Biuletyn homiletyczny

Bronisław Mokrzycki

Biuletyn homiletyczny

Collectanea Theologica 54/1, 81-94

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54 (1984) fa s c . I

BIULETYN HOMILETYCZNY

Z a w a r to ś ć : I. S Ł O W O B O Ż E W K O Ś C IE L E . W g ą sz c z u ró ż n y c h r e lig ii (Z p r e ­ h is to r i i k a p ła ń s tw a — c. d.). II. C Z Y T A N IE B IB L I J N E W L IT U R G II. „ S tó ł S ło w a B o żeg o ” p rz y u d z ie la n iu ś w ię c e ń (c. d.). *

I. S Ł O W O B O Ż E W K O Ś C IE L E 'W g ą sz c z u ró ż n y c h re lig ii (c. d.)

— S t a r o ż y t n i R z y m i a n i e

T e re n y d z is ie js z e j I t a l i i b y ły z a m ie s z k iw a n e ju ż w g ó r n y m p a le o lic ie , a w ię c w je d n y m z n a js ta r s z y c h e ta p ó w ro z w o ju k u l t u r y lu d z k ie j к R z y m ia ­ n ie je d n a k n ie są p o to m k a m i o w y c h tu b y lc ó w z z a m ie rz c h łe j p rz e s z ło śc i, lecz w y w o d z ą się od 1 1 a 1 i к ó w , l u d u p o c h o d z e n ia in d o e u r o p e js k ie g o , k tó r y

p r z y b y ł n a te r e n y I t a l i i w d w ó c h w ie lk ic h fa la c h : n a j p i e r w w trz e c im , a n a s tę p n ie w p ie r w s z y m ty s ią c le c iu p r z e d C h ry s tu s e m . P ó ź n ie j z ró ż n ic o w a li się o n i n a L a ty n ó w , U m b ró w , S a m n itó w , P r y s k ó w czy K a s k ó w . Z b ie g ie m c z a su p o ja w ią się ta k ż e E tru s k o w ie . N a js t a r s i L a ty n o w ie i in n i p rz y b y s z e b y li lu d e m r o l n i c z y m d o b rz e ju ż z o rg a n iz o w a n y m , z d o ln y m do p r z e p r o ­ w a d z a n ia ro b ó t o s u s z a ją c y c h n a w ie lk ą s k a l ę 2.

Ita lik o w ie , ja k i in n e n a r o d y p o c h o d z e n ia in d o e u ro p e js k ie g o , m ie li s k ło n ­ n o ść do d o s tr z e g a n ia B o g a r a c z e j w n a t u r z e n iż w d z ie ja c h ;' p rz e c iw n ie n iż lu d y s e m ic k ie . D la I t a li k ó w B y t n a jw y ż s z y b y ł w ię c p e r s o n if i k a c ją n i e- b a w jeg o z ja w is k a c h ś w ie tln y c h i a tm o s fe ry c z n y c h . P o jm o w a n o go ja k o o jca, k tó r e m u o d p o w ia d a m a tk a - z ie m ia , ż y w ic ie lk a c z ło w ie k a . W ś ró d in n y c h b ó s tw n a t u r y w y lic z y ć tr z e b a sło ń c e , k s ię ż y c i ogień.

M ię d z y X а V I I I w . p rz e d C h r y s tu s e m o d ła m P r y s k ó w o s ie d lił s ię n a te r e n a c h d z is ie jsz e g o R z y m u . W s p ó ln o ta o s ia d ła n a w z g ó rz u P a la t y n ie s t a n o ­ w iła p ie r w o c in y p ó ź n ie js z e g o R z y m u , k tó r y n a z w ę sw ą w y w o d z i o d rz e k i R u m o n , p ły n ą c e j u s tó p w z g ó rz a .

R e l i g i a R z y m i a n b y ła ty p o w a d la lu d ó w ro ln ic z y c h . W y c z u w a się w n ie j s ta ły k o n t a k t z z ie m ią , k tó r ą n a le ż y u p r a w ia ć i z ro b ić w s z y s tk o , by z a p e w n ić so b ie d o b re u r o d z a je o ra z sz c z ę ś liw e z b io ry . R z y m ia n in in t e r e s o ­ w a ł się w ię c n ie ty le n a t u r ą b ogów , co ic h d z ia ła ln o ś c ią , b y w o d p o w ie d n i sp o s ó b z a p e w n ić so b ie ic h p rz y c h y ln o ś ć i z o b o w ią z a ć ic h s k u te c z n ie do b ło ­ g o s ła w ie ń s tw a w z b io r a c h czy h o d o w li. R e lig ia ta s k u p ia ć się b ę d z ie z a te m na

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu l e ty n u je s t ks. B r o n is ła w M o k r z y c k i S J , K r a k ó w - W a r s z a w a . U w a g a ! N a s tę p n y n u m e r b iu le ty n u n a d a l p o św ię c o n y b ę d z ie te m a ty c e z w ią z a n e j z k a p ła ń s tw e m . 1 Zob. K . K u m a n i e c k i , H i s t o r i a k u l t u r y s t a r o ż y t n e j G r e c j i i R z y m u , K ra k ó w 1955, 242. 2 N. T u r с h i , R e li g ia R z y m u , w : R e li g ie ś w i a t a , re d . E. D ą b r o w ­ s k i , W a rs z a w a 1957, 251—252 (n in ie js z e o m ó w ie n ie r e lig ii s ta r o ż y tn y c h R z y ­ m ia n o p a r łe m g łó w n ie n a ty m o p ra c o w a n iu ) ; p o r. K. K u m a n i e c k i , dz. cyt., 242—245. 6 — C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a

BIULETYN HOMILETYCZNY

e le m e n ta c h n a t u r y m o r a 1 n о -p r a w n e j: Co się k o m u n a le ż y ? Co w in ie n c z ło w ie k ? Co w in n i b o g o w ie? T a h a r m o n ia m ię d z y ś w ia te m b o g ó w i lu d z i

(p a x d e o r u m ,) b ę d z ie c h a r a k te r y z o w a ć r e lig ię r z y m s k ą od s a m e g o p o c z ą tk u .

N ie ro z w in ie s ię w n ie j m y ś l te o lo g ic z n a a n i ja k a ś m is ty k a , lecz p rz e w a ż a ć b ę d z ie u z n a n ie b o sk ic h m o c y w k a ż d e j d z ie d z in ie , z n a jo m o ś ć je j o g ra n ic z e ń , a n a d e w s z y s tk o s k u t e c z n y s p o s ó b w y k o r z y s ta n ia ty c h m o cy d la w ła s n e g o p o ż y tk u p o p rz e z o d p o w ie d n ie a k ty k u ltu . O sią g n ą ć to m o żn a, z d a ­ n ie m s ta r o ż y tn y c h R z y m ia n , p o p rz e z s to s o w a n ie o k re ś lo n y c h g e s tó w i f o r ­ m u ł, b y le b y w y k o n a n e b y ły ze s k r u p u la t n ą d o k ł a d n o ś c i ą i s t a r a n n o ś ­ cią. N ic te ż d z iw n e g o , że d u c h w ie rn o ś c i ty p u p ra w n ic z e g o , a ta k ż e w ie lk a o s tro ż n o ś ć i p r a k ty c z n o ś ć c e c h o w a ć b ę d ą w s z y s tk o w r e lig ii r z y m s k ie j, a t a k ­ że o d b iją się n a c a łe j m e n ta ln o ś c i R z y m ia n , k s z t a łt u ją c ic h n a m is trz ó w w d z ie d z in ie p r a w a (s ła w n a l e x r o m a n a ) . Z te g o d u c h a w y w o d z i się te ż p r z e ­ k o n a n ie , że po o tr z y m a n iu b ło g o s ła w ie ń s tw a n ie b io s n a le ż y s k r u p u la tn ie w y p e łn ić d a n e im o b ie tn ic e . R e lig ia rz y m s k a k s z t a łt u je się b o w ie m n a k a n ­ w ie ja k b y u m o w y m ię d z y c z ło w ie k ie m a b ó s tw e m . A w a r u n k ó w u m o w y n a le ż y w ie r n i e d o ch o w ać. N a ty m tle le p ie j ro z u m ie m y s p e c y fic z n ą f u n k c j ę k a p ł a n ó w w r e lig ii rz y m s k ie j. K a p ła n r z y m s k i (p o n t i f e x ) n ie ty le je s t w y ra z ic ie le m w o li b o g ó w , k tó r y m słu ż y , co r a c z e j s łu g ą lu d z i, k tó r y m z a p e w n ia b e z b łę d n e w y k o n y w a n ie a k tó w k u l t u ja k o s p e c j a l i s t a w te j d z ie d z in ie . A k ty k u l ­ t u s p e łn ia g ł o w a o k re ś lo n e j sp o łe c z n o śc i (o jciec — w ro d z in ie , u r z ę d n i­ cy — w p a ń s tw ie , d o w ó d c y — w w o js k u ), ' n a to m ia s t k a p ła n a s y s tu je ja k o e k s p e r t w d z ie d z in ie o b rz ę d ó w , ja k o te c h n ik r y t u a ł u re lig ijn e g o , p iln u ją c y w y m a g a n e j d o k ła d n o ś c i3.

R z y m ia n in o d n o s ił s ię do s w y c h b o g ó w z lę k ie m i czcią; te w ła ś n ie c e ­ c h y p o s ia d a ła jeg o p o b o ż n o ść (pietas) . W y ra ż a ła się n a to m ia s t w s k r u p u l a t ­ n y m , a n a w e t z a b o b o n n y m w y k o n y w a n iu w s z e lk ic h p rz e p is ó w d o ty c z ą c y c h k u ltu . N a jm n ie js z e b o w ie m u c h y b ie n ie , o p u sz c z e n ie , p r z e in a c z e n ie , p o m y łk a czy n ie d b a ls tw o w c e re m o n ia c h m o g ły u ra z ić b ó stw o i ś c ią g n ą ć n a c z ło w ie k a jeg o g n ie w z a m ia s t b ło g o s ła w ie ń s tw a 4.

D ru g ą c h a r a k te r y s t y c z n ą c e c h ą r e lig ii r z y m s k ie j o b o k „ s k r u p u la tn e j p o ­ b o ż n o ś c i” p r a w n ic z e j, b y ł z m y s ł s p o ł e c z n y i tr o s k a o w s p ó ln o tę . N a ­ c z e ln y m z a d a n ie m r e lig ii b y ło r e g u lo w a n ie w s z e lk ie j d z ia ła ln o ś c i p a ń s tw a z g o d n ie z w o lą b o gów . D la te g o t a k w ie lk ie z n a c z e n ie w p a ń s tw ie m ia ło w s z y s tk o , co te m u słu ż y ło ; a w ię c — z o rg a n iz o w a n ie k o le g ió w k a p ła ń s k ic h , k o le g ió w w ró ż b ia r z y , w s p ó ln o ty w e s ta le k , a ta k ż e in n y c h „ b r a c tw r e l i g i j ­ n y c h ” 5.

N a r e lig ię s ta r o r z y m s k ą w y w ie r a ły w p ł y w . ró w n ie ż in n e p le m io n a ita ls k ie , z w ła sz c z a E tru s k o w ie , a p rz e z n ic h ta k ż e G re c y . W p ły w y te n ie n a r u s z y ły je d n a k z a s a d n ic z y c h c e c h p ie r w o tn e j r e lig ii r z y m s k ie j.

B o s k i p a n t e o n R z y m u p r z e d s ta w ia się n a s tę p u ją c o : N a czele sto i w ie lk ie b ó stw o in d o e u r o p e js k ie — J o w i s z (Juppiter·). J e s t to bóg n ie b a , o b ja w ia ją c y się w tr o j a k i e j p o s ta c i: ja k o b łę k i t ja s n e g o n ie b a (L u c e n t iu s ) , ja k o J o w is z G r o m o w ła d n y w h u k u p io r u n ó w ( F u lg u r a to r) , a w re s z c ie — j a ­ k o u ż y ź n ia ją c y z ie m ię w p lu s k u d o b ro c z y n n e g o d e sz c z u (P lu v i u s ). Z u p o d o ­ b a n ie m o d b ie r a on cześć n a w z g ó rz a c h , ja k o m ie js c a c h b liż sz y c h n ie b io ­ som . Z G ó ry A lb a ń s k ie j, z m ia s ta A lb y , a d o k ła d n ie j z le ż ą c e g o ta m s a n k t u ­ a r iu m , o p ie k u je s ię J o w is z w s z y s tk im i sz c z e p a m i la ty ń s k im i, k tó r e z w ią z a n e p o lity c z n ą k o n f e d e r a c ją m i a s t od d a w n a sp ie s z y ły t u c o ro c z n ie z o f i a r ą b i a ­ łeg o b y k a . N a d n a r o d e m r z y m s k im z aś c z u w a J o w is z ze w z g ó rz P a la t y n u i K a p ito lu . 3 N. T u r с h i, art. cyt., 152— 153. 1 К . К u m a n i e с к i, dz. cyt., 259. 5 N. T u r с h i, art. cy t., 254; K. K u m a n i e c k i , dz. cyt., 259.

BIULETYN HOMILETYCZNY

₈₃

I n n e w a ż n e b ó s tw a rz y m s k ie g o p a n te o n u to : M a r s , ita ls k ie b ó stw o n a t u r y (r o ś lin n o ś c i w io s e n n e j), a p ó ź n ie j i w o jn y ; D i a n a , ró w n ie ż ita ls k ie b ó stw o n a tu r y , z w ią z a n e z ż y c ie m la só w , p ó ź n ie j k s ię ż y c e m i b rz e m ie n n o ś c ią ; J a n u s , z w a n y „ p o d w ó jn y m ” lu b „ d w u g ło w y m ” , b ó stw o a n im is ty c z n e o p o d w ó jn y m o b lic z u , k tó r e „ o tw ie r a ” i „ z a m y k a ” b r a m y i d rz w i ś w ia d ­ cząc p rz y s łu g ę w c h o d z ą c y m czy w y c h o d z ą c y m ; J u η o n a , b ó s tw o n a t u r y o p ie k u ją c e się s p e c ja ln ie k o b ie ta m i ( ja k G e n iu sz — m ę ż c z y z n a m i) je s t p a ­ tr o n k ą i o p ie k u n k ą ż y c ia m a łż e ń s k ie g o (J u n o p r o n u b a ); К w i r y n, je d n o z tr z e c h n a jw a ż n ie js z y c h b ó s tw s ta ro ż y tn e g o R z y m u (o b o k J o w is z a i M a rsa ), z w ią z a n e ze s p r a w a m i c y w iln y m i i p o k o jo w y m i; M i n e r w a, it a ls k a b o g in i rz e m ie ś ln ik ó w ; M e r k u r y (g re c k i H e rm e s ); N e p t u n , b óg ź ró d e ł i m o rz a ; C e r e r a, it a ls k a b o g in i ż y z n o śc i p ó l; S a t u r n , s ta r o ż y tn y la t y ń s k i bóg z a sie w ó w ; W e d i o w i s, p o d z ie m n e b ó s tw o ita ls k ie p r z e d s ta w ia n e w p o s ­ ta c i m ło d z ie ń c a ; W e s t a , b o g in i o g n is k a d o m o w eg o i p a ń s tw o w e g o (ś w ią ­ ty n ia n a F o r u m R o m a n u m l ); W e n e r a, ita ls k ie b ó stw o w io s e n n e j r o ś l i n ­ n o śc i, a p ó ź n ie j z a p ło d n ie n ia i m iło ści.

D o m n ie j w a ż n y c h b ó s tw rz y m s k ic h n a le ż ą : F o r t u n a , F a u n a , S y lw a n a , P a la , F lo r a , P o m o n a , A k k a L a r e n c ja , F o r r y n a , K a r n a , D iw a A n g e ro n a , M a t­ k a M a tu ta , a ta k ż e b ó s tw a „ a b s t r a k c y j n e ” , k tó r e R z y m ia n ie c h ę tn ie m n o n ż y li: S a l u s (Z b a w ie n ie ), F e b r is (G o rą c z k a ), P a v o r i P allor (S tra c h i B la ­ dość), B o n u s E v e n t u s (D b b ry W y n ik ), P a x (P o k ó j), C o n c o r d ia (Z goda), M e n s (U m y sł), P ie ta s (P o b o żn o ść), A e q u i t a s (S łu szn o ść), V i r t u s (C nota), H o n o r (C ześć) i w ie le in n y c h . N ie k tó r e b ó s tw a R z y m ia n ie p r z e ję li w p r o s t od G r e - k ó w , ja k n p . A p o llo n a , E s k u la p a , H e rk u le s a , K a s to r a i P o llu k s a (a s tr a ln e b ó stw a m ito lo g ii in d o e u r o p e js k ie j) , P e rs e fo n ę . N a ś la d u ją c G re k ó w i E tr u s k ó w R z y m ia n ie w y b r a li w re s z c ie ze w s z y s t­ k ic h ty c h b ó s tw ró ż n e g o p o c h o d z e n ie d w a n a ś c i e n a jw a ż n ie js z y c h , s ta ­ n o w ią c y c h z a s a d n ic z y p a n te o n . N a jw y b itn ie js z y p o e ta r z y m s k i z o k r e s u p rz e d - k la s y c z n e g o Q u in tu s E η n i u s z (I II— II w . p rz e d C h r.) im io n a ic h w y r a z ił ła c iń s k im h e k s a m e tr e m w d w u w ie rs z u :

J u n o , V e s ta , M i n e r v a , Ceres, D ia na, V e n u s , M ars, M e r c u r i u s , J o v is , N e p t u n u s , V o lc a n u s , A p o llo . K la s y f ik o w a n o te ż b ó s tw a w e d łu g p o c h o d z e n ia (tu b y lc z e i p rz y ję te ), p e w n o ś c i co do ic h p r z e d m io tó w (z n a n i z r e j e s t r u i n d i g i t a m e n t a lu b n ie z n a ­ n i), m ie js c a z a jm o w a n e g o w p a ń s tw o w e j h ie r a r c h ii w a ż n o śc i (w y b ra n i i m n ie j w a ż n i), e w e n tu a ln ie m ie js c a ic h p r z e b y w a n ia (b o g o w ie n ie b ie s c y — s u p e r i o ra z p o d z ie m n i — in feri).

N a jw ię k s z ą p o w a g ą c ie s z y ła się t r i a d a b ó s t w n a c z e ln y c h : Jo w is z , M a rs i K w iry n . P ó ź n ie j , p o d w p ły w e m E tru s k ó w , w p ro w a d z o n o n a to m i e js ­ ce in n ą t r ia d ę : Jo w is z a , J u n o n ę i M in e rw ę 6.

R z y m ia n in c z u ł się z o b o w i ą z a n y do o d d a w a n ia czci b o g o m i to p o c z u c ie o b o w ią z k u , p o łą c z o n e g o z n ie z a w o d n ą k o rz y ś c ią , d o m in o w a ło w r e ­ lig ijn y c h p o s ta w a c h lu d u . K u lt m ia ł p o d w ó jn ą fo rm ę , p r z e ja w ia ł się b o ­ w ie m z a ró w n o w ż y c iu p r y w a tn y m R z y m ia n in a , ja k i w p u b lic z n y m ży c iu c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a , p o z o s ta ją c e g o p o d k ie r o w n ic tw e m i n a d z o re m w ła d z y p a ń s tw o w e j.

P r y w a t n y k u l t n ie p o d le g a ł p o lity c z n e m u w p ły w o w i p a ń s tw a , d la ­ te g o te ż m oże o d z w ie rc ie d la ć n a js ta r s z e w ie rz e n ia i p r a k t y k i r e lig ijn e lu d u . T u , w „ d o m o w e j li t u r g i i ” , m o ż e m y n ie ja k o u c h w y c ić p ie r w o tn e o b lic z e s t a ­ ro ż y tn e j r e lig ii r z y m s k ie j. C a łe ży cie r o d z in n e i w s z y s tk ie o k o lic z n o śc i ży cia p o sz c z e g ó ln e g o c z ło w ie k a o b ję te b y ły ś w ia d o m o ś c ią i o b rz ę d a m i r e lig ijn y m i.

δ N. T u rc h i, art. cyt., 253— 257; G. L a n c z k o w s k i , R e l i g i o n s g e s c h i c h ­

te; w : S a c r a m e n t u m m u n d i , t. IV , re d . A. D a r 1 a p, F r e i b u r g im B re is g a u

1969, 196; K. K u m a n i e c k i , dz. cy.t., 258.

BIULETYN HOMILETYCZNY

„ L it u r g ia ” to w a rz y s z y ła w s z y s tk im w y d a r z e n io m ży c ia : n a ro d z in o m , m a łż e ń ­ stw u , p ra c y , z a b a w o m , śm ie rc i. M ie jsc e m s p r a w o w a n ia k u lt u ro d z in n e g o był d o m — „ o g n isk o d o m o w e ” (focus) lu b g r a n ic e p o s ia d ło ś c i i s k r z y ż o w a n ia d ró g (o b rz ę d y z w ią z a n e z p ra c ą ). K a ż d a ro d z in a k ie r o w a ła się r y t u a łe m w ła s n e j tr a d y c ji , choć z a sa d n ic z e e le m e n ty b y ły w s p ó ln e (p rz e d m io ty k u ltu , o f ia r y i d a ry ). O j c i e c r o d z i n y p r z e w o d n ic z y ł li tu r g ii p r y w a tn e j , a z a ­ ra z e m s tr z e g ł t r a d y c j i p r z e j ę te j od p rz o d k ó w i m ia ł ją p rz e k a z a ć n ie s k a ż o n ą n a s tę p n e m u p o k o le n iu ja k o n a jw ię k s z y i n a jś w ię ts z y s k a r b czy d e p o z y t r o ­ d z in n y . W w y ją tk o w o w a ż n y c h a k ta c h litu r g ic z n y c h w z y w a n o je d n a k k a p ł a ­ n ó w ja k o s p e c ja lis tó w d o s k o n a le o b e z n a n y c h ze sz c z e g ó ła m i o b rz ę d o w y m i i p ra w n ic z y m i. D o ta k ic h w y p a d k ó w z a lic z a n o np. zło ż e n ie k r w a w e j o fia ry , z a w a rc ie m a łż e ń s tw a w n a ju r o c z y s ts z e j fo rm ie , czy r a d z e n i e - s i ę w ró ż b y .

W k u lc ie d o m o w y m o d d a w a n o cześć s p e c ja ln y m b ó stw o m , z w ią z a n y m z ży­ c ie m ro d z in n y m . B y ły to p rz e d e w s z y s tk im L a r y (L ar es),, c z y li d u c h y p rz o d k ó w , P e n a t y (P e n a t e s ) ja k o s tró ż e g o s p o d a r s tw a ro d z in n e g o , O g i e ń

(Vesta), k tó r y o ś w ie tla ł o b lic z a i p r z y jm o w a ł o fia ry p rz o d k ó w , a w re s z c ie

u o s o b ie n ie siły ro z ro d c z e j g ło w y r o d z in y i je j o p ie k u n — G e n i u s ' z (G e­ n iu s). W d o m u z n a jd o w a ły s ię ta k ż e w iz e r u n k i b ó s tw ro d z in n y c h , p rz e c h o ­ w y w a n e w a t r i u m lu b s p e c ja ln e j k a p lic z c e . Do k u l t u d o m o w eg o p rz e z n a c z o n e b y ły n a s t ę p u ją c e p rz e d m io ty : p a te l la , c z y li p ła s k i ta le r z , s łu ż ą c y do p r z e n o ­ s z e n ia o fia r n a o g ień ; s a l i n u m , a w ię c so ln ic z k a , z a w ie r a ją c a só l ja k o w a ż n y c z y n n ik o c zy szczen ia; acerra, p u d e łk o z a w ie r a ją c e k a d z id ło .

O ś ro d k ie m k u l t u d o m o w eg o b y ło , p o d o b n ie ja k w s ta r o ż y tn e j G re c ji o g n i s k o (focus). T u, p rz y o g n isk u , w d z ie w ią ty m d n iu od u r o d z e n ia (dies

lu s tr i c u s ) s k r a p ia n o n o w o ro d k a w o d ą k u o c z y sz c z e n iu , a o jc ie c u z n a w a ł go

za sw eg o i n a d a w a ł m u im ię . W e jś c ie w o k re s d o jr z e w a n ia z a z n a c z a n o z m ia ­ n ą s tr o ju : z d ję c ie m s z a t d z ie c ię c y c h i p rz y w d z ia n ie m to g i m ę s k ie j ( s o l l e m n i ­

ta s to g a e pura e) ; o b rz ę d k o ń c z o n o z ło ż e n ie m o fia ry — n a d o m o w y m o g n isk u .

N a ju ro c z y s ts z y m o b c h o d e m r e lig ijn y m w d o m u b y ły z a ś lu b in y . S ta r y o b rz ę d , z a c h o w a n y p ó ź n ie j ty lk o d la a d e p tó w k a p ła ń s tw a , s k ła d a ł się z tr z e c h e t a ­ p ó w . N a jp ie r w w d o m u o b lu b ie n ic y o jc ie c je j, ja k o s z a f a rz k u lt u , „ u w a ln ia ł” s w ą c ó rk ę od w ię z ó w r e lig ii ro d z in n e j, b y m o g ła d o m o p u ścić. N a s tę p n ie o b lu b ie n ic a z z a s ło n ię tą tw a r z ą u d a w a ła się w o rs z a k u ś lu b n y m do d o m u o b lu b ie ń c a , k tó r y o d tą d m ia ł się s ta ć je j d o m e m i n o w y m m ie js c e m k u ltu . T rz e c i e ta p z a ś lu b in m ia ł m ie js c e w d o m u o b lu b ie ń c a , z n ó w p rz y o g n is k u , g d zie o b lu b ie n ic a s p o ż y w a ła p la c e k z o rk is z u n a z n a k w s p ó ln o ty z m ę ż e m i n o w y m o g n is k ie m d o m o w y m (c onfarreatio ).

Ś m ie rć i p o g rz e b R z y m ia n in a o ta c z a ły s p e c ja ln e c e re m o n ie . P rz y u m ie ­ r a j ą c y m c z u w a n o u s iłu ją c „ p o c h w y c ić ” jeg o o s ta tn ie tc h n ie n ie . W ierzo n o , że d u sz a z m a rłe g o p r o w a d z i n a d a l ży cie p o d o b n e do z ie m sk ie g o , a le je j los z a ­ le ż y od sp o s o b u o b c h o d z e n ia się z c ia łe m z m a rłe g o . S tą d g łó w n y m o b o w ią z ­ k ie m ro d z in y w z g lę d e m z m a r łe g o b y ło g o d n e p o g rz e b a n ie go i z a o p a trz e n ie w o d p o w ie d n ie p r z e d m io ty . W z a le ż n o ś c i od te g o d u c h y z m a r ły c h b y ły d la lu d z i d o b re (L ares, M a n e s ) lu b złe i d rę c z ą c e (L a r v a e , L e m u r e s ) . Z m a rłe m u z a m y k a n o oczy i tr z y r a z y g ło śn o w o ła n o go po- im ie n iu (co n cla m a tio ). P o u m y c iu i u b r a n iu z m a rłe g o k ła d z io n o go w a tr iu m , z w r a c a ją c w k i e r u n k u w y jś c ia . O rs z a k p o g rz e b o w y b y ł p r o s ty lu b u ro c z y s ty . P rz y z n a c z n ie js z y c h o s o b is to ś c ia c h w o r s z a k u sz ły p ła c z k i i ż o łn ie rz e , n ie s io n o te ż w iz e r u n k i p rz o d k ó w , a g ro n o k r e w n y c h i p r z y ja c ió ł w ż a ło b n y c h s z a ta c h u ś w ie tn ia ło p o ch ó d . W R z y m ie is tn ia ł p o d w ó jn y sp o só b „ o d d a w a n ia z m a rłe g o z ie m i” : g rz e b a n ie lu b p a le n ie z w ło k . Po z a k o ń c z e n iu p o g rz e b u u c z e s tn ic y o czy szczali się, b r a li u d z ia ł w s ty p ie p o g r z e b o w e j. ( s ili c e r n i u m ), ż e g n a li się po r a z o s ta tn i ze z m a r ły m i w r a c a li do d o m ó w . P ó ź n ie j, po o c z y sz c z e n iu w s z y s tk ic h i w s z y s tk ie g o , z a s ia d a li do u c z ty p o g rz e b o w e j (co e n a n o v e n d ia l is ) .

N a w i o s k a c h k u lt p r y w a tn y n a s ta w io n y b y ł p rz e d e w s z y s tk im n a o c z y sz c z a n ie p ól, la s ó w i b y d ła p o p rz e z r ó ż n o r a k ie o b rz ę d y i o fia ry .

BIULETYN HOMILETYCZNY

₈₅

ją c y tr o s k ę o d o b ro c a łe g o n a r o d u i p a ń s t w a i ś w ia d c z ą c y o sp o łe c z n y m z m y ś le R z y m ia n . M ie js c e m k u l t u p u b lic z n e g o b y ły n a jp i e r w l a s y {lud),

z w ła sz c z a p o ło żo n e n a w z g ó rz a c h , c z y li „ ś w ię te g a je ” , k tó r y c h c h o ć b y s y m ­ b o lic z n e w s p o m n ie n ie s t a r a n o s ię z a c h o w a ć n a w e t p ó ź n ie j, w- c z a sie b u d o w y s a n k tu a r ió w . D ru g im e ta p e m b y ło b u d o w a n ie o ł t a r z y , u s ta w io n y c h n a w o ln y m p o w ie tr z u . P o d w p ły w e m E tr u s k ó w i G re k ó w z a c z ę to ta k ż e w z n o sić r ó ż n o r a k ie b u d o w l e s a k r a l n e . M o ż n a w y ró ż n ić p ię ć r o d z a jó w ta k i c h b u d o w li: t e m p l u m („ p r z e s tr z e ń o k r e ś lo n a ” ) to te r e n z a k r e ś lo n y p rz e z a u g u r a la s k ą , a w ię c p o ś w ię c o n y p rz e z n ieg o ; a e d e s to ju ż m a ły p r o s to k ą tn y lu b o k r ą g ły b u d y n e k , p o ś w ię c o n y b ó s tw u i p r z e z n a c z o n y do p rz e c h o w y w a n ia je g o w iz e r u n k u ; f a n u m p o c z ą tk o w o o zn a c z a ło sa m o m ie js c e p o św ię c o n e , a n a s tę p n ie r ó w n ie ż b u d y n e k p o s ta w io n y w ty m w ła ś n ie m ie js c u ; d e l u b r u m n a jp ie r w o z n a c z a s e n k t u a r iu m p rz e z n a c z o n e do o czy szczeń , p ó ź n ie j r ó w n ie ż b u d y n e k p rz e z n a c z o n y d la b ó stw a ; s a c e l l u m to n ie w ie lk i „ ś w ię ty g a j ” o to ­ c zo n y m u r e m , p ó ź n ie j zaś k a ż d a ś w ią ty n ia m a ły c h r o z m i a r ó w 7.

K a p ł a ń s t w o w r e lig ii rz y m s k ie j n ie m ia ło z n a c z e n ia d o k tr y n a ln e g o , lecz r y t u a ln e . K a p ła n (s a c e r d o s —; sa cr a d a n s) to c z ło w ie k p e łn ią c y ś w ię te c zy n n o ści. J a k o e k s p e r t w s p r a w a c h o b rz ę d o w y c h w y s tę p o w a ł z a ra z e m ja k o u r z ę d n ik p a ń s tw o w y , a jeg o f u n k c j e m ia ły c h a r a k t e r p u b lic z n y . R z y m sk ie p o c z u c ie ł a d u i p o r z ą d k u d o p ro w a d z iło w k o ń c u do z o rg a n iz o w a n ia się s p o ­ łe c z n o śc i k a p ła ń s k ie j w s t r u k t u r ę h ie r a r c h ic z n ą w r a m a c h ró ż n y c h k o le g ió w z n a jw y ż s z y m k a p ła n e m n a czele. C a łą w s p ó ln o tę k a p ła ń s k ą m o ż n a p o d z ie lić n a d w ie k a te g o r ie : u rz ę d o w e k o l e g i a i b r a c t w a czy s t o w a r z y s z e n ia 8. U r z ę d o w e k o l e g i a k a p ł a ń s k i e W R z y m ie is tn i a ły c z te ry u rz ę d o w e k o le g ia : k a p ła n i, m a ją c y p o d so b ą f la m in ó w i w e s ta łk i; a u g u ro w ie ; Q u i n d e c e m v i r i sacris f a c i u n d i s ; S e p t e m v i r i ep u lo n e s . 1) K a p ła n i a) K a p ł a n i (p o n t i f i c e s ) tw o rz ą c y k o le g iu m p o d w ła d z ą n a jw y ż sz e g o k a p ła n a (s u m m u s p o n t i f e x ) s ta n o w ili g r u p ę r z e c z o z n a w c ó w w s p r a ­ w a c h św ię te g o p r a w a re lig ijn e g o (fas). M ie li c z u w a ć n a d z a c h o w a n ie m r e l i ­ g ijn e j tr a d y c j i i d o sto so w y w a ć ją do z m ie n ia ją c y c h się w a r u n k ó w , a ta k ż e d o ra d z a ć p a ń s tw u czy o so b o m p r y w a tn y m , j a k n a le ż y w y p e łn ić o b o w ią z k i re lig ijn e . M ogli w p ra w d z ie s p e łn ia ć c z y n n ik i k u lto w e , a le o g ra n ic z a li się r a c z e j do k o n tr o lo w a n ia k u ltu ; b y li w ię c r a c z e j te o lo g a m i i „ k a n o n is ta m i”, p r a w n i k a m i n iż w y k o n a w c a m i c z y n n o śc i k u lto w y c h . K a p ła n i k o n tr o lo ­ w a li c a ły k u l t p u b lic z n y , a n a w e t p r y w a tn y , o ile w ią z a ł się z ż y c ie m sp o ­ łe c z n y m (m a łż e ń s tw o , a d o p c ja , p ra w o s p a d k o w e p r z y p o g rz e b a c h ). W czasie, s p r a w o w a n ia li tu r g ii p e łn ili r o lę c e le b r a n s a p r z y w d z ie w a ją c s p e c ja ln ą to g ę o b la m o w a n ą p u r p u r ą ( t o g a p r a e t e x t a ) , ja k o z n a k s w o je j g o d n o ści. N o­ w y c h k a p ła n ó w p o w o ły w a ło p o p rz e z w y b o ry s p e c ja ln e k o le g iu m p a tr y c ju s z y . W ep o ce im p e r iu m k a p ła n ó w m ia n o w a ł s a m c e s a rz ja k o n a jw y ż s z y k a p ła n . K o le g iu m k a p ła ń s k ie d z ie liło się n a k a p ła n ó w m n ie js z y c h i w ię k s z y c h . U rz ą d n a jw y ż s z e g o k a p ła n a b y ł d o ż y w o tn i.

D z ię k i k o le g iu m k a p ła ń s k ie m u z a c h o w a ło się w ie le c e n n y c h w ia d o m o ś c i z ży cia s ta ro ż y tn e g o R z y m u . P r o w a d z ili o n i b o w ie m i re d a g o w a li r ó ż n e k s i ę g i . W je d n y c h s p is a n e b y ły te k s ty m o d litw i p rz e p is y o b rz ę d o w e

7 К . К u m a n i e с к i, dz. cy t., 258; N. T u r с h i, art. cyt., 257—261. 8 N. T u r с h i, art. cyt., 261— 266; G. L a n c z k o w s k i , art. cyt., s. 197;

(L i b r i s a c e r d o t u m p o p u l i R o m a n i ); in n e z a w ie r a ły z b io ry d e k r e tó w i o d p o ­ w ie d z i o c h a r a k t e r z e r e l ig ijn o - p r a w n y m ( C o m m e n t a r i p o n t i f i c u m ); jeszcze in n e to s p is y u rz ę d n ik ó w i k a le n d a r z e (Fasti) czy te ż k r o n i k a r s k i e w y k a z y n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń z k a ż d e g o r o k u ( A n n a l e s p o n t i f i c u m ) . b) F l a m i n o w i e ( f la m in e s ) s ta n o w ili o d d z ie ln e k o le g iu m k a p ła ń s k ie , p rz e z n a c z o n e do w y k o n y w a n i a c z y n n o śc i k u lty c z n y c h . B y ła to n a js ta r s z a w a r s t w a u rz ę d o w a k a p ła n ó w p a ń s t w a rz y m sk ie g o . K o le g iu m fla m in ó w s k ł a ­ d a ło się z p ię t n a s t u c z ło n k ó w : tr z e c h w ię k s z y c h (m a io r es) i d w u n a s tu m n i e j­ szy ch (m in ores). K a ż d y z n ic h p o ś w ię c o n y b y ł je d n e m u z b ó s tw tu b y lc z y c h . N a jw ię k s z e z n a c z e n ie m ia ł f la m in J o w is z a ( F l a m e n Dialis), s k r ę p o w a n y w ż y ­ c iu w ie lo m a p r z e p is a m i i z a k a z a m i, a z a r a z e m z w ią z a n y n ie r o z e r w a ln ie w ę z ­ łe m m a łż e ń s k im ze s w ą ż o n ą (f la m in i c a ), k tó r a b y ła p o ś w ię c o n a J u n o n ie . Do f la m in ó w w ię k s z y c h z a lic z a li s ię ta k ż e s łu d z y M a r s a i K w ir y n a ( F l a m e n

M a r tia l is , F l a m e n Q uirinalis).

c) W e s t a l k i (V e s t a le s ) s ta n o w iły m a łą w s p ó ln o tę d z i e w i c , p r z e ­ z n a c z o n y c h do p o d tr z y m y w a n ia i s tr z e ż e n ia ś w ię te g o o g n ia w ś w ią ty n i W e sty n a F o ru m . Z n a jz n a k o m its z y c h ro d z in rz y m s k ic h w y b ie r a n o sześć d z ie w ic w w ie k u od s z e ś c iu do d z ie s ię c iu la t. N a jw y ż s z y k a p ła n p o w o ły w a ł je i u p o ­ w a ż n ia ł do p e łn ie n ia ś w ię te j s łu ż b y s p e c ja ln ą f o r m u łą ; o n te ż r o z ta c z a ł o p ie ­ k ę n a d n im i. W e s ta lk i z o b o w ią z y w a ły się u ro c z y ś c ie do p e łn ie n ia s łu ż b y r e ­ lig ijn e j n a o k re s tr z y d z ie s tu l a t i p rz e z te n czas z o b o w ią z a n e b y ły do p r z e s ­ tr z e g a n ia c z y sto śc i p o d k a r ą śm ie rc i. W e s ta lk i d z ie liły się ja k b y n a „ tr z y c h ó ry ” : p rz e z p ie r w s z y c h d z ie się ć la t b y ły ty lk o „ u c z e n n ic a m i” ; n a s tę p n e d z ie s ię ć l a t s p ę d z a ły ja k o „ u s łu g u ją c e ”, a d o p ie ro o s t a tn i e d z ie s ię c io le c ie p e łn iły s łu ż b ę p rz y ś w ią ty n i W e sty ja k o „ m is tr z y n ie ” .

2) A u g u r o w i e (A u g u r e s ) s ta n o w ili o so b n e k o le g iu m u rz ę d o w y c h w y ­ k o n a w c ó w s z tu k i w i e s z c z b i a r s k i e j . L ic z b a ic h z m ie n ia ła się z b ieg iem c z a su : od tr z e c h (p o c z ą tk o w o ) a ż do s z e s n a s tu w p ó ź n ie js z y c h c z a sa c h . Z a ­ d a n ie m ic h b y ło b a d a n ie w o li J o w is z a z lo tu p ta k ó w . O b s e r w a to r iu m a u g u - ró w z n a jd o w a ło się n a z a m k u k a p ito liń s k im . Tu, n a p o le c e n ie u rz ę d n ik a , s p r a w o w a li sw e fu n k c je . A u g u r z a k r e ś la ł la s k ą w p o w ie tr z u „ p rz e s trz e ń ś w ię t ą ” , b io r ą c za p u n k t o d n ie s ie n ia w id o c z n e z o b s e r w a to r iu m d o m y lu b d r z e w a ; p o te j s a k r a ln e j czynności, w m ilc z e n iu o c z e k iw a n o n a b o s k ą o d p o ­ w ie d ź , k tó r ą a u g u r o w ie o d c z y ty w a li z lo tu p ta k ó w (ex a v ib u s ) z n a jd u ją c y c h się w z a k re ś lo n y m te r e n ie , lu b z ic h ś p ie w u , czy te ż n a p o d s ta w ie in n y c h z n a k ó w n ie b ie s k ic h . K a ż d ą d o n io s łą cz y n n o ść w a g i p a ń s tw o w e j m u s ia ło p o ­ p rz e d z ić ta k ie „ ro z e z n a n ie ” w o li b o g ó w . W ró ż e n ie m z w n ę tr z n o ś c i z w ie rz ą t z ło ż o n y c h w o fie rz e (e x t i s p i c i u m ) z a jm o w a li się i n n i s p e c ja liś c i, p o c h o d z e n ia e tr u s k ie g o , z o rg a n iz o w a n i w k o le g iu m h a ru s p ik ó w .

3) T rz e c im u rz ę d o w y m k o le g iu m ty p u k a p ła ń s k ie g o b y li o f i a r n i e y, z g r u p o w a n i w e w s p ó ln o c ie s p e c ja lis tó w : n a jp i e r w d w ó ch , p ó ź n ie j d z ie s ię c iu , a w k o ń c u p ię t n a s t u ( Q u i n d e c e m v i r i sa cris fa c i u n d is ) . O b o w ią z k ie m ic h b y ło z a s ię g a n ie r a d y z K s i ą g S y b i l l i j s k i c h , s p r o w a d z o n y c h do R z y m u w ra z z k u l ­ te m g re c k im . Z w ła sz c z a w c z a s a c h k lę s k i n ie sz c z ę ść p u b lic z n y c h s z u k a li ta m o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , ja k m o ż n a p r z e b ła g a ć b o g ó w i o d d a lić zło od p a ń s tw a . O d p o w ie d ź b y ła z r e g u ły t a sa m a ; n a k a z y w a ła : o f ia r y i m o d ły p u b lic z n e o c h a r a k t e r z e p r z e b ła g a ln y m , ró ż n e o c z y sz c z e n ia , ś w ię te u c z ty , a c zęsto b u ­ d o w ę n o w y c h s a n k tu a r ió w .

4) O s ta tn im u rz ę d o w y m k o le g iu m o c h a r a k t e r z e k a p ła ń s k im b y ła g ru p a z a s t ę p c ó w k a p ł a n ó w , w lic z b ie tr z e c h , p ó ź n ie j sie d m iu , w re s z c ie d z ie s ię c iu , choć w n a z w ie n a d a l z a c h o w a li „ s ió d e m k ę ” ( S e p t e m v i r i e p u lo n e s ). R o la ic h s p r o w a d z a ła się do z a s tę p o w a n ia k a p ła n ó w p r z y u r z ą d z a n iu ś w ię ty c h u c z t (e pulae) p rz y o k a z ji r e lig ijn y c h u ro c z y s to ś c i (s tą d ic h n a z w a — e p u l o ­

n e s , o d e p u l a e = u czty ). D r u g im z a d a n ie m e p u lo n ó w b y ło d o n o sz e n ie k a p ła ­

n o m o e w e n tu a ln y c h b łę d a c h , b r a k a c h czy z a n ie d b a n ia c h o b rz ę d o w y c h p o d ­ cz a s ty c h u ro c z y s to śc i.

\

BIULETYN HOMILETYCZNY

₈₇

B r a c t w a

W r a m a c h rz y m s k ie g o k a p ła ń s tw a m ie sz c z ą się ta k ż e , o b o k k o le g ió w , ró ż n e s t o w a r z y s z e n i a czy b r a c t w a . S ą to w s p ó ln o ty o c h a r a k t e r z e ro d o w y m , p o ś w ię c o n e k u lto w i p o s z c z e g ó ln y c h b ó s tw , c z czo n y ch w n a j s t a r ­ szej tr a d y c j i r z y m s k ie j. N a czele s to w a r z y s z e n ia s t a ł m a g i s t e r . W y ró ż n ić m o ż n a c z t e r y b r a c t w a k a p ła ń s k ie te g o ty p u : a r w a ló w , s a lió w , lu p e r k ó w i fe c ja ló w .

a) A r w a l o w i e (A r v a l e s ) w lic z b ie d w u n a s tu tw o r z y li b r a c tw o o d d a n e k u lto w i C e r e r y (D ea D ia ). Z n a k ie m ic h u r z ę d u b y ły b ia łe in f u ły , p rz y o z d o ­ b io n e w ie ń c e m z k ło s ó w . R a z do r o k u s k ła d a li w u ro c z y s to ś ć C e r e r y t ł u s t ą o w ie c z k ę i w y k o n y w a li w z a m k n ię te j ś w ią ty n i s p e c ja ln ą , t r a d y c y j n ą p ie śń . N a w io s n ę zaś o b c h o d z ili p o la , w y p r a s z a ją c z a p e w n e b ło g o s ła w ie ń s tw o C e ­ r e r y , b o g in i ż y w n o ś c i i u ro d z a jó w .

b) S a l i o w i e s k u p ie n i w d w ó c h b r a c tw a c h (S a li i P a l a t i n i o ra z S a li i

Collini) m ie li z u p e łn ie o d m ie n n y c h a r a k t e r . S łu ż y li b o w ie m czci M a rs a ,

a w ię c b o g a w o jn y . G łó w n y o b rz ę d s a lió w p o le g a ł n a r y c e r s k im ta ń c u b o jo ­ w y m , w y k o n y w a n y m n a u lic a c h m ia s ta . S a m s t r ó j b y ł ju ż w y m o w n y m z n a ­ k ie m k u l t u M a r s a : h a f to w a n a tu n i k a , p a n c e rz , sz y s z a k n a g ło w ie , ta r c z a i g ro t, k tó r y m u d e r z a li w ta r c z ę p o d c z a s r y tu a ln e g o , r y tm ic z n e g o ta ń c a . c) L u p e r k o w i e r ó w n ie ż d z ie lili się n a d w a b r a c t w a ( L u p e r c i Q u i r i ­ n a li o ra z L u p e r c i F a b i a n i ). B y ło to s t a r e b r a c tw o p o c h o d z e n ia p a s te r s k ie g o , m a ją c e n ie g d y ś z a c e l „ o d p ę d z a n ie w ilk ó w ” od s ta d a , j a k n a to w s k a z u je s a ­ m a n a z w a (L u p e r c i — od l u p u m arc e o — o d p ę d z a m w ilk a ). U ro c z y s te L u p e r - k a l i a s p r a w o w a li w d n iu 15 lu te g o , s k ł a d a ją c w o fie rz e k o z y i p sy , p r z y j ­ m u ją c d w ó c h n o w y c h m ło d z ie ń c ó w do b r a c t w a i o d b y w a ją c d o k o ła P a la t y n u s a k r a ln o - m a g ic z n y b ie g , p r z y p o m in a ją c y p a s t e r s k i o b c h ó d tr z o d y , d la z a b e z ­ p ie c z e n ia je j p rz e d d r a p ie ż n y m i w ilk a m i. d) F e c j a l o w i e (F etiale s) b y li s to w a r z y s z e n ie m (d w u d z ie s tu czło n k ó w ) w y s tę p u ją c y m w i m i e n i u n a r o d u rz y m s k ie g o w o b e c o b c y c h n a ro d ó w . W y p o w ia d a n ie w o jn y czy z a w ie r a n ie p o k o ju d o k o n y w a ło się za ic h p o ś r e d ­ n ic tw e m i w o d p o w ie d n ie j o p r a w ie o b rz ę d o w e j (np. p r z y w y p o w ia d a n iu w o j­ n y rz u c a n o n a te r y to r i u m w ro g a p ło n ą c ą w łó czn ię ).

K a p ła ń s k a p o s łu g a , z w ła s z c z a o fia rn ic z a , k o n k r e ty z o w a ła się w o b c h o ­ d a c h r ó ż n y c h u r o c z y s t o ś c i w o k re ś lo n e d n i, z w ią z a n e z k u lt e m p o sz c z e ­ g ó ln y c h b o gów . W y m a g a ło to u s ta lo n e g o p o rz ą d k u . T e m u w ła ś n ie c e lo w i s łu ż y ł k a l e n d a r z r z y m s k i , k tó r y m o ż n a n a z w a ć k a le n d a r z e m r e l ig i j­ n y m , a n a w e t li tu r g i c z n y m 9. C a ły r o k p o d z ie lo n y b y ł n a d w a n a ś c ie części, o d p o w ia d a ją c y c h fa z o m k s ię ż y c a (m en ses). I t u p o s łu g a k a p ła n ó w b y ła n ie ­ o d z o w n a . K a ż d y m ie s ią c r o z p o c z y n a ł s ię w r a z z p o ja w ie n ie m s ię p ie rw s z e g o „ s ie rp a k s ię ż y c a ” n a n ie b ie . W te d y w ła ś n ie je d e n z n iż s z y c h k a p ła n ó w m ia ł o b o w ią z e k s tw ie rd z ić to n a o c z n ie i d o n ie ś ć o ty m w ła d c y ; n a s tę p n ie w z y w a ł lu d n a K a p ito l, b y o z n a jm ić w s z y s tk im , k ie d y n a d e jd z ie p ie r w s z a k w a d r a i p e łn ia k się ż y c a . O d . te g o „ w z y w a n ia ” (s ta r o ła c iń s k ie h a l a b a t,) n a z w a n o

p ie r w s z y d z ie ń m ie s ią c a K a l e n d a e (k a le n d y ). P o z o s ta łe n a z w y k a le n d a r z o w e to n o n a e — p ie r w s z a k w a d r a k się ż y c a o ra z id i — p e łn ia .

P ie r w s z y m m ie s ią c e m r e lig ijn e g o r o k u rz y m s k ie g o b y ł m a r z e c ( M a r ­

tius). N a z w a w y w o d z i się o d b o g a M a r s a , k tó r y p o c z ą tk o w o b y ł b ó s tw e m r o z ­

w o ju ro ś lin n o ś c i, p ó ź n ie j z aś z o s ta ł o g ło szo n y b o g ie m w o jn y . W k a ż d y m m i e ­ s ią c u p r z y p a d a ł y ja k ie ś u ro c z y s to ś c i s ta łe (s ta tiv a e ), k tó r y c h n a z w y w y r y te b y ły n a k a m ie n ia c h ; p o n a d to o b ch o d z o n o ś w ię ta z a p o w ia d a n e p rz e z u r z ę d ­ n ik ó w k a ż d e g o r o k u (c o n c e p t i v a e ); is tn i a ła te ż m o ż liw o ść w y z n a c z e n ia p rz e z u r z ę d n ik ó w czy k a p ła n ó w d o ra ź n y c h u ro c z y s to ś c i z r a c j i n a d z w y c z a jn y c h w y d a r z e ń ( i m p e r a tiv a e ) .

8 8 BIULETYN HOMILETYCZNY P r z e j a w y k u l t u

O b c h o d z e n ie ś w ią t i u ro c z y s to ś c i b y ło s ta ły m p r z e ja w e m k u ltu , a le c e le ­ b r a c je te w y r a ż a ły się w k o n k r e t n y c h c z y n n o ś c ia c h s a k r a ln y c h . W R z y m ie n a le ż a ły do n ic h : m o d litw y , ś lu b y , p o ś w ię c e n ie się i o f ia r y 10.

a) M o d l i t w a (p r eca tio ) ja k o w y r a z k u l t u m o g ła p r z y b ie r a ć fo r m ę a k t u p u b lic z n e g o lu b p ry w a tn e g o , in d y w id u a ln e g o . R z y m ia n in c e n ił so b ie b a rd z o m o d litw ę ja k o ś r o d e k z je d n a n ia so b ie b ó s tw a . W m o d litw ie w id z ia ł ś r o d e k s a k r a ln o - m a g ic z n y , za p o m o c ą k tó r e g o m ó g ł o sią g n ą ć u p r a g n io n y c e l — b ło ­ g o s ła w ie ń s tw o b o g ó w i p o m y ś ln o ść ; W iedział je d n a k z a ra z e m , że is tn ie je n ie ­ o d z o w n y w a r u n e k : o d m ó w ie n ie m o d litw y z g o d n ie z p r z e p is a m i r y t u a łu . R z y ­ m ia n ie p r z y w ią z y w a li o g ro m n ą w a g ę do s a m y c h słó w m o d litw y i tr z y m a li się ic h k u rc z o w o ; t e k s tu m o d litw y p o d ż a d n y m w a r u n k ie m i w ż a d n y m w y ­ p a d k u n ie w o ln o b y ło z m ie n ia ć , n a w e t g d y b y o k a z a ła się ju ż p r z e s ta r z a ła p o d w z g lę d e m ję z y k o w y m . R z y m ia n in m o d lił się s t o j ą c ; z a k r y w a ł p rz y ty m z a b o b o n n ie g ło w ę b rz e g ie m to g i, b y u n ik n ą ć ja k ie jk o lw ie k p r o f a n a c ji t e j ś w ię te j c z y n n o śc i. K a p ła n o d c z y ty w a ł n a głos f o r m u łę m o d litw y , u r z ę d n ik zaś p e łn ią c y sw ó j u r z ą d p o w ta r z a ł za n im ś w ię tą f o r m u łę b a rd z o d o k ła d n ie , sło w o w sło w o , z lę k ie m , b y n ic z e g o n ie p o m y lić . P o m o d litw ie z w r a c a ł g ło ­ w ę w p r a w ą s tro n ę , s k ą d m ia ły p o c h o d z ić p o m y ś ln e p rz e p o w ie d n ie . G e s te m m o d lite w n y m b y ło ta k ż e p o d n ie s ie n ie r ę k i do u s t ja k o p o z d ro w ie n ie b ó s tw a (s tą d „ a d o r a c j a ” — a d o r a r e od ad os, cz y li „do u s t ”).

W n a d z w y c z a jn y c h o k o lic z n o ś c ia c h s e n a t n a z n a c z a ł d n i p u b l i c z n e j m o d l i t w y , k tó r a n a jw y ż s z ą f o r m ą o s ią g a ła w tz w . l e c t i s t e r n i u m , czy li „ ś w ię te j u czcie b o g ó w ” . P o s ą g i . b o g ó w lu b ic h o b ra z y „ le ż a ły ” n a sp o só b r z y m s k i n a w e z g ło w ia c h , w iz e r u n k i z a ś b o g iń u m ie s z c z a n o n a k rz e s ła c h

( s e l l i s t e r n i u m ) . L u d w c h o d z ił do o tw a r ty c h ś w ią ty ń , a m a tr o n y z ro z p u s z c z o ­

n y m i w ło s a m i o ta c z a ły o łta rz e .

M o d litw ę R z y m ia n in a c e c h u je z w a rto ś ć , o g lę d n o ść , w y r a c h o w a n y s z a ­ c u n e k , p o c z u c ie p r a w a i o b o w ią z k u . N ie m a w n ie j n ic z m is ty c y z m u , p o ry w u s e r c a czy w y le w u o s o b is ty c h u c z u ć ; n ic z b e z in te re s o w n o ś c i i g łę b i o so b o w e ­ go k o n ta k t u z b ó stw e m .

b) O p ró c z m o d litw y c zęsto s to s o w a li R z y m ia n ie in n ą f o r m ę w p ły w u n a b ó stw o , m ia n o w ic ie ś l u b y (vota). O w szem , u w a ż a li je z a n a js k u te c z n ie js z y sp o s ó b z je d n a n ia so b ie ic h p rz y c h y ln o ś c i, p rz y p o d o b a n ia s ię im i z m u s z e n ia n ie ja k o do u d z ie le n ia p o ż ą d a n e j ła s k i. R z y m ia n in o b ie c y w a ł w ię c b ó s tw o m s p e łn ie n ie czegoś, a le p o d w a r u n k ie m u z y s k a n ia te g o , o co ic h p ro s i. P r z e d ­ m io t ś lu b u w in ie n być d o k ła d n ie o k re ś lo n y . U rz ę d n ic y s k ła d a li ś lu b y p u ­ b lic z n ie , p rz y a s y ś c ie k a p ła n ó w , by z a p e w n ić f o r m u ło m le g a ln o ść o ra z w y ­ m a g a n ą d o k ła d n o ś ć .

c) R a d y k a ln ą i w c z e ś n ie js z ą f o r m ą ś lu b u b y ło „ p o ś w i ę c e n i e s i ę b o g o m ” (devo tio ). P o le g a ło ono n a z ło ż e n iu w o fie rz e sw eg o ży c ia , b y s k u ­ te c z n ie p rz y c z y n ić się do z w y c ię s tw a ja k ie jś s p ra w y .

d) W a ż n y m a k te m k u lt u b y ły o f i a r y ( s a c r if ic i u m , s a c r u m , res d i v i n a ). J a k w in n y c h re lig ia c h , t a k i w R z y m ie sto s o w a n o d w ie k a te g o r ie o fia ry : d a r y n ie k r w a w e (l i b a m i n a ) i o f ia r y k r w a w e (h ostiae, v ic t im a e ) . W o fie rz e z d a r ó w n i e k r w a w y c h s k ła d a n o : o rk isz , p ie r w o c in y zb o ża i w in o g ro n , w in o , m ió d , m le k o , a ta k ż e p la c k i z m ą k i o rk is z o w e j p r z y r z ą d z a n e z o liw ą i m io d e m . D a ry te s k ła d a n o z a ró w n o w k u lc ie p u b lic z n y m , j a k i w li tu r g ii d o m o w e j.

N a o f ia r y k r w a w e p rz e z n a c z a n o ró ż n e z w ie rz ę ta ; m n ie js z e , ja k : ow ce, kozy, w ie p rz e , c z a s a m i p sy (h o s t ia e ) o ra z w ię k s z e : k ro w y , b y k i, a n ie k ie d y i k o n ie (v ic tim a e ) . W p e w n y c h w y p a d k a c h s k ła d a n o w o fie rz e ta k ż e ry b y .

P o d c z a s s k ła d a n ia o fia ry к a p ł a n -o f i a r n i к s t a ł z n a k r y t ą g ło w ą,

10 N. T u r с h i , art. cyt., 270— 271; К . К u m a n i e с к i, dz. cyt., 258—

BIULETYN HOMILETYCZNY

₈₉

0 ile s p r a w o w a ł k u l t w e d łu g r y t u rz y m s k ie g o ; w o f ia r a c h s k ła d a n y c h w e d łu g r y t u g re c k ie g o o f i a r n ik m ia ł g ło w ę o d k r y tą i p rz y o z d o b io n ą w ie ń c e m . P rz y s k ła d a n iu o f ia r y g łó w n e m u o f ia r n ik o w i to w a rz y s z y li ró ż n i p o m o c n i c y , ja k : m ło d z ie ń c y (z p ra w e g o m a łż e ń s tw a !) p e łn ią c y d ru g o r z ę d n e f u n k c je (ca­

m illi), s a k r a ln i rz e ź n ic y , z a b ij a ją c y o f ia r ę (v i c t i m a r i i ), g ra jk o w ie , z a g łu s z a ją ­

cy m u z y k ą w s z e lk i h a ła s ( tib icin es), s łu d z y z a p o w ia d a ją c y i p iln u ją c y ś w ię ­ te g o m ilc z e n ia (p r a e c o n e s , cala tore s) , a w re s z c ie i h a ru s p ik o w ie , b a d a ją c y w n ę tr z n o ś c i z w ie r z ą t o f ia r n y c h i w y p o w ia d a ją c y n a te j p o d s ta w ie sw e w r ó ż ­ b y (haruspic es).

W p ły w y g re c k ie p r z e n ik a ły do R z y m u od d a w n a , a le od c z a só w p o d b o ju G r e c ji p rz e z R z y m ia n h e l l e n i z m p o p r o s tu „ z a la ł” R z y m w e w s z y s tk ic h n ie o m a l d z ie d z in a c h (filo z o fia , li te r a tu r a , s z tu k a , m ito lo g ia i r e lig ia , z w y c z a ­ je , itd .) n . O d tą d r e lig ia rz y m s k a c o ra z b a r d z ie j się a n tr o p o m o r f iz u je ; p o ja ­ w ia ją się. n a g m in n ie p o są g i b o g ó w , d o c h o d z i do g ło s u r e l ig ijn y in d y w id u ­ a liz m . W ięz y r o d z in n e i s p o łe c z n e ro z lu ź n ia ją , się; re lig ijn o ś ć s ła b n ie ; p o ja ­ w ia się k r y t y k a d o ty c h c z a s o w e j p o b o ż n o śc i, a n o w e p r ą d y d o p r o w a d z a ją s t a r ą r e lig ijn o ś ć rz y m s k ą p r a w ie do c a łk o w ite g o u p a d k u . U rz ę d y k a ­ p ła ń s k ie w a k u ją ; w ie le ś w ią ty ń św ie c i p u s t k ą i u le g a ru in ie . O g ó ln a a n a r ­ c h ia o b ję ła p r a w ie k a ż d ą d z ie d z in ę życia. W y c z e k iw a n o n a coś „ n o w e g o ” , n a ja k ą ś „ w y b itn ą je d n o s tk ę ” czy „ w ie lk ą id e ę ” , k tó r a p o d e r w a ła b y n a p e w n o c a ły n a r ó d i p r z y w ró c iła m u d a w n ą św ie tn o ść .

G d y w I w. p rz e d C h r y s tu s e m r e p u b l ik a p r z e o b r a z iła się w c e s a r ­ s t w o , a z w ła sz c z a za p a n o w a n ia O k ta w ia n a A u g u s t a , ro z p o c z ę ła się w ie lk a o d n o w a p o d k a ż d y m w z g lę d e m — ró w n ie ż re lig ijn y m . S a m ty tu ł „ A u g u s ta ” p r z y ję ty p rz e z c e s a r z a (lac. a u g u s t u s — u św ię c o n y , czcig o d n y ,

w z n io sły ), z a w ie r a w so b ie e le m e n ty re lig ijn e g o n a m a s z c z e n ia i św ię to śc i. C e s a rz A u g u s t o g ło sił się n a jw y ż s z y m k a p ła n e m i p r z y s tą p ił do o d n o w y r e ­ lig ii i k u lt u ; n a p r a w ia ł z r u jn o w a n e ś w ią ty n ie , p r z y w r a c a ł s t a r e z a n ie c h a n e o b rz ę d y , o so b iśc ie p e łn ił p rz e r ó ż n e f u n k c je k u l t u p u b lic z n e g o , a w k o ń c u „ z a p r o w a d z ił” k u l t w ła s n e j osoby, k tó r y p r z y ją ł się bez w ię k s z y c h tr u d n o ś c i. P o ja w iły się w iz e r u n k i i p o s ą g i u b ó s tw io n e g o c e sa rz a , p o w s ta w a ły b r a c tw a r e lig ijn e i u rz ę d y k a p ła ń s k ie z w ią z a n e z jeg o k u lte m ( f l a m e n A u g u s t i !); c e ­ s a rz o w i s ta w ia n o o łta rz e i w zn o sz o n o s a n k t u a r ia .

U b ó stw io n e g o z a ż y c ia w ła d c ę - im p e r a to r a c z e k a ła po ś m ie rc i a p o te o z a (c o n s e c r a tio ). S y m b o le o b rz ę d o w e te g o „ u b ó s tw ie n ia ” , p r z e ję te z S y rii, to sto s i o rzeł. C ia ło c e s a rz a u m ie sz c z o n o n a sto sie z b u d o w a n y m w k s z ta łc ie pi r a m id y n a P o lu M a rs o w y m . Z c h w ilą p o d p a le n ia s to s u o rz e ł o d ry w a ł się od n ie g o i w z b ija ł się w g ó rę , co m ia ło sy m b o liz o w a ć p rz e jś c ie d u s z y c e s a rz a w s f e r y n ie b ia ń s k ie . P rz e z d w a w ie k i u tr z y m y w a ć się b ę d z ie te n o b rz ę d „ u b ó s tw i a n ia ” c e s a r z y rz y m s k ic h , b u d z ą c w ie lk i s z a c u n e k d la s a m e j w ła d z y c e s a r s k ie j. N a łu k u tr iu m f a ln y m w B e n e w e n c ie , w z n ie s io n y m n a cześć c e s a ­ r z a T r a ja n a , p rz e d s ta w io n o Jo w is z a , w a s y ś c ie J u n o n y i M in e rw y , w r ę c z a ją c e ­ go c e s a rz o w i p io r u n ja k o sy m b o l sw e j w ła d z y . T y m s a m y m c h c ia n o p o d ­ k re ś lić , że c e s a rz je s t n a z ie m i w id z ia ln y m p r z e d s ta w ic ie le m sa m e g o Jo w is z a . O d I I I w ie k u z a c z y n a się o r i e n t a l i z a c j a o fic ja ln e j r e lig ii r z y m s ­ k ie j 12. M i s t e r i a i k u lty h e lle n is ty c z n e g o W sc h o d u c a łk o w ic ie o p a n o w u ją R zy m , u z u p e łn ia ją c s u c h y f o r m a liz m r e lig ii r z y m s k ie j e le m e n ta m i c ie p ła 1 ta je m n ic z o ś c i. K u lty te d a w a ły p o c z u c ie w ię k s z e j g łę b i ż y c ia d u c h o w e g o i z a p e w n ie n ie o p o z a g ro b o w y m lo sie d u sz y lu d z k ie j. 11 N. T u r с h i, art. cyt., 271— 275; p o r. S. Ł o ś , Ś w i a t h i s t o r y k ó w s t a ­ r o ż y t n y c h , K r a k ó w 1968, 68— 104 (passim ). 215— 318 (passim)', K . K u m a ­ n i e c k i , dz. cyt., 281— 283. 293— 294. 305— 306. 320— 329. 351— 358; E. D ą- b r o w s к i, N o w y T e s t a m e n t n a tle e p o k i, t. I, P o z n a ń 1958, 294— 297. 12 K. K u m a n i e c k i , dz. cyt., 293— 294. 305—306. 330— 331. 407; N. T u - r с h i, art. cy t., 275— 279; p o r. W. F. A l b r i g h t , O d e p o k i k a m i e n n e n j do c h r z e ś c i j a ń s t w a , W a rs z a w a 1967, 288— 305 (p assim ).

90

BIULETYN HOMILETYCZNY D o n a jw a ż n ie js z y c h m i s t e r i ó w , sz e rz ą c y c h s ię w ep o c e c e s a r s tw a , n a le ż y z a lic z y ć m i s t e r ia Iz y d y i S e r a p i s a (z A le k s a n d r ii) , w p ro w a d z a ją c e p rz e z s y m b o lic z n e „ o b rz ę d y ś m ie r c i i z m a r tw y c h w s ta n i a ” w p e w n o ś ć o sz c z ę ­ śliw e j n ie ś m ie rte ln o ś c i; p o p rz e z „ k o n te m p la c ję ” w iz e r u n k u b ó s tw a m i s t e r ia te w y c h o d z iły n a p r z e c iw z a p o tr z e b o w a n iu n a p o b o ż n o ść b a r d z ie j in d y w id u ­ a lis ty c z n ą i o so b o w ą. M is te r ia C y b e li i A ttis a (z F ry g ii) o p ró c z p r o c e s ji z w i­ z e r u n k ie m b ó s tw a w p r o w a d z a ły o b rz ę d „ c h r z tu ” w e k r w i b y k a , co m ia ło z a p e w n ia ć d łu g o tr w a łe „ o d ro d z e n ie ” (o b rz ę d u te g o .d o k o n y w a n o u s tó p W zg ó ­ rz a W a ty k a ń s k ie g o ). P r z y ję to te ż m i s t e r ia B o g in i S y r y j s k ie j (D ea S i r i a ), S a - b a z jo s a , b o g a tr a c k o - f r y g ijs k ie g o — i w ie le in n y c h k u ltó w W sch o d u . W ie lk ie z n a c z e n ie m ia ły , z w ła sz c z a w le g io n a c h , m i s t e r i a M i t r y , s o la rn e g o b o g a p e rs k ie g o p o c h o d z e n ia . W d u a lis ty c z n y m s y s te m ie Z a r a t u s tr y M itra p e łn i r o lę b o jo w n ik a czy r y c e r z a d o b ra , z w a lc z a ją c e g o zło. U p o s ta c io ­ w a n ie m z ła je s t k o s m ic z n y b y k , k tó r e g o M itr a z a b ija , o tw ie r a ją c b r a m y d o b ro d z ie js tw i b ło g o s ła w ie ń s tw a d la c a łe g o s tw o r z e n ia ; w ia ro ło m n e d e m o ­ n y n a p ró ż n o u s iłu ją t e n dopływ : b ło g o s ła w ie ń s tw a z a ta m o w a ć .

T e o lo g ia s o la rria k o n c e n tr u ją c a s ię n a czci sło ń c a , p o d p a r t a od s tro n y filo z o fic z n e j n e o p la to n iz m e m , b u d z i tę s k n o tę za o s ta te c z n ą J e d n o ś c ią , k tó r e j n a jw y ż s z y m p r z e j a w e m m a b y ć w ła ś n ie sło ń ce.

O d K o n s ta n t y n a W ie lk ie g o z a c z y n a się je d n a k z d e c y d o w a n y u p a d e k p o g a ń s k ie j r e lig ii r z y m s k ie j, m im o p e w n y c h p r ó b w s k rz e s z e n ia je j za w s z e l­ k ą c e n ę ( J u lia n O d stę p c a !). G r a c ja n w 375 r o k u z n ió s ł ty t u ł „ n a jw y ż sz e g o k a p ł a n a ” , a T e o d o z ju sz d e k r e t a m i z 391 i 392 r o k u z a m k n ą ł ś w ią ty n ie p o g a ń ­ sk ie i d e f in ity w n ie p o ło ż y ł k r e s p o g a ń s k i e m u k a p ł a ń s t w u r z y m ­ s k ie m u , choć n a d a l o d ż y w a ły jesz c z e id e e p r z y w r ó c e n ia d a w n e j re lig ii.

k s . B r o n i s ł a w M o k r z y c k i S J , K r a k ó w - W a r s z a w a

II. C Z Y T A N IA B IB L I J N E W L IT U R G II „ S tół S ło w a B o żeg o ” przy u d ziela n iu św ię c e ń (c.d.)

D ru g ie c z y ta n ie 4/ E f 4, 1— 7. 11— 13: Do w y k o n y w a n i a p osługi, c e ł e m b u d o ­ w a n i a C ia ła C h r y s t u s o w e g o . W p o i.: P o ­ w o ł a n i e do b u d o w a n i a C ia ła C h r y s t u s o ­ w e g o L is t do E f e z ja n to p ra w d o p o d o b n ie „ lis t o k r ę ż n y ” , s k ie r o w a n y do k ilk u K o śc io łó w A z ji M n ie js z e j. Św . P a w e ł n a p is a ł go w c zasie p ie rw s z e g o u w ię ­ z ie n ia p rz e z w ła d z e rz y m s k ie (61— 63 r. po C h r.). W liś c ie ty m d a je ju ż d o j­ r z a łą , s z c z y to w ą s y n t e z ę s w o je j te o lo g ii, p rz e c iw s ta w ia ją c s ię w p ły w o m z a c z ą tk o w e j g n ozy. K r e ś li n a jp i e r w p o tę ż n ą w iz ję m is te r iu m C h r y s tu s a , k t ó ­ r e u rz e c z y w is tn ia się w K o śc ie le , u ja w n ia j ą c w s z y s tk im z b a w c z y p la n O jca. N a s tę p n ie , w d r u g ie j części lis tu , w y p r o w a d z a w n io s k i m o r a ln e d la ż y c ia c h rz e ś c ija n , u c z e s tn ic z ą c y c h w ty m m is te r iu m . N in ie js z a p e r y k o p a ro z p o c z y ­ n a t ę w ła ś n ie d r u g ą część lis tu , u k a z u ją c p o d s ta w o w e z a d a n ia w ie rn y c h , w s p ó łtw o r z ą c y c h K o śc ió ł ja k o je d n o C ia ło C h ry s tu s o w e .

A p o sto ł N a ro d ó w p o s łu g u je się t u o b ra z e m „ c i a ł a ” i „ b u d o w a - n i a ” , b y w sp o só b p la s ty c z n y p rz y b liż y ć o g ro m n e m i s t e r iu m K o śc io ła i w p ro w a d z ić o d p o w ie d n ie w n io s k i m o r a ln e . O b ra z y te w s k a z u ją n a jp i e r w n a w ie lo ś ć e le m e n tó w w K o ściele, a z a ra z e m p o d s ta w o w ą je d n o ś ć celó w , z a d a ń i d ą ż e ń w s z y s tk ic h je g o c z ło n k ó w , a w ię c n a je d n o ś ć — w w ie lo ś c i. N a w ią z u ją c do s t a r o te s ta m e n ta l n y c h p rz e n o ś n i, u k a z u ją c y c h z a d a n ia p r o r o ­ k a (por. n p . J r 1, 10; 45, 4), św . P a w e ł z u p o d o b a n ie m p r z e d s ta w ia p r a c ę a p o s to ls k ą w N o w y m P r z y m ie r z u ja k o „ b u d o w a n ie ” (p o r. R z 15, 20; 1 K o r 3,

BIULETYN HOMILETYCZNY

₉₁

10— 14; 2 K o r 10, 8). W a n a liz o w a n e j p e r y k o p ie je s t to „ b u d o w a n ie C ia ła

C h r y s tu s o w e g o ” (w. 12), cz y li K o śc io ła . W d o g m a ty c z n e j części lis t u u k a z a ł P a w e ł p o w s z e c h n o ś ć K o śc io ła , p o w o ła n e g o ze w s z y s tk ic h n a ro d ó w , u tw o rz o n e g o z Ż y d ó w i p o g a n (por. E f 2 i 3). Z a s a d n ic z y m w n io s k ie m m o ­ r a l n y m z te g o f a k t u b ę d z ie w ię c o b o w ią z e k tr o s k i w s z y s tk ic h o z a c h o w a n ie j a k o ś c i K o śc io ła i s k u te c z n e p rz y c ż y n a n ie się do jeg o w z r o s tu o ra z w s z e c h s tro n n e g o ro z w o ju . I to w ła ś n ie je s t „ b u d o w a n ie m ” jeg o C ia ła p rz e z w s z y s tk ic h , k tó r z y je w s p ó łtw o r z ą . P o d s ta w ą ty c h d ą ż e ń je s t n a j p i e r w B o ż e p o w o ł a n i e w s z y s tk ic h do je d n o ś c i. W e z w a n iu B o ż e m u o d p o w ia d a te ż o b d a r o w a n i e D u c h e m Ś w ię ­ ty m , k tó r y s ta n o w i ż y w ą p o d s ta w ę je d n o ś c i K o śc io ła ja k o C h ry s tu s o w e g o C ia ła (w. 3 i 4). Z a s a d ą je d n o ś c i K o śc io ła je s t d a le j s a m C h r y s tu s ja k o P a n (w. 5), g d y ż K o śc ió ł to J e g o C iało . O w a n a jg łę b s z a , t r y n i t a r n a p o d s ta w a je d n o ś c i K o śc io ła s t a je się ż y w ą r z e c z y w is to ś c ią d la p o sz c z e g ó ln e g o c z ło w ie ­ k a p o p rz e z w ia r ę i c h rz e s t (w. 5). N a te j d ro d z e b o w ie m d o k o n u je się „ w s z c z e p ie n ie ” c z ło w ie k a w C h r y s tu s a , a w N im — w p ro w a d z e n ie go w w e ­ w n ę tr z n e ż y c ie T ró jc y P r z e n a jś w ię ts z e j; w c h rz c ie p r z y ję ty m z w ia r ą m a te ż m ie js c e „ w sz c z e p ie n ie ” w K o śc ió ł ja k o C h r y s tu s o w e C iało. T a k z a r y s o w a n y d o g m a ty c z n o - s a k r a m e n ta ln y f u n d a m e n t je s t o b ie k ty w ­ n y m u z a s a d n ie n ie m z a d a ń i z o b o w ią z a ń m o r a ln y c h d la k a ż d e g o , k to z o s ta ł w łą c z o n y w e w s p ó ln o tę K o ścio ła. „ B u d o w a n ie ” C ia ła C h ry s tu s o w e g o p r z e ­ ja w ia ć się b ę d z ie n a jp i e r w w tr o s c e o z a c h o w a n ie i u m o c n ie n ie w z a je m n y c h w ię z i. W y m a g a to od w s z y s tk ic h p o k o ry , cich o ści, c ie rp liw o ś c i, b y „znosić sie b ie n a w z a je m w m iło ś c i” (w. 2). D z ię k i ta k i m p o s ta w o m u w s z y s tk ic h w ie r z ą c y c h p o w s ta je w c a ły m C ie le h a r m o n ia , c z y li „ p o k ó j” , o b ja w ia ją c y o b e c n o ść D u c h a Ś w ię te g o , k tó r y s w o im d z ia ła n ie m w p ro w a d z a t ę h a r m o n ię w e w s p ó ln o tę p o d d a ją c ą się J e g o w p ły w o w i.

W y s iłk i c h rz e ś c ija n , b y z a c h o w a ć je d n o ś ć i m iło ść w z a je m n ą n ie są ich d z ie łe m ; s p r a w i a to b o w ie m „B óg i O jc ie c w s z y s tk ic h , k tó r y je s t i d z ia ła p o n a d w s z y s tk im i, p rz e z w s z y s tk ic h i w e w s z y s tk ic h ” (w. 6). T u , w B o g u

je d y n y m , je s t o s ta te c z n e ź ró d ło je d n o ś c i K o śc io ła . W s p ó łp ra c a lu d z k a n ie je s t ź ró d łe m B ożego d z ie ła , lecz w a r u n k ie m , ja k ie g o O n s a m w y m a g a , r e a l i ­ z u ją c sw ó j o d w ie c z n y z a m y s ł z b aw czy .

W ty m w ła ś n ie c e lu „ k a ż d e m u z n a s z o s ta ła d a n a ła s k a w e d łu g m ia r y d a r u C h ry s tu s o w e g o (por. w . 7). C h r y s tu s u w ie lb io n y ja k o P a n i T r iu m f a t o r u tw o r z y ł sw ó j K o ś c ió ł-C ia ło , w y p o s a ż a ją c go w d a r y h i e r a r c h i c z n e i c h a r y z m a t y c z n e . Św . P a w e ł w y lic z a t u n a s tę p u ją c e p o s łu g i: n a j ­ p ie r w „A p o s t o ł ó w ”, g d y ż n a n ic h ja k n a „ f u n d a m e n c ie ” z b u d o w a ł P a n sw ó j K o śc ió ł, choć o s ta te c z n ie s a m C h r y s tu s p o z o s ta n ie n a z a w sz e „ K a m ie ­ n ie m w ę g ie ln y m ” te j b u d o w li (por. E f 2, 20). A p o sto ło w ie s ta n o w ią z a te m

d la K o śc io ła p o d s ta w o w y d a r h ie r a r c h ic z n y — ś w ię tą w ła d z ę P a n a , t r w a j ą c ą w K o śc ie le p o p rz e z w ie k i. „ P r o r o c у ” , o k tó r y c h m ó w i tu A u to r, to c h a ­ ry z m a ty c z n i k a z n o d z ie je p ie r w o tn e g o K o śc io ła (por. te ż E f 2, 20). W y m ie ­ n ie n i d a le j „ E w a n g e l i ś c i ” n ie o z n a c z a ją c z te re c h a u to r ó w k a n o n ic z ­ n y c h k s ią g ś w ię te j E w a n g e lii, lecz w s z y s tk ic h , k tó r z y po A p o s to ła c h g ło szą D o b rą N o w in ę, czy li E w a n g e lię (gr. E u a n g é l i o n ). W k o ń c u „ p a s t e r z e i n a u c z y c i e l e ” , w y m ie n ie n i w p e ry k o p ie , to p rz e ło ż e n i m ie js c o w y c h w s p ó ln o t, k tó r z y „ p a s ą tr z o d ę B o ż ą ” sło w e m P a ń s k im ; je s t to w ię c z n ó w d a r h ie r a r c h ic z n y , d a n y p rz e z C h r y s tu s a K o ścio ło w i. W sz y s tk ie w y m ie n io n e d a ­ r y m a ją c h a r a k t e r e k le z ja ln y ; są d a n e d la d o b r a c a łe g o K o śc io ła i słu ż y ć m a j ą je g o „ b u d o w a n iu ” ja k o C ia ła C h ry s tu s o w e g o .

K r e s e m o w eg o „ b u d o w a n ia ”, c z y li c e le m w sz e lk ie g o p o s łu g iw a n ia w K o śc ie le , je s t n ie s a m ro z w ó j K o śc io ła , a le „ je d n o ś ć w ia r y i p e łn e p o z n a ­ n ie S y ria B o ż e g o ” , c z y li ja k n a jd o s k o n a ls z e z j e d n o c z e n i e w s z y s tk ic h w ie r n y c h z C h r y s tu s e m i w z a je m n ie ze so b ą. To w ła ś n ie s ta n o w ić b ę d z ie „ C z ło w ie k a D o s k o n a łe g o ” i „ P e łn ię C h r y s tu s a ” (gr. P le r b m a ) , c z y li o s ta te c z ­ n e z a ś l u b i n y m ię d z y C h r y s tu s e m i K o śc io łe m , w k tó r y c h u c z e s tn ic z y ć