Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

Tomasz Barankiewicz, Eugeniusz

Sakowicz, Władysław Kowalak

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 57/3, 135-148

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57 (1987) fa se . II I

BIULETYN MIS J OLOGICZN O -RELIGIOZNAWCZY

Z aw artość: I. D O K U M E N T Y . S e k ty a lb o n o w e r u c h y re lig ijn e . II. S P R A ­ W O Z D A N IA . 50 l a t M isy jn e g o S e m in a riu m D u c h o w n e g o . II I. O P R A C O W A ­ N IA . G rz e c h w islam ie.*

I. D O K U M E N T Y S e k ty albo n o w e ru ch y relig ijn e

W y zw a n ie d u szp astersk ie R a p o r t b ie ż ą c y o p a r ty n a ok. 75 w y p o w ie d z ia c h i d o k u m e n ta c ji o tr z y m a n y c h d o 30 p a ź d z ie r n ik a ’85 od re g io n a ln y c h i k r a jo w y c h K o n fe re n c ji E p is k o p a tó w S ło w o w stęp n e O d p o w ia d a ją c n a w y ra ż o n ą p rz e z K o n fe re n c je E p is k o p a tó w n a c a ły m św ie c ie tr o s k ę , W a ty k a ń s k i S e k r e t a r i a t J e d n o ś c i C h rz e ś c ija n , S e k r e t a r i a t d la N ie c h rz e ś c ija n , S e k r e t a r i a t d la N ie w ie rz ą c y c h o ra z P a p ie s k a R a d a do S p ra w K u ltu r y p r z e p r o w a d z iły b a d a n ia n a d p o ja w ie n ie m się i d z ia ła ln o ś c ią „ s e k t”, „ n o w y c h ru c h ó w r e l ig i jn y c h ”, „ k u ltó w ”. D y k a s te r ie te w r a z z S e k r e t a r i a te m S ta n u od p e w n e g o c z a su b y ły ty m z a g a d n ie n ie m z a n ie p o k o jo n e .

P ie r w s z y m k r o k ie m b y ło ro z e s ła n ie w lu ty m 1984 r. k w e s tio n a riu s z a ( p a tr z D o d a te k ) do K o n f e r e n c ji E p is k o p a tó w i do p o d o b n y c h in s ty tu c ji p rz e z S e k r e t a r i a t J e d n o ś c i C h rz e ś c ija n w im ie n iu w y ż e j w y m ie n io n y c h d y k a s te rii. C e le m te g o b y ło z e b r a n ie w ia ry g o d n y c h in f o r m a c ji i w sk a z ó w e k co do a k c ji d u s z p a s te r s k ie j i m o ż liw y c h k ie r u n k ó w d a ls z y c h b a d a ń te g o p ro b le m u . Do c h w ili o b e c n e j (p a ź d z ie rn ik 1985) o tr z y m a n o w ie le o d p o w ie d z i od K o n fe ­ r e n c j i E p is k o p a tó w z a ró w n o k r a jo w y c h , j a k re g io n a ln y c h ze w s z y s tk ic h k o n ­ ty n e n tó w . N ie k tó r e z ty c h o d p o w ie d z i z a w ie ra ły szczegółow e in f o rm a c je z p o ­ sz c z e g ó ln y c h d ie c e z ji; to w a rz y s z y ły im k o p ie lis tó w p a s te r s k ic h , b ro s z u ry , a r t y k u ł y i s tu d ia .

N ie je s t o c zy w iście m o ż liw e stre s z c z e n ie t u t a j n a d e s ła n e j o b s z e rn e j d o ­ k u m e n ta c ji, k tó r ą z re s z tą tr z e b a b ę d z ie u s ta w ic z n ie a k tu a liz o w a ć , je ś li m a o n a słu ż y ć ja k o p o d s ta w a do o p ra c o w a n ia k o n s tr u k ty w n e j o d p o w ie d z i d u s z ­ p a s te r s k i e j n a w y z w a n ie rz u c a n e p rz e z s e k ty , n o w e r u c h y i g r u p y re lig ijn e . N in ie js z y r a p o r t m o że b y ć je d y n ie p r ó b ą n a k r e ś le n ia w s tę p n e g o og ó ln eg o o b ra z u ; o p ie r a się o n a n a o tr z y m a n y c h o d p o w ie d z ia c h i d o k u m e n ta c ji.

R a p o r t s k ła d a się z n a s tę p u ją c y c h części:

1. W stę p . — 2. P rz y c z y n y r o z p r z e s tr z e n ia n ia się ty c h ru c h ó w i g ru p . — 3. W y z w a n ia d u s z p a s te rs k ie i sp o so b y p r z e c iw d z ia ła n ia . — 4. Z a k o ń c z e n ie . — 5. Z a c h ę ta ze s tr o n y S y n o d u 1985 r . — 6. P ro b le m y do d a ls z y c h b a d a ń i stu d ió w . — 7. W y b ra n a b ib lio g r a fia . — 8. D o d a te k .

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. W ła d y s ła w K o w a la k SV D, W a rs z a w a .

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

1. W stęp

D e f i n i c j a p r z e d m i o t u

1.1. C zy m są „ s e k ty ” ? Co o z n a c z a m y te r m in e m „ k u lt y ” ? I s to tn ą s p r a ­ w ą je s t u ś w ia d o m ie n ie sobie, że is tn ie ją tr u d n o ś c i w z a k re s ie p o ję ć , d e f i­ n ic ji i te r m in o lo g ii d o ty c z ą c e j ty c h z a g a d n ie ń . T e rm in y „ s e k ta ” i „ k u lt” m a ją z a b a rw ie n ie n ie c o p e jo r a ty w n e i z d a ją się s u g ę ro w a ć o cen ę n e g a ty w n ą . B y ć m oże le p s z e b y ły b y o k r e ś le n ia n e u tr a ln e , ta k ie ja k „ n o w e r u c h y r e l i ­ g ijn e ”, „ n o w e g ru p y r e l ig i jn e ”. D e fin ic ja ty c h „ n o w y c h r u c h ó w ” czy „ g r u p ” ja k o o d rę b n y c h od K o ścio łó w i w sp ó ln o t k o ś c ie ln y c h b ą d ź te ż „ p r a w o w i­ ty c h ru c h ó w w ło n ie K o śc io ła ” je s t z a g a d n ie n ie m sp o rn y m .

P o m o c n e m oże się tu o k a z a ć ro z ró ż n ie n ie p o m ię d z y s e k ta m i w y w o d z ą ­ c y m i się z re lig ii c h rz e ś c ija ń s k ie j i s e k ta m i p o c h o d z ą c y m i z in n y c h re lig ii czy p e w n y c h p rą d ó w u m y s ło w y c h . C zęsto s p r a w a s t a je się b a r d z ie j d e li­ k a tn a , g d y tr z e b a o d ró ż n ić g ru p y p o c h o d z e n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o od K o śc io ­ łó w , w s p ó ln o t k o ś c ie ln y c h i od p r a w o w ity c h ru c h ó w w ło n ie K o śc io ła ; n ie ­ m n ie j je d n a k ro z ró ż n ie n ie to je s t b a rd z o w a ż n e . W rz e c z y s a m e j p e w n e c e c h y m e n ta ln o ś c i czy p o s ta w s e k c ia rs k ic h , cz y li n ie to le r a n c ja czy w rę c z a g r e s y w n y p ro z e lity z m , n ie m u s z ą p ro w a d z ić do p o w s ta n ia „ s e k ty ” i w k a ż ­ d y m ra z ie n ie w y s ta r c z a ją do je j s c h a r a k te r y z o w a n ia . P o s ta w y ta k ie s p o ty ­ k a m y ró w n ie ż p o ś ró d w ie rz ą c y c h c h rz e ś c ija n w o b rę b ie K o ścio łó w i w s p ó l­ n o t k o śc ie ln y c h . T a k ie g ru p y c h rz e ś c ija ń s k ie o m e n ta ln o ś c i s e k c ia r s k ie j m o ­ g ą u le c e w o lu c ji d z ię k i p o g łę b ie n iu sw e j f o r m a c ji c h rz e ś c ija ń s k ie j i k o n ­ ta k t o m z b r a ć m i w w ie rz e . W te n sp o só b m o g ą o n e sto p n io w o u m a c n ia ć p o ś r ó d sie b ie p o s ta w y i d u c h a e k le z ja ln e g o . K r y te r iu m ro z r ó ż n ia n ia p o m ię d z y s e k ta m i p o c h o d z e n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o i K o śc io ła m i o ra z w s p ó ln o ta m i m o ż n a n ie r a z o d n a le ź ć w „ ź ró d ła c h ” n a u c z a ­ n ia ty c h ż e g ru p . T a k n a p r z y k ła d ja k o s e k ty m o ż n a b y o k re ś lić te g ru p y , k tó r e p o za B ib lią m a ją ta k ż e in n e k s ię g i „ o b ja w io n e ” lu b „ p rz e s ła n ia p r o ­ ro c z e ”, b ą d ź te ż g ru p y w y łą c z a ją c e z B ib lii p e w n e k się g i p ro to k a n o n ic z n e , b ą d ź w re s z c ie r a d y k a l n ie z m ie n ia ją c e ic h tre ś ć . O d p o w ie d ź n a je d n o z p y ­ t a ń k w e s tio n a r iu s z a (1) b rz m i n a s tę p u ją c o : „Z p o w o d ó w p ra k ty c z n y c h k u lt alb o s e k tę d e f in iu je się n ie k ie d y ja k o « g ru p ę r e lig ijn ą p o s ia d a ją c ą w ła s n y , in d y w id u a ln y ś w ia to p o g lą d , w y w ie d z io n y z n a u k ja k ie jś w ie lk ie j re lig ii ś w ia ­ to w e j, lecz n ie to ż s a m y z n im i» . P o n ie w a ż m ó w im y t u t a j o g r u p a c h sw o ­ is te g o ro d z a ju , z a z w y c z a j u w a ż a n y c h za z a g ro ż e n ie d la w o ln o śc i o b y w a te li i o g ó ln ie d la sp o łe c z e ń s tw a , k u lt y i s e k ty c h a r a k te r y z o w a n o ró w n ie ż ja k o w y ró ż n ia ją c e się p e w n y m i sz c z e g ó ln y m i z a c h o w a n ia m i. I t a k np. często m a j ą o n e s t r u k t u r ę a u to r y ta t y w n ą , s to s u ją ró ż n e fo r m y p r a n i a m ó zg ó w i k o n tr o li m y ś li, n a c is k u g ru p o w e g o , a ta k ż e w s ą c z a ją w sw y c h c z ło n k ó w p o c z u c ie w in y , s tr a c h u itd . P o d s ta w o w ą p r a c ą n a te m a t ty c h c e c h je s t k s ią ­ ż k a A m e r y k a n in a D a v e B re e s e ’a p t. K n o w th e M a r k s o f C u lts (V ic to r B ooks, W h e a to n 111., 1985)”. N ie z a le ż n ie od tr u d n o ś c i w o d ró ż n ia n iu s e k t p o c h o d z e n ia c h rz e ś c ija ń ­ sk ie g o od K o ścio łó w , w s p ó ln o t k o ś c ie ln y c h i ru c h ó w c h rz e ś c ija ń s k ic h , o d p o ­ w ie d z i n a p y ta n ie k w e s tio n a r iu s z a u ja w n ia j ą c z ę sto k ro ć d u ż ą n ie ś c isło ść t e r ­ m in o lo g ic z n ą , z a k tó r ą k r y j ą się p o w a ż n e n ie d o s ta tk i w ie d z y o in n y c h K o ś­ c io ła c h c h rz e ś c ija ń s k ic h o ra z w s p ó ln o ta c h k o śc ie ln y c h . N ie k tó r e sp o ś ró d ty c h o d p o w ie d z i u m ie s z c z a ją p o m ię d z y „ s e k ta m i” K o ścio ły i w s p ó ln o ty e k le z ja ln e n ie p o z o s ta ją c e w p e łn e j łą c z n o ś c i z K o śc io łe m rz y m s k im ; ró w n ie ż w y z n a w c y w ie lk ic h re lig ii ś w ia to w y c h (h in d u iz m , b u d d y z m ) w m a ły m s to p n iu ro z p o ­ w s z e c h n io n y c h w ic h k r a j a c h b y w a ją k la s y fik o w a n i ja k o p rz y n a le ż ą c y do se k ty .

1.2. N ie z a le ż n ie je d n a k od w s p o m n ia n y c h w y ż e j n ie ś c isło śc i ro z ró ż n ie ń , a w ię c i te rm in o lo g ii, n ie m a l w s z y s tk ie K o śc io ły lo k a ln e s tw ie r d z a ją p o ja ­ w ia n ie się i sz y b k i w z ro s t lic z b y n a jr ó ż n ie js z y c h „ n o w y c h ” ru c h ó w r e l ig i j­

n y c h , g r u p i p r a k t y k . P r a w ie w sz y sc y re s p o n d e n c i u w a ż a ją to z ja w is k o z a p o w a ż n e , n ie k tó rz y n a w e t za a la r m u ją c e ; z d a je się, że p ro b le m u teg o r o ­ d z a ju n ie n o tu je się je d y n ie w p a r u k r a j a c h (np. ta m , g d zie d o m in u je is la m ).

P r o b l e m y d u s z p a s t e r s k i e

1.3. Z ja w is k o ro z w ija się szy b k o , często z n ie m a ły m p o w o d z e n ie m , i s t a ­ n o w i p e w ie n p ro b le m d u s z p a s te rs k i. N a jb a r d z ie j b e z p o ś r e d n im z a g a d n ie ­ n ie m d u s z p a s te r s k im je s t z n a le z ie n ie sp o s o b u p o s tę p o w a n ia z c z ło n k ie m r o ­ d z in y k a to lic k ie j, k tó r y s ta ł się a d e p te m se k ty . K a p ła n z p a r a f ii, lo k a ln y d u s z p a s te rz lu b d o ra d c a z w y k le i w p ie r w s z y m rz ę d z ie z w ra c a się do k r e w ­ n y c h i p rz y ja c ió ł ta k ie j oso b y ; często n ie je s t m o ż liw e n a w ią z a n ie z n ią b e z p o ś re d n ie g o k o n ta k tu w c e lu p o k ie r o w a n ia n ią lu b p o m o c y e k s -c z ło n k o w i s e k ty w e w łą c z e n iu się n a n o w o w ży cie s p o łe c z e ń s tw a i K o ścio ła. W y m a g a to k o m p e te n c ji i d o ś w ia d c z e n ia w z a k re s ie p sy c h o lo g ii. G r u p y n a j b a r d z i e j n a r a ż o n e 1.4. G r u p ą n a jw r a ż liw s z ą i n a jb a r d z ie j n a r a ż o n ą w o b rę b ie K o śc io ła j e s t m ło d zież. W te d y , g d y „n ie m a ją o p a r c ia ”, są b e z ro b o tn i, n ie u c z e s tn ic z ą a k ty w n ie w ż y c iu p a r a f ia ln y m a n i w d o b ro w o ln y c h p r a c a c h n a rz e c z p a ­ r a f ii, g d y p o c h o d z ą z ro d z in n ie u s ta b iliz o w a n y c h , n a le ż ą do m n ie js z o śc i e t ­ n ic z n y c h lu b z a m ie s z k u ją m ie js c a , ja k ic h K o śció ł sw y m w p ły w e m ra c z e j n ie o b e jm u je , itp . — m ło d z i s ta n o w ią d la s e k t i n o w y c h ru c h ó w c e l p o d a t- n ie js z y n iż w in n y c h s y tu a c ja c h . A le n ie ty lk o m ło d z i są p o d a tn i n a d z ia ­ ła n ie se k t. W y d a je się, że n ie k tó r e s e k ty p r z y c ią g a ją lu d z i d o ro s ły c h ; in n e ro z w ija ją s w ą d z ia ła ln o ś ć w ś r o d o w is k a c h d o b rz e s y tu o w a n y c h i w y so k o w y k s z ta łc o n y c h ro d z in . W ty m k o n te k ś c ie tr z e b a w s p o m n ie ć o k a m p u s a c h u n iw e rs y te c k ic h , s ta n o w ią c y c h często te r e n s p r z y ja ją c y b u jn e m u w z ro s to w i s e k t o ra z w e r b o w a n iu n o w y c h czło n k ó w . N a d to tr u d n o ś c i w k o n ta k t a c h z p rz e d s ta w ic ie la m i k le r u lu b te ż n ie u r e g u lo w a n a s y tu a c ja m a łż e ń s k a m o g ą p e w n y c h lu d z i d o p ro w a d z ić do z e r w a n ia z K o śc io łe m i p rz y łą c z e n ia się do n o w e j g ru p y .

J a k się w y d a je , b a rd z o n ie w ie le o só b w s tę p u je do s e k ty z n is k ic h p o ­ b u d e k . B yć m oże n a jw a ż n ie js z y m z a rz u te m , j a k i m o ż n a u c z y n ić se k to m , je s t to , że często n a d u ż y w a ją d o b ry c h in te n c ji i p r a g n ie ń osób n ie u s a ty s f a - k c jo n o w a n y c h . W is to c ie n a jw ię k s z e s u k c e s y o s ią g a ją on e w te d y , g d y s p o ­ łe c z e ń s tw o lu b K o śció ł n ie p o tr a f i n a o w e d o b re in te n c je i p r a g n ie n ia o d ­ p o w ie d z ie ć . 1.5. P rz y c z y n y w z g lę d n e g o p o w o d z e n ia s e k t w ś ró d k a to lik ó w są r ó ż ­ n o ra k ie , m o ż n a je w y ró ż n ia ć n a k ilk u p o z io m a c h . W p ie rw s z y m rz ę d z ie są o n e z w ią z a n e z p o tr z e b a m i i a s p ir a c ja m i, k tó r y c h , ja k s ą d z ą , n ie m o g ą z a sp o k o ić w e w ła s n y m K o ściele, a ta k ż e z te c h n ik a m i w e rb o w a n ia i s z k o ­ le n ia , s to s o w a n y m i p rz e z s e k ty . P rz y c z y n y te m o g ą n ie b y ć z w ią z a n e z p r z y ­ n a le ż n o ś c ią do K o śc io ła i n o w y c h g ru p ; k o rz y ś c i e k o n o m ic z n e , in te r e s y b ą d ź n a c is k i p o lity c z n e , z w y k ła c ie k a w o ść itd .

W y c z e rp u ją c e j o ce n y ty c h p rz y c z y n m o ż n a d o k o n a ć je d y n ie w o b rę b ie szczeg ó ln eg o k o n te k s tu , w ja k im się o n e p o ja w ia ją . N ie m n ie j w y n ik i o g ó ln ej ic h o ce n y (a to w ła ś n ie je s t p rz e d m io te m n in ie js z e g o r a p o r tu ) — m o g ą —· i w n a s z y m p r z y p a d k u to c z y n ią ■— u ja w n ić s z e re g p rz y c z y n „szczeg ó ło ­ w y c h ”, ja k ie w is to c ie p r z y b i e r a j ą c h a r a k t e r n ie o m a l p o w sz e c h n y . W y tłu ­ m a c z e n ie m te g o f a k t u m oże b y ć z a g ę s z c z a ją c a się sieć w s p ó łz a le ż n o śc i w d z i­ s ie js z y m św iecie.

Z ja w is k o to w y d a je się by ć s y m p to m e m d e p e rs o n a liz u ją c e g o o d d z ia ły ­ w a n ia s t r u k t u r w sp ó łc z e s n e g o sp o łe c z e ń s tw a tw o rz o n y c h n a Z a c h o d z ie , a n a ­ s tę p n ie sz e ro k o e k s p o r to w a n y c h do in n y c h części ś w ia ta i w y tw a r z a ją c y c h ró ż n o r a k ie s y tu a c je k ry z y s o w e n a p ła s z c z y ź n ie z a ró w n o in d y w id u a ln e j, ja k

B IU L E T Y N M I S J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

ri sp o łe c z n e j. S y tu a c je te u ja w n ia ją ró ż n e p o trz e b y , a s p ir a c je i p y ta n ia , d o ­ m a g a ją c e się z k o le i o d p o w ie d z i w ła ś c iw e j i k o n k r e tn e j. S e k ty tw ie r d z ą , ż e m a ją ta k ie o d p o w ie d z i i że ic h u d z ie la ją . C z y n ią to o d w o łu ją c się z a ­ ró w n o do s f e r y u c z u c io w e j, j a k i p o z n a w c z e j, p r z y czy m n a p o tr z e b y u c z u ­ c io w e o d p o w ia d a ją w sp o só b , k tó r y tłu m i z d o ln o śc i p o z n a w c z e . T e p o d s ta w o w e p o tr z e b y i a s p ir a c je m o ż n a o p is y w a ć ja k o f o r m y w y ­ r a z u lu d z k ie g o p o s z u k iw a n ia je d n o ś c i i h a rm o n ii, w s p ó łu c z e s tn ic tw a i s p e ł­ n ie n i a w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h ży cia i d o św ia d c z e n ia , ja k o p r ó b a z a s p o k o ­ j e n i a lu d z k ie j p o tr z e b y p r a w d y i se n s u , o w y c h w a r to ś c i z a s a d n ic z y c h , k tó r e w p e w n y c h o k r e s a c h z a ró w n o ż y c ia je d n o s tk o w e g o , ja k i d z ie jó w z b io ro ­ w o śc i w y d a ją się u k r y te , z d ru z g o ta n e , b ą d ź te ż z a g u b io n e , z w ła sz c z a w w y ­ p a d k u lu d z i w y tr ą c o n y c h z ró w n o w a g i p rz e z szy b k o z a c h o d z ą c e z m ia n y , s iln e s tre s y , lę k itp .

1.6. O d p o w ie d z i n a p y ta n i a k w e s tio n a r iu s z a p o k a z u ją , że z ja w is k o to n a le ż y tr a k to w a ć n ie ty l e ja k o z a g ro ż e n ie d la K o śc io ła (a c z k o lw ie k w ie lu re s p o n d e n tó w za p ro b le m d u ż e j w a g i u w a ż a a g re s y w n y p ro z e lity z m n ie k tó ­ r y c h s e k t), lecz r a c z e j ja k o w y z w a n ie d u s z p a s te rs k ie . N ie k tó rz y z r e s p o n ­ d e n tó w p o d k r e ś la ją , że z a c h o w u ją c z a w sz e p o s ta w ę in te g ra ln o ś c i i u c z c i­ w o śc i, p o w in n iś m y p a m ię ta ć , iż k a ż d a g r u p a r e l ig i jn a m a p ra w o do g ło sz e ­ n ia w ła s n e j w ia r y i ż y c ia z g o d n ie z s u m ie n ie m . P o d k r e ś la ją te ż , że w s to ­ s u n k a c h z p o sz c z e g ó ln y m i g r u p a m i m a m y o b o w ią z e k p rz e s trz e g a ć z a s a d d ia ­ lo g u re lig ijn e g o , u s ta n o w io n y c h p rz e z S o b ó r W a ty k a ń s k i I I i p ó ź n ie jsz e d o ­ k u m e n ty K o ścio ła. N a d to b e z w z g lę d n ie n a le ż y p a m ię ta ć o n a le ż n y m k a ż d e j oso b ie s z a c u n k u i o ty m , że n a s z a p o s ta w a w o b e c sz c z e ry c h w y z n a w c ó w i n n y c h w ia r p o w in n a b y ć n a c e c h o w a n a o tw a r to ś c ią i z ro z u m ie n ie m , n ie z aś p o tę p ie n ie m . O d p o w ie d z i k w e s tio n a riu s z a n a p y ta n i a św ia d c z ą o w ie lk ie j p o tr z e b ie in f o rm a c ji, w y c h o w a n ia w ie rn y c h .

2. P rzy czy n y rozp rzestrzen ian ia się ty c h ru ch ó w i grup

2.1. S y tu a c je k ry z y s o w e lu b o g ó ln a p o d a tn o ś ć m o g ą u ja w n ić a lb o r ó w ­ n ie ż w y tw o rz y ć p o tr z e b y i a s p ira c je , k tó r e s t a ją się n a s tę p n ie m o ty w a c ja m i d o z w ró c e n ia się w s tr o n ę s e k t. P o ja w ia ją się o n e n a p ła s z c z y ź n ie t a k p o ­ z n a w c z e j, j a k i u c z u c io w e j, i p o s ia d a ją ce c h y w s p ó ln e , tz n . są z e ś r o d k o w a - n e n a „ s a m y m so b ie ” w r e l a c ji do „ in n y c h ” (a s p e k t sp o łeczn y ), do p r z e ­ szło ści, te r a ź n ie js z o ś c i i p rz y s z ło śc i (a s p e k t k u ltu r o w y i e g z y s te n c ja ln y ), do tr a n s c e n d e n c j i (a s p e k t r e lig ijn y ). P ła s z c z y z n y te i w y m ia r y są ze so b ą w z a ­ je m n ie p o w ią z a n e . W y m ie n io n e p o tr z e b y i a s p ir a c je m o ż n a p o d z ie lić n a . d z ie w ię ć g łó w n y c h k a te g o r ii, a c z k o lw ie k w in d y w id u a ln y c h w y p a d k a c h c z ę sto z a c h o d z ą on e n a sie b ie . P r z y k a ż d e j g ru p ie „ a s p ir a c ji” w s k a z u je m y , c o w o d n ie s ie n iu do n ic h z d a ją się o fe ro w a ć se k ty . Z te g o p u n k tu w id z e n ia n a le ż y o c e n ia ć g łó w n e ź ró d ła ic h s u k c e s u , a le tr z e b a te ż u w z g lę d n ia ć s to ­ s o w a n e p rz e z w ie le s e k t sp o so b y w e rb o w a n ia i te c h n ik i in d o k tr y n a c y jn e (p o r. n iż e j 2.2). P o t r z e b y i a s p i r a c j e — c o o f e r u j ą s e k t y P o tr z e b a p rz y n a le ż n o śc i, p o c z u c ie w sp ó ln o ty 2.1.1. S tr u k t u r y w ie lu w s p ó ln o t u le g ły z n is z c z e n iu , tr a d y c y jn e sp o so b y ż y c ia z a ła m a ły się, ro z p a d ły się śro d o w is k a d o m o w e. L u d z ie c z u ją się w y ­ k o rz e n ie n i i s a m o tn i; s tą d p o tr z e b a p rz y n a le ż n o śc i.

S ło w a p o ja w ia ją c e się w o d p o w ie d z ia c h : p rz y n a le ż n o ś ć , m iło ść, w s p ó l­ n o ta , p o ro z u m ie n ie , ciep łg , w ięzi, tr o s k a , w s p a rc ie , p rz y ja ź ń , p rz y w ią z a n ie , b r a te r s t w o , p o m o c, s o lid a rn o ś ć , s p o tk a n ie , d ia lo g , p o c ie c h a , a k c e p ta c ja , z ro ­ z u m ie n ie , d z ie le n ie się, b lisk o ść , w z a je m n o ść , p o z o s ta w a n ie ra z e m , k o le ż e ń ­

s tw o , p o je d n a n ie , to le r a n c ja , k o rz e n ie , b e z p ie c z e ń stw o , sc h ro n ie n ie , o b ro n a , p e w n o ść , u c ie c z k a , dom .

S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : lu d z k ie ciep ło , o p ie k ę i w s p a rc ie w n ie w ie l­ k ic h g r u p a c h i s iln y c h w s p ó ln o ta c h ; w s p ó ln y c e l i k o le ż e ń stw o ; u w a g ę o k a ­ z y w a n ą k a ż d e j je d n o s tc e ; o c h ro n ę i b e z p ie c z e ń stw o , z w ła sz c z a w s y tu a c ja c h k ry ty c z n y c h ; re s o c ja liz a c ję je d n o s te k w y rz u c o n y c h n a m a r g in e s (n a p r z y ­ k ła d ro z w ie d z io n y c h lu b m ig ra n tó w ), g ru p ę , k tó r a często z a s tę p u je je d n o s tk ę w m y ś le n iu . P o s z u k iw a n ie o d p o w ie d z i 2.1.2. W z ło ż o n y c h i n ie ja s n y c h s y tu a c ja c h lu d z ie w sp o só b n a tu r a ln y z a c z y n a ją p o s z u k iw a ć o d p o w ie d z i i ro z w ią z a ń . S e k ty z d a ją się t u t a j o fe ­ ro w a ć : p ro s te , g o to w e o d p o w ie d z i n a s k o m p lik o w a n e p y ta n i a i s y tu a c je ; u p ro s z c z o n e i częścio w e w e r s je tr a d y c y jn y c h p r a w d i w a rto ś c i; p r a g m a ty c z n ą te o lo g ię , te o lo g ię su k c e s u , s y n k r e ty c z n ą teo lo g ię p ro p o n o w a n ą ja k o „ n o w e o b ja w ie n ie ” , „ n o w a p r a w d a ” lu d z io m często m a ją c y m n ie w ie lk ie p o ję c ie 0 „ s t a r e j ” p ra w d z ie ; w y ra ź n e d y r e k ty w y p o s tę p o w a n ia ; p r z e k o n a n ie o sw ej m o r a ln e j w y ższo ści; d o w o d y o c h a r a k te r z e n a d n a tu r a ln y m ; g lo s o la lia , tr a n s , m e d iu m iz m , p ro r o k o w a n ie , o p ę ta n ie itp .

D ą ż e n ie do in te g ra ln o ś c i, h o liz m

2.1.3. W iele o só b c z u je , że s tra c iło k o n ta k t z so b ą sa m y m , z in n y m i, ze s w o ją k u l t u r ą i o to c z e n ie m . M a ją o n e p o c z u c ie ro z b ic ia . L u d z ie ci z o s ta li z r a n i e n i p rz e z ro d z ic ó w lu b n a u c z y c ie li, K o śció ł lu b sp o łe c z e ń stw o . C z u ją się w y k lu c z e n i. P r a g n ą ta k ie j w iz ji r e lig ijn e j, k tó r a b y w św ie c ie i w lu ­ d z ia c h u s t a n a w i a ła p o w sz e c h n ą h a rm o n ię ; k u lt, w k tó r y m b ę d z ie m ie js c e n a s p r a w y c ia ła i d u c h a , n a w sp ó łu c z e s tn ic tw o , s p o n ta n ic z n o ść , tw ó rc z o ść . P r a g n ą o n i u le c z e n ia ró w n ie ż c ie le sn e g o (szczególny n a c is k k ła d ą n a to r e s p o n d e n c i a fr y k a ń s c y ). T e rm in y w y s tę p u ją c e w o d p o w ie d z ia c h : u le c z e n ie , s c a le n ie , in te g r a c ja , in te g ra ln o ś ć , h a rm o n ia , p o k ó j, p o je d n a n ie , s p o n ta n ic z n o ść , tw ó rc z o ś ć , w s p ó łu c z e s tn ic tw o . S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : s a ty s f a k c jo n u ją c e d o św ia d c z e n ie (p rzeżycie) r e lig ijn e , o c a le n ie , n a w ró c e n ie ; m ie js c e n a u c z u c ie i e m o c je , n a s p o n ta n ic z ­ n o ść (np. p o d c z a s u ro c z y s to ś c i re lig ijn y c h ), u le c z e n ie d u c h a i c ia ła ; p o m o c w w a lc e z n a r k o m a n ią czy a lk o h o liz m e m ; d o s to so w a n ie do s y tu a c ji ży cio ­ w e j.

P o s z u k iw a n ie to ż s a m o śc i k u ltu r o w e j

2.1.4. T e n a s p e k t w ią ż e się śc iśle z p o p rz e d n im . W w ie lu k r a j a c h T rz e ­ cieg o Ś w ia ta sp o łe c z e ń s tw a ż y ją w d r a s ty c z n y m o d e r w a n iu od tr a d y c y jn y c h w a r to ś c i k u ltu r o w y c h , sp o łe c z n y c h i r e lig ijn y c h ; p o d z ie la ją to o d c z u c ie w y ­ z n a w c y tr a d y c y jn y c h re lig ii. T e rm in y g łó w n ie u ż y w a n e w o d p o w ie d z ia c h : in k u ltu r a c ja /w c ie le n ie , a lie n a c ja , m o d e r n iz a c ja .

S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : sz e ro k ie u w z g lę d n ie n ie tr a d y c y jn e g o d z ie d z ic ­ t w a k u ltu r a ln o - r e lig ijn e g o ; s p o n ta n ic z n o ść , w sp ó łu c z e s tn ic tw o , s ty l m o d litw y 1 n a u c z a n ia b liższy c e c h o m k u ltu r y i a s p ir a c jo m lu d u .

P o tr z e b a b y c ia ro z p o z n a n y m , w y ró ż n io n y m

2.1.5. L u d z ie o d c z u w a ją p o tr z e b ę w y o d rę b n ie n ia się z a n o n im o w e g o t ł u ­ m u , s tw o r z e n ia so b ie ja k i e jś to ż s a m o śc i, c h c ą m ie ć św ia d o m o ść , że są w j a ­ k iś sp o só b w y ją tk o w i, że n ie są ty lk o n u m e r e m czy te ż p o z b a w io n y m o b li­ c z a c z ło n k ie m m a s y . W ie lk ie p a r a f ie i z g ro m a d z e n ia , k le r y k a liz m , k ie r o w a n e a d m in is tr a c y jn ie z a in te r e s o w a n ie — s t w a r z a ją n ie w ie lk ą sp o so b n o ść do in

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

d y w id u a ln e g o p o d e jś c ia do p o sz c z e g ó ln y c h osób i w n ik n ię c ia w ic h s y tu a c ję ży cio w ą. T e r m in y sto s o w a n e w o d p o w ie d z ia c h ; s z a c u n e k d la sa m e g o sie b ie , a f ir m a c ja , sz a n se , d o sto so w a n ie , w s p ó łu d z ia ł.

S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć ; z a in te re s o w a n ie k a ż d ą o so b ą; stw o rz e n ie ró w ­ n y c h sz a n s n a p e łn ie n ie f u n k c j i k a p ła ń s k ic h i p rz y w ó d c z y c h , n a w s p ó łu ­ c z e stn ic tw o , w y r a ż a n ie sie b ie ; ro z b u d z e n ie ś w ia d o m o śc i w ła s n y c h m o ż liw o śc i; s z a n s ę s t a n ia się c z ło n k ie m e lity .

P o s z u k iw a n ie tr a n s c e n d e n c ji

2.1.6. W y ra ż a ono g łę b o k ą p o tr z e b ę d u c h o w ą , n a tc h n io n e p rz e z B o g a d ą ż e n ie do czegoś p o z a ty m , co o c z y w iste , b e z p o śre d n ie , z w y c z a jn e , s p r a w ­ d z a ln e i m a te r ia ln e , do z n a le z ie n ia o d p o w ie d z i n a p y ta n i a o s ta te c z n e , p o ­ tr z e b ę w ia r y w coś, co m o g ło b y w z n a c z ą c y sp o só b o d m ie n ić n a sz e życie. D ą ż e n ie to ś w ia d c z y o p o c z u c iu ta je m n ic y i teg o , co ta je m n ic z e ; o tr o s c e o to , co n a s t ą p i w p rz y s z ło śc i, o z a in te r e s o w a n iu m e s ja n iz m e m i p r o r o c tw a ­ m i. C zęsto lu d z ie , o k tó r y c h t u m o w a , a lb o n ie są ś w ia d o m i teg o , co m o ż e im z a o fia ro w a ć K o śció ł, a lb o te ż o d s trę c z a ic h z b y t je d n o s tro n n y , w ic h m n ie m a n iu , n a c is k n a m o ra ln o ś ć b ą d ź in s ty tu c jo n a ln y a s p e k t K o ścio ła. J e ­ d e n z r e s p o n d e n tó w t a k m ó w i o ty c h „ p o s z u k iw a c z a c h n a w ła s n y r a c h u n e k ” : „Z a n k ie t z d a je się w y n ik a ć , że z d u m ie w a ją c o w y s o k i o d s e te k lu d z i w y z n a ­ je — g d y ic h o to z a p y ta ć ■— że m ie li ta k ie czy in n e p rz e ż y c ia r e lig ijn e lu b d u c h o w e ; m ó w ią o ni, że w sp o só b z n a c z ą c y z m ie n iło ono ic h ży c ie ; w s z y sc y d o b itn ie p o d k r e ś la ją , że n ig d y n ik o m u się z ty c h d o św ia d c z e ń n ie z w ie rz a li... W ie lu m ło d y c h lu d z i tw ie r d z i, że o b a w ia li się, iż z o s ta n ą w y ­ ś m ia n i lu b u z n a n i za d z iw a k ó w , g d y p o ru s z ą te m a t p rz e ż y ć r e lig ijn y c h i d u ­ c h o w y c h , że często m ie w a li tr u d n o ś c i w s k ło n ie n iu n a u c z y c ie li czy k się ż y do ro z m o w y o n a jw a ż n ie js z y c h , n a jb a r d z ie j z a s a d n ic z y c h d la sie b ie k w e s ­ ti a c h i że s a m o tn ie m u s ie li p o s z u k iw a ć w y ja ś n i e ń ”. T e rm in y u ż y w a n e w o d ­ p o w ie d z ia c h ; tr a n s c e n d e n c ja , s a k r a ln e , ta je m n ic a , m isty c z n e , m e d y ta c ja , u r o ­ czy sto ść, a d o r a c ja , p r a w d a , w ia r a , d u ch o w o ść , sen s, cele, w a rto ś ć , s y m b o le , m o d litw a , w o ln o ść , ro z b u d z e n ie , p rz e k o n a n ie .

S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : B ib lię i k s z ta łc e n ie w B ib lii; o d czu cie z b a ­ w ie n ia ; d a r y D u c h a ; m e d y ta c ję ; o sią g n ię c ie d u c h o w e j p e łn i. N ie k tó r e g r u p y o f e r u ją n ie ty lk o sw o b o d ę f o r m u ło w a n ia i z g łę b ia n ia k w e s tii o s ta te c z n y c h w „ b e z p ie c z n y m ” k o n te k ś c ie sp o łe c z n y m , lecz ró w n ie ż ję z y k i p o ję c ia , k tó r e to u m o ż liw ia ją , a ta k ż e s e r ię ja s n y c h , w z g lę d n ie n ie d w u z n a c z n y c h o d p o ­ w ie d z i. P o tr z e b a d u c h o w e g o k ie r o w n ic tw a 2.1.7. P o s z u k u ją c y m oże o d c z u w a ć b r a k o p a rc ia w sw o je j ro d z in ie , b r a k k o g o ś, k to b y n im p o k ie r o w a ł, b r a k c ie rp liw o ś c i i z a a n g a ż o w a n ia ze s tr o n y p rz y w ó d c ó w w s p ó ln o ty k o ś c ie ln e j i w y c h o w a w c ó w . T e rm in y u ż y w a n e : p o ­ k ie r o w a n ie , o d d a n ie , z a a n g a ż o w a n ie , a f ir m a c ja , p rz y w ó d z tw o , g u ru . S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : p o k ie r o w a n ie i p rz e w o d n ic tw o ze s tr o n y s il­ neg o , c h a ry z m a ty c z n e g o p rz y w ó d c y . O so b a m is trz a , p rz y w ó d c y , g u r u o d g ry ­ w a w a ż n ą ro lę w je d n o c z e n iu u c z n ió w . N ie k ie d y w y s tę p u je t u n ie ty lk o p o d p o rz ą d k o w a n ie się, lecz c a łk o w ita u le g ło ść e m o c jo n a ln a , a n a w e t n ie ­ o m a l h is te ry c z n e u w ie lb ie n ie d la siln e g o p rz y w ó d c y d u c h o w e g o (m e sja s z , p ro r o k , g u ru ).

P o tr z e b a w iz ji

2.1.8. Ś w ia t d z is ie jsz y c e c h u je g ę s ta sieć w sp ó łz a le ż n o śc i; p e łn o w n im w ro g o śc i i k o n flik tó w , g w a łtu i s tr a c h u p rz e d z a g ła d ą . L u d z ie lę k a j ą się o w ła s n ą p rz y s z ło ść , często p o p a d a ją w ro z p a c z , c z u ją się p o z b a w ie n i p o ­

B IU L E T Y N M IS J O L O G I C Z N Ö - R E L IG IO Z N A W C Z Y ₁₄₁

m o c y , n a d z ie i i siły . O c z e k u ją z n a k ó w n a d z ie i i w y jś c ia z te j s y tu a c ji. N ie k tó r z y ż y w ią p r a g n ie n ie ·— co p r a w d a d o ść n ie o k r e ś lo n e — u le p s z e n ia te g o ś w ia ta . U ż y w a n e te r m in y : w iz ja , p rz e b u d z e n ie , z a a n g a ż o w a n ie , n o w o ść, n o w y ła d , d ro g a w y jś c ia , a lte r n a ty w y , cele, n a d z ie ja .

S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : „ n o w ą w iz ję ” sie b ie sam eg o , lu d z k o ś c i, h is ­ to r ii, w sz e c h ś w ia ta . O b ie c u ją n a d e jś c ie n o w e j e ry , n o w eg o w ie k u .

P o tr z e b a z a a n g a ż o w a n ia się i w łą c z e n ia

2.1.9. T e n a s p e k t ściśle je s t z w ią z a n y z p o p rz e d n im . W ielu sp o ś ró d p o ­ s z u k u ją c y c h n ie ty lk o o d c z u w a p o tr z e b ę w iz ji w sp ó łc z e s n e g o sp o łe c z e ń s tw a ś w ia to w e g o o ra z w y b ie g a ją c e j w p rz y s z ło ść , lecz ró w n ie ż p ra g n ie w s p ó ł­ u c z e stn ic z y ć w p o d e jm o w a n iu d e c y z ji, p la n o w a n iu , re a liz o w a n iu p la n ó w . G łó w n e u ż y w a n e tu t a j te r m in y : w s p ó łu c z e s tn ic tw o , a k ty w n e ś w ia d e c tw o , b u d o w a n ie , e lita , w łą c z e n ie się w życie sp o łeczn e.

S e k ty z d a ją się o fe ro w a ć : k o n k r e tn ą m is ję n a rz e c z lep szeg o ś w ia ta , w e z w a n ie do c a łk o w ite g o p o św ię c e n ia się, w s p ó łu c z e s tn ic tw o n a ró ż n y c h p ła s z c z y z n a c h .

S tr e s z c z a ją c n ie ja k o to w sz y stk o , m o ż n a p o w ie d z ie ć , że s e k ty w y d a ją się żyć ty m , w co w ie rz ą , o k a z u ją c p rz y ty m m o c n e (często o d d z ia łu ją c e m a g n e ty c z n ie ) p rz e k o n a n ie , o d d a n ie i z a a n g a ż o w a n ie . W y c h o d z ą lu d z io m n a p rz e c iw , s z u k a ją ic h ta m , g d zie o n i są, w sp o só b s e rd e c z n y , o so b isty , b e z ­ p o ś r e d n i, w y d o b y w a ją ic h z a n o n im o w o ś c i, w s p ie r a ją c ic h d ą ż e n ia do w s p ó ł­ u c z e s tn ic tw a , s p o n ta n ic z n o śc i, w sp ó ło d p o w ie d z ia ln o śc i, z a a n g a ż o w a n ia ... i s p r a ­ w u ją c n a d n im i in te n s y w n ą o p ie k ę p o p rz e z lic z n e k o n ta k ty , o d w ie d z in y w d o m u , n ie u s ta ją c e w s p ie r a n ie i k ie r o w a n ie . P o m a g a ją o n e z r e i n te r p r e to - w a ć o so b iste d o św ia d c z e n ia , u tw ie r d z ić się w e w ła s n e j w a rto ś c i, u s to s u n ­ k o w a ć się do p ro b le m ó w o s ta te c z n y c h w r a m a c h w sz e c h o b e jm u ją c e g o s y s ­ te m u . N a ogół w sp o só b p r z e k o n y w a ją c y p o s łu g u ją się one sło w e m : k a z ­ n o d z ie js tw e m , l i t e r a tu r ą , ś r o d k a m i sp o łeczn eg o p rz e k a z u (w p r z y p a d k u g ru p c h r z e ś c ija ń s k ic h siln y n a c is k k ła d z ie się n a B ib lię); c zęsto te ż u p r a w ia j ą d z ia ła ln o ś ć u z d ro w ic ie ls k ą . K ró tk o m ó w ią c , u k a z u ją sie b ie ja k o je d y n ą o d ­ p o w ie d ź , ja k o „ tę w ła ś n ie ” D o b rą N o w in ę w p e łn y m c h a o su św iecie. J a k k o lw ie k są to g łó w n e p rz y c z y n y p o w o d z e n ia se k t, is tn ie ją te ż in n e , ta k ie j a k te c h n ik i w e rb o w a n ia i in d o k tr y n a c ji, o ra z sz k o le n ia , sto so w a n e p rz e z n ie k tó r e se k ty . T e c h n i k i w e r b o w a n i a i s z k o l e n i a , s p o s o b y i n d o k t r y n a c j i 2.2. N ie k tó r e sp o ś ró d u ż y w a n y c h p rz e z w ie le s e k t i k u ltó w te c h n ik i w e rb o w a n ia , s z k o le n ia i in d o k tr y n a c ji, n ie r a z b a rd z o w y ra fin o w a n e , c zęś­ cio w a w y ja ś n i a ją ic h su k c e s y . L u d z ie n a jb a r d z ie j im u le g a ją c y to osoby, k tó r e , po p ie rw s z e , n ie ś w ia d o m e są teg o , że k o n ta k t z o s ta ł z a in s c e n iz o w a n y , po d ru g ie z aś n ie o r ie n tu j ą się w c h a r a k te r z e o b m y ś lo n e j d la n ic h m e to d y n a w r a c a n ia i s z k o le n ia (m a n ip u la c ja sp o łe c z n a i p sy c h o lo g ic z n a ), ja k ie j są p rz e d m io te m . S e k ty n a r z u c a j ą często w ła s n e n o rm y m y ś le n ia , o d c z u w a n ia i z a c h o w a n ia . K o n tr a s tu je to z p o d e jś c ie m K o ścio ła, z a k ła d a ją c y m p e łn ą in f o rm a c ję , św ia d o m o ść i p rz y z w o le n ie d a n e j osoby.

T a k m ło d zi, ja k i s ta r s i, p o z o s ta ją c y w n ie ła d z ie w e w n ę trz n y m , b y w a ją ła tw y m łu p e m ta k ic h te c h n ik i m e to d , s ta n o w ią c y c h często p o łą c z e n ie s e r ­ d e c z n o śc i i p o d s tę p u (por. np. „ b o m b a r d o w a n ie m iło ś c ią ”, „ p ró b ę o so b o ­ w o ś c i” czy te ż „ p o d d a n ie s ię ”). T e c h n ik i te w y c h o d z ą od postawmy ży c z li­ w o ści, sto p n io w o je d n a k p rz e k s z ta łc a ją się w coś w r o d z a ju k o n tr o li u m y s łu , p o p rz e z s to s o w a n ie z n ie w a la ją c y c h te c h n ik m o d y f ik u ją c y c h z a c h o w a n ia .

B IU L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

■— d e lik a tn y p ro c e s w p r o w a d z a n ia k o n w e r ty ty i sto p n io w e u ś w ia d a m ia ­ n ie so b ie p rz e z n ie g o , k to je s t p ra w d z iw y m g o sp o d a rz e m ;

— te c h n ik i n a c is k u : „ b o m b a r d o w a n ie m iło ś c ią ”, o f e r ta „ b e z p ła tn e g o p o ­ s iłk u w m ię d z y n a ro d o w y m c e n tr u m p r z y ja ź n i” , te c h n ik a f l i r t u (p r o s ty tu c ja ja k o m e to d a w e rb o w a n ia ); — w m u s z a n ie n ie m a l p rz e m o c ą g o to w y c h o d p o w ie d z i i d e c y z ji w n o - w o z w e r b o w a n y ch ; — p o c h le b s tw o ; — ro z d a w a n ie p ie n ię d z y , le k ó w ; — s ta w ia n ie w y m o g u b e z w a ru n k o w e g o p o d d a n ia się w o li w p r o w a d z a ­ ją c e g o , p rz y w ó d c y ; — iz o la c ja : k o n tr o la p ro c e s u r a c jo n a ln e g o m y ś le n ia , w y e lim in o w a n ie w p ły w ó w i in f o r m a c ji z z e w n ą tr z (ro d z in y , p rz y ja c ió ł, g a z e t, c zaso p ism , t e ­ le w iz ji, r a d ia , o p ie k i le k a r s k ie j itd .), k tó r e m o g ły b y p rz e r w a ć p ro c e s a d a p ­ ta c j i i w c h ła n ia n ia odczuć, p o s ta w o ra z w z o rc ó w z a c h o w a n ia ;

—■ o d cięc ie n o w o p o z y s k a n y c h od ic h p rz e sz ło śc i, s k u p ie n ie się n a o d ­ c h y le n ia c h od n o rm y w ic h d a w n y c h z a c h o w a n ia c h , ta k ic h j a k z a ż y w a n ie n a rk o ty k ó w , d e w ia c je s e k s u a ln e ; w y k o rz y s ty w a n ie ic h z a h a m o w a ń p sy c h ic z ­ n y c h , n ie to w a rz y s k o ś c i, itp.; — m e to d y p rz e b u d o w y św ia d o m o śc i p ro w a d z ą c e do z a b u rz e ń p o z n a w ­ c z y c h (b o m b a rd o w a n ie in te le k tu a ln e ) , sto s o w a n ie k lisz b lo k u ją c y c h m y ś le ­ n ie ; s y s te m z a m k n ię te j lo g ik i; h a m o w a n ie m y ś le n ia re f le k s y jn e g o ; ■— u tr z y m y w a n ie n o w o z w e rb o w a n y c h w c ią g łe j a k ty w n o ś c i, n ie p o z o s ta - w ia n ie ic h n ig d y sa m y c h ; cią g łe n a p o m in a n ie i sz k o le n ie m a ją c e d o p ro w a ­ dzić ic h do s ta n u d u c h o w e j e g z a lta c ji, z m ie n io n e j św ia d o m o śc i i a u to m a ty c z ­ n eg o p o d p o rz ą d k o w a n ia się p o le c e n io m , lik w id o w a n ie o p o ru i n e g a c ji, r e a ­ g o w a n ie n a s tr a c h w t a k i sp o só b , że ro d z i to jeszcze w ię k s z y s tra c h ;

—· s iln e s k o n c e n tro w a n ie się n a oso b ie p rz y w ó d c y ; n ie k tó r e s e k ty m o g ą n a w e t d e g ra d o w a ć ro lę C h r y s tu s a n a k o rz y ś ć sw eg o z a ło ż y c ie la (w w y p a d k u k il k u „ s e k t c h r z e ś c ija ń s k ic h ”).

cd n .

II. S P R A W O Z D A N IA

50 la t M isy jn eg o S em in ariu m D u ch ow n ego P o lsk ie j P r o w in cji K sięży W erb istó w (1936— 1986)

P o ls k a P r o w in c ja K się ż y W e rb is tó w o b c h o d z iła w 1986 r. 50 -lecie is tn ie ­ n i a w P o ls c e M isy jn e g o S e m in a r iu m D u c h o w n e g o . P a k t te n b y ł w y d a r z e ­ n ie m ra d o s n y m n ie ty lk o d la c z ło n k ó w z g ro m a d z e n ia , lecz ta k ż e d la K o ś­ c io ła p o lsk ie g o , w k tó r y m b u d z ą się i d o jr z e w a ją p o w o ła n ia m is y jn e . U ro ­ cz y sto śc i, k tó r e o d b y ły się w P ie n ię ż n ie w d n ia c h 28— 29 w rz e ś n ia 1986 r., n ie m ia ły c h a r a k t e r u w e w n ą trz z g ro m a d z e n io w e g o , lecz o g ó ln o p o lsk i. O tw a r ­ to ść ta b y ła ró w n o c z e ś n ie u ś w ia d o m ie n ie m sobie, że d zieło m is y jn e w y p ły ­ w a ją c e z n a t u r y K o śc io ła , je s t n a s z y m w sp ó ln y m z a d a n ie m . 50 l a t p r a c y i d z ia ła ln o ś c i M isy jn e g o S e m in a r iu m D u c h o w n e g o zn a c z o n e je s t c ią g ły m ro z ­ w o je m . N ie c h o d z i tu ty lk o o ro z w ó j m a t e r i a ln y s e m in a riu m , lecz o p e w ie n w z ro s t św ia d o m o śc i w sp ó ło d p o w ie d z ia ln o ś c i za lo sy K o śc io ła p o w sz e c h n e g o , za lo sy n a s z y c h s ió s tr i b r a c i n a in n y c h k o n ty n e n ta c h , jeszcze n ie w ie r z ą ­ cy c h w C h ry s tu s a .

Z g ro m a d z e n ie S ło w a B ożego (K sięża W erb iści), z a ło ż o n e w H o la n d ii w 1875 r. p rz e z A rn o ld a J a n s s e n a , o sied liło się w P o ls c e w 1919 r. Z a ło ż y ­ c ie l je d n a k o w ie le w c z e ś n ie j n o s ił się z z a m ia re m z o rg a n iz o w a n ia p la c ó w ­ k i f o r m a c y jn e j n a te r e n a c h sło w ia ń s k ic h , jeg o u w a g ę z w ró c iła szczególna, z d o ln o ś ć S ło w ia n do o p a n o w y w a n ia ję z y k ó w o b cy ch . Z b u d o w a n y w 1892 r. D o m M is y jn y św . K rz y ż a w N y sie b y ł p ie r w s z y m w ty m k ie r u n k u w y s ił­

B IU L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L IG IO Z N A W C Z Y

k ie m . D o p ie ro je d n a k po I w o jn ie ś w ia to w e j u d a ło się s tw o rz y ć o s o b n ą p l a ­ c ó w k ę d la P o la k ó w . P o z w o lo n o k il k u p o ls k im w e r b is to m o sie d lić się w o d ­ ro d z o n e j o jc z y ź n ie . P r z y b y li do P o z n a n ia , b y p o d ją ć s tu d ia u n iw e r s y te c k ie i u tw o rz y ć k a d r ę n a u c z y c ie ls k ą d la sz k ó ł m is y jn y c h . P r o g r a m w ió d ł w ię c b e z p o ś re d n io do u tw o r z e n ia s t r u k t u r f o r m a c ji i k s z ta łc e n ia k a n d y d a tó w n a k a p ła n ó w i b r a c i m is y jn y c h . W e rb iś c i p o ls c y teg o o k re s u z a jm o w a li s ię g łó w n ie p r a c ą d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z ą w n iż s z y c h s e m in a r ia c h w G ó r­ n e j G ru p ie k . G ru d z ią d z a , R y b n ik u i B ru c z k o w ie . B ra k o w a ło je d n a k n a d a l p e łn e j s t r u k t u r y d la f o r m a c ji k a p ła ń s k ie j i m is y jn e j. M ło d zież po z d a n iu m a t u r y w n iż s z y m s e m in a riu m , p r a g n ą c w s tą p ić do Z g ro m a d z e n ia K s ię ż y W e rb is tó w , m u s ia ła u d a w a ć się do M ö d lin g к . W ie d n ia , g d zie o d b y w a ła z a ró w n o n o w ic ja t ja k i s tu d ia filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e . O. T o m a sz P u c h a - ł a, w y b r a n y w ty m cza sie re g io n a le m , p o c z ą ł czy n ić s t a r a n ia o u tw o r z e ­ n ie n o w ic ja tu n a te r e n ie P o ls k i. U k o ro n o w a n ie m jeg o w y s iłk ó w b y ł z a k u p p a ła c u z n a n e g o p o lity k a R o m a n a D m o w sk ie g o w C h lu d o w ie p o d P o z n a ­ n ie m o ra z u z y s k a n ie p o z w o le n ia n a o tw a rc ie n o w ic ja tu od k s. p r y m a s a k a r d . A u g u s ta H l o n d a . D n ia 15 w rz e ś n ia 1935 r . d w u d z ie s tu d w ó c h m a tu r z y ­ s tó w p rz y ję to do n o w ic ja tu , a w e w rz e ś n iu 1936 r. u tw o rz o n o , ró w n ie ż w C h lu d o w ie , s e m in a r y jn e s tu d iu m filo zo fii. S tu d ia te o lo g ic z n e k o n ty n u o ­ w a n o w M ö d lin g к. W ie d n ia . T a k i s ta n u tr z y m y w a ł się do d ru g ie j w o jn y św ia to w e j.

L a ta w o jn y i o k u p a c ji w p is a ły się w ży cie s e m in a r iu m d a n in ą k r w i. D n ia 22 m a ja 1940 r. w y w ie z io n o n o w ic ju s z y i k le r y k ó w filo z o fii do D a ­ c h a u i G u se n — 14 z n ic h o d d a ło życie. D o m y f o r m a c y jn e z a m ie n iły się w obozy, sz p ita le , m ie js c a sie d z ib o k u p a n ta . M ło d a, ro z w ija ją c a się d o p ie r o s t r u k t u r a , d o z n a ła o g ro m n y c h s t r a t. P o w o jn ie w s z y s tk ie k la s z to r y w e r b i - s to w s k ie o c a la ły , a le z o s ta ły m n ie j lu b b a rd z ie j z n iszczo n e lu b z d e w a s to ­ w a n e . Ż y cie s e m in a r y jn e ro zp o częło się je d n a k b a rd z o w c z e śn ie . J u ż w k w ie tn iu 1945 r. o. J a n C h o d z i d ł o z k ilk o m a p r z e d w o je n n y m i u c z n ia ­ m i m is y jn y m i re a k ty w o w a ł s e m in a r iu m w C h lu d o w ie . T y m r a z e m o d b y ­ w a ły się tu ju ż s tu d ia filo z o fic z n e i teo lo g iczn e.

W 1948 r. s e m in a r iu m p rz e n ie s io n o do D o m u M isy jn e g o św . W o jc ie c h a w P ie n ię ż n ie . O d tą d d o m te n p e łn i ro lę W yższego S e m in a riu m D u c h o w n e g o P o ls k ie j P r o w in c ji K się ż y W e rb is tó w . Z e w z g lę d u n a s ta le ro s n ą c ą lic z b ę a lu m n ó w z d e c y d o w a n o , a b y u tw o rz y ć tr z y d o m y f o r m a c y jn e . W 1978 r . o tw a r to n o w ic ja t w C h lu d o w ie , od 1981 r. s tu d ia filo z o fic z n e o d b y w a ją się w N y sie, n a to m ia s t te o lo g ic z n e k o n ty n u o w a n e są w P ie n ię ż n ie .

O w o cem 50 la t p r a c y s e m in a r iu m je s t 418 k a p ła n ó w , w w ię k sz o ś c i p r a ­ c u ją c y c h w k r a j a c h m is y jn y c h . B o g a ta je s t p r a c a n a u k o w a , g łó w n ie w t a ­ k ic h d z ie d z in a c h , ja k m isjo lo g ia , re lig io z n a w s tw o i e tn o lo g ia . C ało ść p r a c y w y c h o w a w c z e j, d y d a k ty c z n e j i n a u k o w e j p o d p o rz ą d k o w a n a je s t z a s a d n ic z e m u celo w i, ja k im je s t d z ia ła ln o ś ć m is y jn a ja k o w y p e łn ie n ie m is y jn e g o n a k a z u C h ry s tu s a .

W d n ia c h 28— 29 w rz e ś n ia 1986 r. w P ie n ię ż n ie z o rg a n iz o w a n e z o s ta ły u ro c z y s to ś c i ju b ile u s z o w e , k tó r e u ś w ie tn ili sw o ją o b e c n o śc ią z a p ro s z e n i g o ­ ście, m. in . k s. p ro f. H. W a l d e n f e l s S J z u n iw e r s y te tu w B o n n , ks. p r o f . H . B e t t s c h e i d e r SV D, r e k t o r M is s io n s p r ie s te r s e m in a r w S t. A u g u s tin k. B o n n , k s. p ro f. J . S a 1 m e n SVD, w y k ła d o w c a n a P h ilo s o p h is c h -T h e o lo ­ g isc h e H o c h sc h u le w M ö d lin g k. W ie d n ia . W zię li o n i c z y n n y u d z ia ł w s e s ji n a u k o w e j, ja k a o d b y w a ła się w d ru g im d n iu u ro c z y s to śc i ju b ile u s z o w y c h . W śró d g ości z k r a j u w y m ie n ić n a le ż y p rz e d s ta w ic ie li z a p rz y ja ź n io n e g o W y ż ­ szego S e m in a r iu m D u c h o w n e g o H o s ia n u m w O lsz ty n ie , p rz e d s ta w ic ie li z a ­ k o n ó w z a in te re s o w a n y c h d z ia ła ln o ś c ią m is y jn ą , a ta k ż e gości ś w ie c k ic h : doc. d r. h a b . A. P o s e r n - Z i e l i ń s k i e g o z I n s ty tu t u H is to rii K u ltu r y M a te r ia ln e j P A N w P o z n a n iu , d r. В. К o p y d ł o w s к ą i d r. W . С z a - p r a n z K a te d r y E tn o g r a f ii U n iw e r s y te tu W ro c ła w s k ie g o .

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG I O Z N A W C Z Y

r y k i Ł a c iń s k ie j. W części p r z e d p o łu d n io w e j te m a ty k a s k o n c e n tro w a ła się

w o k ó ł z a g a d n ie ń h is to ry c z n y c h . K s. d r A n to n i K u r e k O M I z A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie o m ó w ił m e to d y p r a c y m is y jn e j w A m e r y ­ ce Ł a c iń s k ie j, t a k j a k k s z ta łto w a ły się od p o c z ą tk u m is ji K o śc io ła n a ty c h te r e n a c h . W y k a z a ł p o d s ta w o w e i e le m e n ta r n e b łę d y w p r o w a d z e n iu m is ji, z w ła s z c z a e u ro p e js k ie g o „ m a tk o w a n ia ” te m u K o ścio ło w i, a n ie tr a k to w a n ia n o w eg o K o śc io ła w r e la c ja c h p a r tn e r s k ic h . B ra k o w a ło n a s z y m te o lo g o m z a u ­ f a n ia i w ia ry , że A m e ry k a Ł a c iń s k a b ę d z ie z d o ln a z b u d o w a ć w ła s n y K o śció ł lo k a ln y . B y liśm y w E u ro p ie K o ścio łem , k tó r y c h c ia ł p a n o w a ć , a n ie słu ży ć. W te j fo r m ie m is ji—p o d b o ju z n a le ź li się je d n a k lu d z ie , k tó r z y s ta n ę li w o b ro n ie In d ia n . B y li to m is jo n a rz e p rz e k o n a n i, że m is je to n ie p o d b ó j i p o d p o rz ą d k o w a n ie , lecz g ło sz e n ie D o b re j N o w in y b ie d n y m , p o k rz y w d z o ­ n y m , z a p o m n ia n y m , to w y z w o le n ie czło w ie k a.

P r o b le m a ty k ą e w o lu c ji s y tu a c ji r e lig ijn e j w A n d a c h z a ją ł się doc. d r h ab . A. P o s e r n - Z i e l i ń s k i z I n s ty tu t u H is to r ii K u ltu r y M a te ­ r i a ln e j P A N w P o z n a n iu . W s k a z a ł o n n a s y tu a c ję r e l ig i jn ą n a p rz y k ła d z ie P e r u , g d zie p rz e b y w a ł n a b a d a n ia c h n a u k o w y c h w ś ró d c h ło p ó w a n d y js k ic h . W w y k ła d z ie z a ry s o w a ł p ro b le m s y n k r e ty z m u re lig ijn e g o o ra z p lu r a liz m u ja k o o b ecn eg o s ta n u , k tó r y je s t w y n ik ie m z m ia n d o k o n u ją c y c h się p od w p ły w e m g r u p p ro te s ta n c k ic h . O b e c n ie n a ty m te r e n ie f u n k c jo n u je w ie le g r u p re lig ijn y c h z a m k n ię ty c h w sobie, h e rm e ty c z n y c h i s e p a r u ją c y c h się. T a k a s y tu a c ja ro d z i w ie le p ro b le m ó w n a tu r y s p o łe c z n e j, ty m b a r d z ie j że g ru p y te są n ie to le r a n c y jn e .

P r o b le m a ty k ę s y n k r e ty z m u re lig ijn e g o p o d tr z y m a ł w sw y m re f e r a c ie k s. doc. d r h a b . W ła d y s ła w К o w a 1 a k SV D z A k a d e m ii T eo lo g ii K a to lic ­ k ie j w W a rs z a w ie . O m ó w ił o n s y n k r e ty z m b ra z y lijs k ie g o u m b a n d y z m u w ś w ie tle zło żo n ej s y tu a c ji A m e ry k i Ł a c iń s k ie j d o b y w sp ó łc z e s n e j. Z w ró c ił sz c z e g ó ln ą u w a g ę n a w ie lo e le m e n to w o ś ć te j n o w e j s y n k r e ty c z n e j r e lig ii o ra z n a f a k t, iż u m b a d y ś c i w sz e re g u r o d z a ja c h s ta ty s ty k p o d a ją się za k a to l i­ k ó w . D la te g o te ż tr u d n o u s ta lić m ie js c a ic h k u lt u o ra z p o d a ć f a k ty c z n ą lic z b ę czło n k ó w . N a to m ia s t s p iry ty z m , k tó r y je s t w a ż n y m e le m e n te m te j re lig ii, p o s ia d a siln e o d d z ia ły w a n ie i cieszy się d u ż ą p o p u la r n o ś c ią , je s t czym ś co z a c ie k a w ia i p rz y c ią g a n o w y c h s y m p a ty k ó w .

S e s ja p rz e d p o łu d n io w a d a ła p e w ie n o g ó ln y z a ry s , z a ró w n o h is to ry c z n y j a k i s ta ty s ty c z n y , K o śc io ła la ty n o a m e r y k a ń s k ie g o , w p ro w a d z iła w p r o b le ­ m a t y k ę w s p ó łc z e s n ą i w y p u n k to w a ła d o ty c h c z a so w y c h a r a k t e r jeg o d z ia ła ń . D o p e łn ie n ie m p rz e d s ta w io n e j s y tu a c ji b y ły d w a r e f e r a t y g ości z a g ra n ic z ­ n y c h . K s. p ro f. J o s e f S a 1 m e n SV D o ra z k s. p ro f. H a n s W a l d e n f e l s S J p o d ję li te m a t te o lo g ii w y z w o le n ia . P ie r w s z y d o k o n a ł a n a liz y te o lo g ii w y ­ z w o le n ia w a s p e k c ie filo z o fic z n o -te o lo g ic z n y m , d r u g i n a to m ia s t p o d ją ł z a ­ g a d n ie n ie n a p ła s z c z y ź n ie n a u k i K o ścio ła, o p ie r a ją c się n a d o k u m e n ta c h S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II, in s tr u k c j i o w y z w o le n iu L ib e r ta tis c o n sc ie n tia

o ra z w y p o w ie d z ia c h J a n a P a w ł a II.

Z d a n ie m J . S a l m e n a te o lo g ia w y z w o le n ia w y ro s ła ze z d e rz e n ia się d w u rz e c z y w is to śc i: te o lo g a -m is jo n a rz a p ra g n ą c e g o s p r a w ie d liw o ś c i sp o łe c z n e j z rz e c z y w is to ś c ią n ę d z y . T o z e tk n ię c ie się d w u ś w ia tó w zro d z iło w ie le p o ­ sta w . S ą ta c y , k tó r z y p o m a g a ją b ie d n y m , b y u sp o k o ić p r z y n a jm n ie j w ła s n e s u m ie n ie , a le są ró w n ie ż ta c y , k tó r z y c h w y ta ją za b ro ń , b y w a lc z y ć z b ro jn ie o ró w n o ść sp o łe c z n ą . M ięd zy ty m i s k r a jn y m i p o s ta w a m i z n a jd u je m y w ie lu , k tó r z y ż y ją z u b o g im i i r a z e m z n im i z a s ta n a w ia ją się, ja k tw o rz y ć lep sze ju tr o , j a k b ro n ić sw o je g o p r a w a do życia, j a k z a p e w n ić so b ie ś r o d k i m a ­ te r ia ln e k o n ie c z n e i p o tr z e b n e do lu d z k ie j e g z y s te n c ji. T a k p o w s ta ła te o lo g ia w y z w o le n ia , n a z y w a n a te ż te o lo g ią rz e c z y w is to śc i z ie m s k ic h czy te ż te o lo ­ g ią z w ią z k u z ż y c ie m i p r a k ty k ą sp o łeczn ą. D y s k u s ja n a d te o lo g ią w y z w o le ­ n ia , w e d łu g S a lm e n a , p o w s ta je w m o m e n c ie w e r y f ik a c ji sp o łe c z n e j n a u k i K o śc io ła w p r a k ty c e , i to k o n k r e tn e j, s iln ie k o n tr a s tu j ą c e j rz e c z y w is to śc i ż y c ia lu d z i A m e ry k i P o łu d n io w e j. J e d n o w y d a je się p e w n e , że te o r ia m a

B IU L E T Y N M I S J O L O G IC Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y ₁₄₅

o d k ry w a ć p ra w d ę , p r a k t y k a zaś p r a w d ę tę m a w e ry fik o w a ć i czy n ić d o b ro . M u s i w ięc, w e d łu g J . S a lm e n a , is tn ie ć w ła ś c iw y z w ią z e k m ię d z y te o lo g ią r o ­ z u m ia n ą ja k o te o r ia o ra z te o lo g ią w y z w o le n ia ja k o p r a k t y k ą sp o łe c z n ą . O bie m a ją so b ie coś do p o w ie d z e n ia .

D o p o d o b n y c h w n io s k ó w d o szed ł k s. p ro f. H a n s W a l d e n f e l s . P o d ­ k r e ś lił f a k t s p o tk a n ia się te o lo g ii w y z w o le n ia z te o lo g ią e u r o p e js k ą i ich w z a je m n ą w e ry fik a c ję . N a sz k ic o w a ł z a sa d n ic z ą o d rę b n o ś ć K o śc io ła A m e ry k i Ł a c iń s k ie j, z a ró w n o w s tr u k tu r z e o rg a n iz a c y jn e j, j a k i d u ch o w o śc i. R o z w ią ­ z u ją c p ro b le m o d p o w ie d z i K o śc io ła n a p r a k t y k ę te o lo g ii w y z w o le n ia p r z y ­ to c z y ł z d a n ie J a n a P a w ł a II: „M y i w y je s te ś m y p rz e k o n a n i, że te o ­ lo g ia w y z w o le n ia je s t k o n ie c z n a i w y n ik a z b o g a te j n a u k i sp o łe c z n e j K o ­ śc io ła ”.

W d y s k u s ji, k tó r a o d b y ła się po w y g ło sz e n iu r e f e r a tó w , J . S a lm e n z w ró c ił jesz c z e u w a g ę n a f a k t, że s y tu a c ja A m e ry k i Ł a c iń s k ie j i p o w s ta ła t a m te o lo g ia w y z w o le n ia je s t w y z w a n ie m n ie ty lk o d la K o śc io ła , lecz ta k ż e d la p r o g r a m ó w a te is ty c z n y c h , k tó r e n ie z re a liz o w a ły p la n ó w w z a k re s ie z a ­ p e w n ie n ia c z ło w ie k o w i w ła ś c iw y c h w a r u n k ó w m a te ria ln y c h .

P o d s u m o w a n ia o b ra d d o k o n a ł o. p r o w in c ja ł K o n ra d K e 1 e r, p o d z ię ­ k o w a ł ró w n ie ż u c z e s tn ik o m u ro c z y s to ś c i ju b ile u s z o w y c h . D w a d n i sp ęd zo n e ra z e m u ś w ia d o m iły w s z y s tk im f a k t w s p ó ło d p o w ie d z ia ln o ś c i za K ogciól p o ­ w s z e c h n y i u m o c n iły p rz e k o n a n ie , że je s te ś m y n a w z a je m so b ie p o trz e b n i, że 50 l a t p r a c y p ro f e s o ró w i s tu d e n tó w d z is ia j o w o c u je , że ś w ia t c z e k a z w ie lo m a p ro b le m a m i do ro z w ią z a n ia , p o tr z e b u ją c lu d z i te o r ii i p r a k t y k i s p o łe c z n e j. ks. T o m a s z B a r a n k ie w ic z S V D , P ie n ię żn o II I. IN F O R M A C JE G rz e c h w is la m ie W y z n a w c a k a ż d e j re lig ii z o b o w ią z a n y je s t do z a c h o w y w a n ia , p r z e s tr z e ­ g a n ia o k re ś lo n y c h n o rm m o r a ln y c h , o k re ś lo n e g o k o d e k s u p o s tę p o w a n ia . B ez m o r a ln o ś c i n ie m a re lig ii. R e lig ie p r z e k a z u ją m o r a ln e p o u c z e n ia b ą d ź p rz e z n a tc h n io n e ś w ię te k się g i, b ą d ź p rz e z sw o ic h zało ż y cieli, d u c h o w n y c h n a u c z y ­ c ie li i m is trz ó w , b ą d ź te ż d ro g ą n ie p is a n e j tr a d y c ji.

P o j ę c i e g r z e c h u

Z p u n k tu w id z e n ia m o r a ln o ś c i n a jb a r d z ie j u c h w y tn e , w e r y f ik o w a ln e są lu d z k ie czy n y . P o d le g a ją o n e b o w ie m o c e n ie n ie ty lk o lu d z k ie g o s u m ie n ia , lecz ta k ż e osób s to ją c y c h n a z e w n ą trz , p o z a c z ło w ie k ie m . C z y n y w y z n a w c y is la m u m o g ą by ć u ję te w p ię c iu k a te g o r ia c h : o b o w ią z u ją c e lu b n a k a z a n e , a p ro b o w a n e lu b p o le c a n e , n e u tr a ln e , p o tę p io n e , z a k a z a n e 1. G rz e c h n a le ż y do k a te g o r ii c z y n ó w p o tę p io n y c h i z a k a z a n y c h .

Do p o p e łn ie n ia g rz e c h u n a k ła n i a c z ło w ie k a zły d u c h Ib lis, k tó r y je d n a k o s ta te c z n ie n ie d e te r m in u je jeg o p o s tę p o w a n ia . Ź ró d łe m z ła w c z ło w ie k u je s t o n sa m , jeg o w o ln a w o la . C z ło w ie k s a m o w ła s n y c h siła c h n ie je s t z d o ln y do p ro w a d z e n ia d o sk o n a łe g o ży cia . S k ło n n o ś ć do g rz e c h u je s t z a ­ k o d o w a n a V/ jeg o n ie d o s k o n a łe j n a tu r z e . Is la m , k tó r y je s t re lig ią u leg ło ści, 1 W . M. W a t t , W h a t is I s la m “!, L o n d o n 1968, 229— 230; J . B i e l a w ­

s k i , I s la m ja k o re lig ia ś w ia to w a , w: J. K e l l e r i in. (red.), Z a r y s d z ie ­

j ó w re lig ii, W a rs z a w a 1976, 972; H. v o n G l a s e n a p p , R e lig ie n ie c h r z e ś ­ c ija ń s k ie , W a rs z a w a 1966, 222.

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L I G I O Z N A W C Z Y

p o d p o rz ą d k o w a n ia się i p o d d a n ia w o li je d y n e g o B oga A lla h a , z je d n e j s tro n y p ię tn u je g rz e sz n o ść c z ło w ie k a , z d ru g ie j z aś a k c e p tu je lu d z k ą n ie d o s k o n a ­ łość. N ie o z n a c z a to z a c h ę ty do z ły c h czy n ó w , w y r a ż a z aś p ra w d ę , iż n ie ­ d o sk o n a ło ść w y p ły w a z f a k t u b y c ia is to tą stw o rz o n ą , a w ię c s ł a b ą 2.

S ła b o ść c z ło w ie k a , s k ło n n o ść do p o p e łn ia n ia z ły c h c z y n ó w n ie je s t k o n ­ s e k w e n c ją g rz e c h u p ie rw o ro d n e g o . W p ra w d z ie p ie r w s z y g rz e c h p o p e łn io n y z o s ta ł w r a j u p rz e z A d a m a i E w ę (s u ra 2, 33— 34; 7, 18—24; 7, 118— 123), je d n a k ż e b y ł p o tw ie r d z e n ie m , ś w ia d e c tw e m s ła b o śc i c z ło w ie k a (a ty m s a ­ m y m r o d z a ju lu d z k ie g o ), a n ie g rz e c h e m p ie r w o r o d n y m (s u ra 4, 32). W e d łu g w ie r z e ń is la m u no w o n a ro d z o n e d zieck o je s t a b s o lu tn ie c z y ste i n ie p o n o si ż a d n e j o d p o w ie d z ia ln o śc i z a ja k ie k o lw ie k w y k ro c z e n ia , złe czy n y , g rz e c h y p o p e łn io n e p rz e z ro d z ic ó w , k re w n y c h , p rz o d k ó w , p ie r w s z y c h l u d z i 3. W c h o ­ d ząc w życie, w ś w ia t, w c h o d z i ono w k lim a t n ie p r z y ja ź n i, w z a je m n e j w r o ­ gości. Z a d a n ie m jeg o b ę d z ie p rz e z w y c ię ż a n ie zła, p o d d a n ie się w o li B oga i o s ta te c z n ie p o w ró t do u tr a c o n e g o r a j u . B óg S tw ó rc a ż ą d a od s tw o r z e n ia p o s łu ­ s z e ń s tw a . J e d y n ie A lla h z n a a b s o lu tn ą n o r m ę te g o , co p r a w e i teg o , co b łę d n e . O n p r z y k a z u je c z ło w ie k o w i co p o w in ie n czy n ić, a czego u n ik a ć , b y b y ć g o d n y m im ie n ia m u slim — p o d d a n y w o li B oga 4.

M u z u łm a n in w in ie n r e s p e k to w a ć i w y p e łn ia ć w o lę B oga, je s t O n b o ­ w ie m p rz y c z y n o w o śc ią ś w ia ta i p e łn ią d o sk o n a ło śc i. M o ra ln e p ra w o je s t d r o ­ g ą do m o r a ln e j d o sk o n a ło śc i. B o ja ź ń B oża, a ta k ż e p a m ię ć o są d z ie o s t a ­ te c z n y m s ta ły się p o d s ta w ą r a d y k a ln e j z m ia n y w m o r a ln o ś c i A ra b ó w . G rz e c h b y ł z a p rz e c z e n ie m ty c h p rz y m io tó w , a ty m sa m y m o d w ró c e n ie m się od p o k o ju z B o g iem i od p o k o ju z lu d ź m i.

K o n c e p c ję g rz e c h u w e d łu g K o r a n u n a jp e łn ie j w y r a ż a te r m i n zu lm , o z n a ­

c z a ją c y z ły czy n , a ta k ż e b e z p ra w ie , n ie s p ra w ie d liw o ś ć , k rz y w d ę w y rz ą d z o n ą d ru g ie j oso b ie o ra z czy n k a ry g o d n y , w y k ro c z e n ie , p rz e s tę p s tw o . Z u lm w y ­ ra ż a b u n t s tw o r z e n ia w o b e c S tw ó rc y . C z ło w ie k w y b ie r a ją c g rz e c h ty m s a ­ m y m d o k o n u je w y b o ru zła, k tó r e je s t d e s tr u k c y jn ą s iłą w e w sz e c h św ie c ie . G rz e c h s ta je się c e le m , b ę d ą c je d n o c z e śn ie z a p rz e c z e n ie m o s ta te c z n e g o celu , k tó r y m je s t Bóg. G rz e s z n ik p rz e z sw e czy n y o d m a w ia u z n a n ia i a k c e p ta c ji B o g a ja k o n a k a z o d a w c y , n ie p o tr a f i ro z p o z n a ć rz e c z y w is to śc i ta k ą , j a k ą o n a je s t. P o g rą ż a się w z łu d z e n iu , w w y im a g in o w a n y m św ie c ie , n a jw ię k s z ą r a n ę i k rz y w d ę z a d a ją c s a m e m u sobie. C h ce u z n a ć sie b ie ja k o o s ta te c z n ą n o rm ę p o s tę p o w a n ia , ja k o n ie z a w o d n e k r y t e r iu m ro z p o z n a n ia teg o , co d o b re i teg o , co złe, ja k o sęd zię rz e c z y w is to śc i. W e d łu g K o ra n u t a z łu d n a chęć w y p ły w a z jeg o k ró tk o w z ro c z n o ś c i (qatr) i p ły tk ie g o u m y s łu (d a ’f ).

W sz e lk ie w y k ro c z e n ia p rz e c iw k o B ogu, in n y m lu d z io m i so b ie ro d z ą się w s e r c u c z ło w ie k a . Z u lm w ię c n ie je s t ty lk o s p r a w ą p r y w a tn ą , p o sia d a

w y d ź w ię k sp o łeczn y , ro d z i sp o łe c z n e s k u tk i. W g rz e c h u m oże b y ć p o g rą ż o n a n ie ty lk o je d n o s tk a , lecz ta k ż e c a ła sp o łeczn o ść. G rz e c h sp o łe c z n y (k u f r ) je s t

sp o łe c z n ą n ie w ia r ą , a ta k ż e z b io ro w ą n ie w d z ię c z n o śc ią . Z u lm ja k o s ta n z łu ­

d z e n ia , s a m o d e s tr u k c ji m oże b y ć z n iw e lo w a n y p rz e z p o d d a n ie się B ogu, k tó ­ r y ch ce p o m ó c c z ło w ie k o w i u p o rz ą d k o w a ć jeg o życie. K o n ie c z n e je s t p r z y ty m u p rz e d n ie d o s trz e ż e n ie p rz e z g rz e s z n ik a c h a o su w e w ła s n y m ży ciu ,

2 W . M . W a t t , dz. c y t., 232—233; J . N o s o w s k i , T e o lo g ia K o r a n u . W y k ła d s y s te m a ty c z n y , W a rs z a w a 1970, 212; P . K. H i 11 i, Is la m . A W a y o f L ife , M in n e a p o lis 1970, 31. E ty k ę is la m u p r z e d s ta w ia D. M. D o n a l d s o n , S tu d ie s in M u s lim E th ic s, L o n d o n 1953; p o z y c ja z a w ie ra ró w n ie ż w s k a z ó w k i b ib lio g ra fic z n e . 3 M. A. R a u f , A B r ie f H is to r y o f I s la m w it h S p e c ia l R e fe r e n c e to M a la y a , O x fo rd 1964, 16; E. S e l l , S in (M u slim ), w: J. H a s t i n g s (red.), E n c y c lo p a e d ia o f R e lig io n a n d E th ic s, t. X I 568.

4 J. R o b s o n , S in (Isla m ), w: S. G. F. B r a n d o n (red.), A D ic tio n a r y