawienie zrodzi"o cheþc´ zrecenzowania owej pracy, st þad dalsze zapisy niniejszego opracowania dotyczyc´ beþd þa jego zawartos´ci i wartos´ci.

*

Struktureþ tres´ciow þa opracowania wyznaczaj þa: rozleg"e wprowadzenie, siedem czeþs´ci problemowych oraz tzw. czeþs´c´ kon´cowa. W czeþs´ci wsteþpnej, obejmuj þacej wyst þapienia oficjalne, na podkres´lenie zas"uguje ich wielos´c´, a przy tym ich najwyzúszej rangi autorzy. Oprócz S"owa powitalnego J. M. Rektora ks. prof. Stanis"awa Wilka opublikowano takzúe: list Prefekta Kongregacji Edukacji Katolickiej Zenona kard. Grocholewskiego, przes"anie Stanis"awa kard. Dziwisza, telegram Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyzúszego prof. Micha"a Seweryn´skiego, wprowadzenie Przewodnicz þacego Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski bpa Kazimierza Nycza oraz skrócone rozwazúania ks. prof. Mariana Nowaka, prze-wodnicz þacego Zespo"u Pedagogiki Chrzes´cijan´skiej KNP PAN (jak przysta"o na wy-st þapienie okolicznos´ciowe), pt. Hiwy-storyczny i spo eczny kontekwy-st wychowania w duchu chrzes´cijan´skim_{. Wszystkie te wyst þapienia i przes"ania poprzedza przedmowa} organizatora Konferencji – prof. Aliny Rynio.

Oto niektóre tylko wypowiedzi i stwierdzenia wyzúej wymienionych:

J.M. Rektor: „Na polu mys´li wychowawczej dostrzegamy chaos i nieustanne s´cieranie sieþ rózúnych s´wiatopogl þadów i doktryn. St þad w"as´ciwe i odpowiedzialne kszta"towanie ca"ego zúycia by"o i nadal jest trosk þa Kos´cio"a”.

Stanis"aw kard. Dziwisz: „Dos´wiadczenie i m þadros´c´ pedagogiczna Kos´cio"a docenia ogromn þa roleþ wychowawcz þa rodziny, szko"y, pracy, rózúnych stowarzyszen´ i grup. Nadszed" czas odrodzenia tych instytucji wychowawczych […]”.

Minister Nauki i Szkolnictwa Wyzúszego: „Chodzi o wychowanie dzieci i m"o-dziezúy oparte na wartos´ciach uniwersalnych, które w naszej, europejskiej kulturze wywodz þa sieþ z chrzes´cijan´stwa”.

Przewodnicz þacy Komisji Wychowania Katolickiego bp Kazimierz Nycz: „Koniecz-ne jest jas„Koniecz-ne zdefiniowanie wychowania chrzes´cijan´skiego, ustanowienie celów i zadan´, by ochronic´ to wychowanie przed utrat þa tozúsamos´ci, a wychowawceþ przed relatywizmem i subiektywizmem wspó"czesnos´ci”.

Ks. Marian Nowak: „Wielop"aszczyznowe ujeþcie problemów wychowania chrzes´-cijan´skiego nie tylko ukierunkowuje nas na stroneþ faktograficzn þa rzeczy, ale tezú ku wskazaniu naukowych mozúliwos´ci ustalania podstawowych prawid"owos´ci procesu wychowawczego w czasach wspó"czesnych”.

Kolejnym czeþs´ciom problemowym nadano tytu"y: I. W poszukiwaniu teoretycznych podstaw wychowania chrzes´cijan´skiego, II. Pedagogika chrzes´cijan´ska w relacji do

innych nauk i dyscyplin, III. Istotne dziedziny i obszary wychowania chrzes´ci-jan´skiego, IV. Wspó"czesne konteksty wychowania chrzes´cichrzes´ci-jan´skiego, V. Wychowanie chrzes´cijan´skie w domu, szkole i w Kos´ciele, VI. Wychowanie chrzes´cijan´skie poprzez praceþ, teatr i media, VII. Wychowanie poprzez uczestnictwo w kos´cielnych ruchach religijnych i stowarzyszeniach.

Z powyzúszych zapisów wynika, zúe organizatorowi Konferencji uda"o sieþ pozyskac´ opracowania autorskie (ponad 80 referatów problemowych), dzieþki którym mozúna by"o skonstruowac´ logiczny uk"ad tres´ciowy charakterystyczny dla pozycji podreþcz-nikowych. Kolejne czeþs´ci tworz þa wyj þatkowo spójny i dope"niaj þacy sieþ zestaw rozwazúan´ stanowi þacych wspania" þa wyk"adnieþ istoty, rozwoju i niezbeþdnos´ci wy-chowania chrzes´cijan´skiego w naszych czasach.

W czeþs´ci pierwszej, obejmuj þacej 11 opracowan´ autorskich, na szczególne pod-kres´lenie zas"uguj þa rozwazúania ks. prof. J. Bagrowicza z UMK (Wychowanie w s´wie-tle Biblii), prof. M. De Beni z Werony (Miec´ odwageþ byc´ wychowawcami dzisiaj) oraz ks. prof. J. Tarnowskiego z UKSW (Paradoks chrzes´cijan´skiej pedagogiki). Ksi þadz prof. Jerzy Bagrowicz okres´la teologiczne podstawy wychowania chrzes´cijan´-skiego i wspó"czesnej pedagogiki chrzes´cijan´skiej, pisz þac m.in.: „Pedagogika biblijna jest ci þagle aktualna takzúe we wspó"czesnych uwarunkowaniach” (s. 60). Prof. Mi-chele De Beni nie wyobrazúa sobie nawet wspó"czesnej teorii wychowania bez nalezúy-tego zaakcentowania roli wychowawcy. „Trzeba nie tylko przywrócic´ wychowaniu miejsce centralne i podj þac´ wysi"ek usytuowania dyskursu pedagogicznego w kontek-s´cie nowych czasów, w których zúyje spo"eczen´stwo. Trzeba przede wszystkim na nowo zastanowic´ sieþ nad kultur þa formacyjn þa wychowawców, co jest kluczowym punktem dla przysz"os´ci cywilizacji, oraz obudzic´ wiareþ w wychowanie” (s. 61). Ks. prof. Janusz Tarnowski z kolei, zastanawiaj þac sieþ nad „paradoksem chrzes´ci-jan´skiej pedagogiki”, stwierdza: „Podczas ozúywionych dyskusji [na temat pedagogiki i wychowania – Z. W.] nie pada — jak dot þad — s"owo «dialog». […] Dlatego prag-neþ przedstawic´ ca" þa koncepcjeþ, powiedzia"bym nawet wizjeþ chrzes´cijan´skiej peda-gogiki personalno-egzystencjalnej, w której w"as´nie dialog zajmuje jedn þa z ról kluczowych” (s. 70).

W dalszych opracowaniach czeþs´ci pierwszej podjeþto takie w þatki, jak: wychowanie i rozum, kultura chrzes´cijan´ska w pedagogice, wychowanie chrzes´cijan´skie w per-spektywie obiektywistycznych teorii wartos´ci, wychowanie chrzes´cijan´skie w kon-cepcji S. Kunowskiego, a takzúe wed"ug Wolfganga Brezinki oraz inne. Mozúna wprawdzie zastanawiac´ sieþ, czy wszystkie te rozwazúania wystarczaj þaco akcentuj þa teoretyczne podstawy wychowania chrzes´cijan´skiego, jednak wszystkie one w tym nurcie z pewnos´ci þa sieþ mieszcz þa.

W czeþs´ci drugiej skupiono 13 opracowan´ autorskich. Wyraz´nie dominuj þa tu aspek-ty metodologiczne i powi þazania z filozofi þa. W aspek-tym sensie aspek-tytu" tej czeþs´ci jest zbyt ma"o adekwatny do zawartos´ci tres´ciowej danej czeþs´ci. Dla ks. prof. Tadeusza Guza w relacji: pedagogika chrzes´cijan´ska–filozofia wychowania szczególne znaczenie przypada kategorii pojeþciowej „logos”, w tym „Logos pe"en "aski i prawdy”. Ów „logos”, stanowi þacy najbardziej podstawowy uk"ad odniesienia dla ca"ej retoryki religijnej, jest dla prof. Guza takzúe istotnym wyk"adnikiem jego filozofii wy-chowania. Charakterystyczna i jakzúe wymowna w tym zakresie teza: „Istnieje dzisiaj

koniecznos´c´ powrotu pedagogiki chrzes´cijan´skiej do architektury Stwórczego i Zbaw-czego logosu, bo tylko w Nim pedagogika staje sieþ prawdziw þa nauk þa wychowania cz"owieka wed"ug zamys"u Boga Stwórcy i niesienia pomocy cz"owiekowi, by doj-rzewa" w kierunku s´wieþtos´ci ca"ej bytowos´ci w mocy tegozú wiecznie S´wieþtego Logosu” (s. 262).

Prof. Krzysztof Kalka – odwo"uj þac sieþ do ks. J. Woronieckiego, wed"ug którego „pedagogika katolicka jest systemem naukowym wychowania i nauczania, s´cis´le zwi þazanym z teologi þa i filozofi þa chrzes´cijan´sk þa” – uzasadnia przydatnos´c´, a nawet nieodzownos´c´ filozofii w d þazúeniu do wspó"czesnego okres´lenia wychowania chrze-s´cijan´skiego (s. 267 i nasteþpne).

W dalszych opracowaniach, skupionych w czeþs´ci drugiej zbioru pokonferencyj-nego, jest wiele mowy o personalizmie i o etyce. Pozostaj þa jednak w þatpliwos´ci, czy zawsze s þa one wystarczaj þaco podporz þadkowane tytu"owi danej czeþs´ci?

W trzeciej czeþs´ci zbioru (obejmuj þacej 11 opracowan´ autorskich) wyraz´nie do-minuj þa takie problemy, jak: tozúsamos´c´, wolnos´c´ wyboru, wychowanie do odpowie-dzialnos´ci, wychowanie do dialogu, dos´wiadczanie mi"os´ci, miejsce kultury i tradycji w wychowaniu chrzes´cijan´skim i inne. S þa to wieþc wazúne problemy, ale niekoniecznie najistotniejsze. Z duzúym zainteresowaniem czyta sieþ rozwazúania: dr Anny Lendzion (traktuj þace o kszta"towaniu w"asnej tozúsamos´ci), prof. Janiny Kostkiewicz (dotycz þace wolnos´ci wyboru) oraz prof. Eugeniusza Sakowicza (oddaj þace istoteþ wychowania do dialogu).

Czeþs´c´ czwarta zbioru (obejmuj þaca 13 opracowan´ autorskich) dotyczy wspó"czes-nych kontekstów wychowania chrzes´cijan´skiego. Ws´ród nich interesuj þace s þa pro-blemy, którym nadano tytu"y: Szanse i zagrozúenia wychowania chrzes´cijan´skiego w niestabilnym s´wiecie; Sakralizacja i desakralizacja w drodze cz"owieka do samego siebie; Stygmatyzacja wyzwaniem dla chrzes´cijan´stwa; Wolnos´c´ od uzalezúnien´ wy-zwaniem dla wychowania chrzes´cijan´skiego; Uprzedzenia religijne jako wyzwanie do wspó"czesnego wychowania chrzes´cijan´skiego; Wychowanie w konteks´cie konkuren-cyjnos´ci – wyzwania dla pedagogiki chrzes´cijan´skiej; Wychowanie chrzes´cijan´skie wobec wspó"czesnego dyskursu o istocie wychowania; Atrakcyjnos´c´ wychowania chrzes´cijan´skiego.

W ostatnim opracowaniu autorka – prof. Alina Rynio – pisze: „Syntetycznie rzecz ujmuj þac, mozúna powiedziec´, zúe wychowanie chrzes´cijan´skie, w którym chodzi o to, aby cz"owiek by" coraz bardziej odpowiedzialny za swoje zúycie i nawi þaza" prawid-"owy i g"eþboki kontakt z samym sob þa, otaczaj þacym go s´wiatem, innymi osobami i z Bogiem, jest atrakcyjne, poniewazú zdecydowanie podkres´la roleþ aktywnos´ci w"asnej, a bazuj þac na poznaniu i mi"owaniu wielowymiarowej prawdy i samego sie-bie, ujawnia znaczenie tradycji w zúyciu cz"owieka uczestnicz þacego w rzeczywistos´ci tu i teraz bez uprzedzen´ i stereotypów” (s. 686).

Akcentuj þac opracowania czeþs´ci czwartej godzi sieþ dodac´, zúe niektóre z nich oparte s þa na rozleg"ych badaniach empirycznych. Mam w szczególnos´ci na mys´li przejrzyste i przekonywaj þace analizy wynikowe przeprowadzone przez dra Tadeusza Sakowicza oraz przez ks. Jana S´ledzianowskiego.

W czeþs´ci pi þatej zbioru (obejmuj þacej 11 opracowan´ autorskich) zaprezentowano rozwazúania dotycz þace wychowania chrzes´cijan´skiego w domu, w szkole i w Kos´ciele,

a wieþc w s´rodowiskach szczególnie podatnych na wp"ywy wychowania chrzes´cijan´-skiego. Ks. prof. Stanis"aw Dziekon´ski, ukazuj þac specyfikeþ chrzes´cijan´skiego wycho-wania w rodzinie, pisze: „Wychowanie chrzes´cijan´skie w rodzinie ma swoj þa specy-fikeþ. Jednym z elementów wyrózúniaj þacych jest fakt po" þaczenia wychowania chrzes´ci-jan´skiego z naturalnym prawem rodziny do wychowania, przy czym wieþcej elemen-tów wychowania chrzes´cijan´skiego mies´ci w sobie pos"annictwo rodziny jako «domo-wego Kos´cio"a»” (s. 705).

O wychowaniu w rodzinie pisz þa takzúe: ks. Józef Stala oraz ks. Andrzej Off-man´ski. Z kolei szkole swoje opracowania pos´wieþcili: ks. Marek Studenski, prof. Krystyna Cha"as, Barbara Wolny oraz ks. Adam Maj. Oznacza to, zúe wymienione s´rodowiska wychowania uzyska"y stosunkowo dobre okres´lenie. W interesuj þacym opracowaniu prof. Krystyny Cha"as na temat roli klasy autorskiej w urzeczy-wistnianiu wartos´ci chrzes´cijan´skich, przy tym wzbogaconym licznymi przyk"adami z rózúnych szkó" i klas autorskich, autorka pisze m.in.: „Klasa autorska stanowi szanseþ wychowania ku wartos´ciom chrzes´cijan´skim. Z´ród"o tej koncepcji – celów i zadan´ wychowawczych, tres´ci i osi þagnieþc´ wychowawczych, metod pracy i form – tkwi w charyzmatach ruchów religijnych. Rzecz w tym, by je prawid"owo odczytac´ i przenies´c´ na grunt pedagogiczny” (s. 781).

Ca"os´ciowe spojrzenie na potrzebeþ i uzasadnienie wychowania religijnego w rózú-nych s´rodowiskach wychowania prezentuje ks. prof. Rados"aw Cha"upniak, który m.in. pisze: „Kazúde ze s´rodowisk wychowawczych charakteryzuje sieþ okres´lonymi w"as´ciwos´ciami, mozúliwos´ciami i zagrozúeniami. Zúadne ze s´rodowisk nie jest w stanie niezalezúnie od innych zagwarantowac´ pe"nej i skutecznej edukacji religijnej. Dopiero wzajemne otwarcie i wspó"dzia"anie przedstawicieli poszczególnych s´rodowisk wy-chowawczych mozúe stworzyc´ optymalne warunki dla rozwoju, takzúe na p"aszczyz´nie religijnej” (s. 727).

Opracowania skupione w czeþs´ci szóstej zbioru (dziewieþc´ artyku"ów), traktuj þacej o wychowaniu chrzes´cijan´skim poprzez praceþ, teatr i media, maj þa zrózúnicowan þa wartos´c´. Zapewne Czytelnicy dobrze odbior þa rozwazúania dr Doroty Bis pt. Spo-eczen´stwo informacyjne szans þa i zagrozúeniem dla wychowania chrzes´cijan´skiego, które stanowi rzeteln þa analizeþ stanu wiedzy literaturowej w danym obszarze problemowym. Niestety, nie mozúna tego powiedziec´ o artyku"ach traktuj þacych o wychowaniu przez praceþ. Dwa opracowania z tego zakresu dalekie s þa od wspó"-czesnos´ci wychowania przez praceþ. Wprawdzie dr Grzegorz Grzybek stara sieþ uzasadnic´ aktualnos´c´ chrzes´cijan´skiego wychowania do pracy, ale czyni to jedynie w aspekcie etycznym. A przeciezú pedagogika pracy ma w danym zakresie tak wiele do powiedzenia. Takzúe rozwazúania dotycz þace teatru i mediów s þa raczej skromne, przy tym jednostronne w swojej wymowie ogólnej. Dwa ostatnie opracowania w tej czeþs´ci raczej wykraczaj þa poza jej obszar problemowy.

Ostatnia, siódma czeþs´c´ zbioru skupia 13 opracowan´ pos´wieþconych wychowaniu przez uczestnictwo w kos´cielnych ruchach religijnych i stowarzyszeniach. Zgodnie z tytu"em tej czeþs´ci niemal wszystkie opracowania autorskie ukazuj þa rózúne przyk"ady i postacie ruchów i stowarzyszen´ organizowanych na obrzezúach doktryn i rozwi þazan´ podstawowych chrzes´cijan´stwa, w tym szczególnie katolicyzmu. Tego rodzaju ilus-tracje i analizy, czeþsto historyczne, mog þa byc´ przydatne dla potrzeb akademickich

i badawczych, jednak ich uzúytecznos´c´ w codziennos´ci normalnie funkcjonuj þacego Kos´cio"a pozostaje pod znakiem zapytania. Z tego przypuszczalnie powodu opraco-wania powyzúsze skupiono w ostatniej czeþs´ci zbioru pokonferencyjnego, przy tym z mys´l þa o potrzebach specjalistów w danym zakresie.

*

Niejako dope"nienie zbioru stanowi þa: sprawozdania z dyskusyjnych grup tema-tycznych, oddaj þace przede wszystkim interesuj þacy klimat owych dyskusji; podsu-mowanie ca"os´ci obrad konferencyjnych dokonane przez g"ównego organizatora Konferencji – prof. Alineþ Rynio; homilia bpa dra Kazimierza Nycza oraz doku-mentacja formalna Konferencji i serwis fotograficzny.

Dla Czytelnika zapewne pouczaj þace i przydatne w organizacji ich zúycia okazú þa sieþ nasteþpuj þace mys´li zaczerpnieþte z homilii, a takzúe z podsumowania:

Niech dobre wychowanie beþdzie sposobem na to, by m"odziezú by"a nadziej þa Kos´cio"a i S´wiata. Niech s"uszne d þazúenie do wieþkszego spokoju i porz þadku w naszych szko"ach beþdzie realizowane przez powrót do lepszego wychowania, do budowania zúycia m"odych ludzi na skale, któr þa jest prawda o dobru, przykazania, a w ostatecznos´ci osoba Jezusa Chrystusa. Uczyc´ m"odych i siebie nas´ladowania Chrystusa to znaczy wychowywac´ najskuteczniej” (z homilii bpa Kazimierza Nycza, s. 1136).

Proponowane przez chrzes´cijan´stwo wychowanie dowartos´ciowuje wszystko, co z natury za-wiera sieþ w wychowywanym cz"owieku. W szczególnos´ci zas´ docenia rozum widziany w kategorii mozúliwos´ci i umiejeþtnos´ci czytania sensu i znaczenia wewn þatrz rzeczywistos´ci. Nie pomija przy tym godnos´ci osoby, wolnos´ci, prawego sumienia, komunijnego charakteru realizowania sieþ Bozúego planu zbawienia, potrzeby wychowania rozumnej i odwazúnej wiary, uwagi, pamieþci i uczuc´, czy odpowiedzialnos´ci za to, do czego w danym momencie wzywa rzeczywistos´c´ (Z Podsumowania prof. Aliny Rynio, s. 1132).

*

Z duzúym zadowoleniem i uznaniem nalezúy stwierdzic´, zúe ogólnie zbiór pokon-ferencyjny pt. Wychowanie chrzes´cijan´skie – mieþdzy tradycj þa a wspó czesnos´ci þa stanowi juzú teraz pomocne, a nawet niezbeþdne z´ród"o dla dalszej organizacji i realizacji wychowania chrzes´cijan´skiego w Polsce i na s´wiecie. Wartos´c´ naukowa tegozú opracowania jest wyj þatkowo wysoka. Scharakteryzowane dzie"o zbiorowe jest swoistym kompendium wiedzy historycznie uzasadnionej i wspó"czes´nie uprawianego wychowania chrzes´cijan´skiego.

Zygmunt Wiatrowski Wyzúsza Szko a Humanistyczno-Ekonomiczna we W oc awku