"Studia nad Nonnosem", Henryk Wójtowicz, Lublin 1980 : [recenzja]

Czesław Mazur

"Studia nad Nonnosem", Henryk

Wójtowicz, Lublin 1980 : [recenzja]

Collectanea Theologica 54/1, 194-197

194

O c e n ia ją c m o n o g r a f ię J. B. V a le ro m u s im y p o w ie d z ie ć , iż w y r a s t a o n a z p r z e k o n a n ia o k o n ie c z n o ś c i r e h a b i l i ta c j i P e la g iu s z a . To s u b ie k ty w n e z a ło ż e n ie w id o c z n e w p u n k c ie w y jś c ia p r o w a d z i do n ie ja s n y c h u o g ó ln ie ń . Z tw ie r d z e n ia , że is to ta n o w e j rz e c z y w is to ś c i c z ło w ie k a w o k re s ie c h r z e ś c ija ń ­ s k im — w e d łu g P e la g iu s z a — p o le g a n a n o w y m d z ia ła n iu , w y n ik a , iż ta n o w a rz e c z y w is to ś ć d z ia ła n ia z a k ła d a n o w o ść sa m e g o p o d m io tu d z ia ła n ia . P o d o b n ie a u to r n ie w y ja ś n ia tr u d n o ś c i, ja k ą n a s tr ę c z a in n e tw ie r d z e n ie , m ia n o w ic ie , że ź ró d ła a n tr o p o lo g ii t k w ią w n a u c e św . P a w ła i te o r e ty c z ­ n y m a n ty m a n ic h e iiz m ie . K o n c e p c ja c z ło w ie k a u św . P a w ła j e s t j e d n a k in n a n iż u P e la g iu s z a . U k r y ta t e n d e n c ja r e h a b i l i ta c j i P e la g iu s z a p r o w a d z i a u to r a m o n o g r a f ii do z b y t n ie ja s n y c h s tw ie r d z e ń o ra z o g ra n ic z a t e r e n b a d a ń . Ź ró d ła b o w ie m p e la g ia ń s k ie j k o n c e p c ji c z ło w ie k a tk w ią ró w n ie ż w z a ło ­ ż e n ia c h filo z o fic z n y c h , e g z e g e ty c z n y c h , m ó w ią c o g ó ln ie k u ltu r o w y c h , i r e ­ lig ijn y m w y c h o w a n iu P e la g iu s z a .

ks. E m il S ta n u la C S S R , W a r s z a w a

ks. H e n r y k W O JT O W IC Z , S tu d i a n a d N o n n o se m , L u b lin 1980, R e d a k c ja W y d a w n ic tw K U L , s. 316 (K U L . W y d z ia ł N a u k H u m a n is ty c z n y c h — R o z ­ p r a w a h a b ilita c y jn a ) .

P is a n ie o k s ią ż c e w y d a n e j w 125 egz. w y d a ć się m o że czy m ś p r z e ­ w r o tn y m w s to s u n k u do e w e n tu a ln y c h c z y te ln ik ó w . K s ią ż k a t a n ie je s t b o w ie m z z a ło ż e n ia d r u k ie m b ib lio f ils k im , lecz b a rd z o c ie k a w ą ro z p r a w ą , k tó r a z a in te r e s u je z p e w n o ś c ią sz e rs z e g ro n o c z y te ln ik ó w . W ty m je d n a k w y p a d k u je s t o n a n ie o s ią g a ln a , n ie ty lk o d la filo lo g ó w k la s y c z n y c h , lecz i d la p a tr o lo g ó w , n ie m ó w ią c ju ż o b ib lio te k a c h n a u k o w y c h . Z a g a d k ą w ię c c h y b a p o z o s ta n ie , d la k o g o w y d a w c a ow e 125 e g z e m p la rz y p rz e z n a c z y ł. P r z e d m io te m r o z p r a w y je s t tw ó rc z o ś ć li te r a c k a N o n n o s a z P a n o p o - 1 i s, o s ta tn ie g o w ie lk ie g o e p ik a h e lle ń s k ie g o ż y ją c e g o w V w ie k u po C hr., a u to r a D z ie jó w D io n iz o sa i P a r a fr a z y e w a n g e lii św . J a n a . Z a in te r e s o w a n ie w z b u d z ić m oże ju ż sa m o c h o c ia ż b y ty lk o z e s ta w ie n ie ty t u łó w ty c h u tw o ró w . S p o ty k a ją się t u b o w ie m s ta ro ż y tn o ś ć p o g a ń s k a z c h rz e ś c ija ń s k ą , p r e z e n to ­ w a n e w d w u o d rę b n y c h d z ie ła c h lite r a c k ic h , m a ją c y c h je d n a k ż e w sp ó ln e g o a u to r a . P o n a d to o b y d w a te u tw o r y są p rz e s y c o n e w ą tk a m i t a k p o g a ń sk im i, j a k i c h rz e ś c ija ń s k im i, n ie z a le ż n ie od ic h te m a ty k i. J a k p is z e b o w ie m a u to r p r a c y „ N o n n o s s w o ją s z tu k ą l i te r a c k ą b u d u je m o s t p o m ię d z y ty m , co d a w n e (H o m er), a ty m , co n o w e (B ib lia i c h rz e ś c ija ń s tw o ). Z te j r a c j i je g o tw ó rc z o ś ć p o e ty c k a [...] p o m o ż e r ó w n ie ż o k re ś lić z n a c z e n ie t r a d y c ji a n ty c z n e j w e w s p ó ł­ c z e sn y m k s z ta łc ie k u ltu r a l n e g o i d u c h o w e g o ż y c ia lu d z k o ś c i” (s. 9).

R o z p ra w a s k ła d a się z d w u części. C zęść p ie r w s z a — p o p rz e d z o n a w y ­ k a z e m s k r ó tó w (s. 5—6) o ra z P r z e d m o w ą (s. 7— 9) — n o si ty t u ł: N o n n o s

i jeg o d z ie ła (s. 11— 165), część d r u g a zaś E p ite t h o m e r y c k i i n o n n ia ń s k i

(s. 167— 284). C ało ść z a m k n ię ta z o s ta ła w y k a z e m w a ż n ie js z y c h p o z y c ji b ib lio ­ g ra f ic z n y c h (s. 285— 289) o ra z in d e k s a m i e p ite tó w h o m e r y c k ic h u N o n n o sa (s. 281— 296) i e p ite tó w n o n n ia ń s k ic h (s. 296—301), a ta k ż e w y k a z e m p r z y ­ r o s tk ó w i w r o s tk ó w w e p ite ta c h n o n ia ń s k ic h (s. 301— 306). N a k o ń c u u m ie s z ­ czono s tre s z c z e n ie r o z p r a w y w j. a n g ie ls k im (s. 307— 310) i sp is tr e ś c i w j. p o ls k im i ła c iń s k im (s. 307— 316). O d r a z u p o d k re ś lić n a le ż y iż je s t to p ie rw s z a · n a g r u n c ie p o ls k im ro z p r a w a o N o n n o sie . D o tą d p o s ia d a liś m y je d y n ie s k ó r to w e in f o r m a c je z a w a r te w h is to r ii l i t e r a t u r y g r e c k ie j T. S i n к i (L ite r a tu r a g r e c k a T. 3 cz. 2 W ro c ła w 1954 s. 251— 265, o ra z : Z a r y s h is to r ii li te r a tu r y g r e c k ie j T. 2 W a rs z a w a 1959 s. 836—846) i w S ło w n i k u w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie g o p iś ­

m ie n n ic t w a J . M . S z y m u s i a k a i M. S t a r o w i e y s k i e g o (s. 292— 293),

-logii. P r z e d s ta w io n a z aś p r a c a p o d a je z a ry s b io g r a f ii p a n o p o lita ń s k ie g o p o e ty , o m a w ia je g o d z ie ła lite r a c k ie , w s k a z u je n a o b e c n o ść e p it e tu h o m e - ry c k ie g o w o b y d w u p o e m a ta c h N o n n o sa , a n a liz u je e p ite t n o n n ia ń s k i (z w ła s z ­ cza p o e ty c k i) ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m w y ra z ó w n o w y c h i rz a d k o s p o ty k a n y c h .

J e d y n ą w ia d o m o ś ć z e w n ę tr z n ą o N o n n o sie p rz y n o s i e p ig r a m z A n t o ­

logii P a le s t y ń s k i e j (9, 198), p o z o s ta łe d a n e o p o e c ie m o ż n a w y w n io s k o w a ć

je d y n ie z jeg o u tw o ró w . U ro d z ił się w P a n o p o lis (d z isia j A c h m im ) w E g ip ­ cie, w V w . po C h r., k tó r e to m ia s to b y ło w ó w c z a s jeszcze ż y w y m o g n is k ie m k u lt u r y h e lle ń k ie j i c z y n n y m o ś r o d k ie m k u l t u d io n iz y js k ie g o (P a n o s -p o lis ). T u , t a k j a k i w c a ły m E g ip c ie u tr z y m y w a ła się n a jd łu ż e j p o g a ń s k a k u l t u r a g re c k a . J e d n a k ż e ju ż od I I I w. p o g a n ie z a p o ż y c z a ją p o ję c ia c h rz e ś c ija ń s k ie , c h r z e ś c ija n ie p o s łu g u ją się jeszcze p o ję c ia m i p o g a ń s k im i. N ie rz a d k o w ię c m o ż n a s p o tk a ć w d z ie ła c h a u to r ó w c h r z e ś c ija ń s k ic h te g o o k re s u e le m e n ty p o g a ń s k ie p o m ie s z a n e z c h rz e ś c ija ń s k im i. N ie k ie d y n a w e t d z ie ła s z tu k i o tr e ś c i z d e c y d o w a n ie c h r z e ś c ija ń s k ie j p r z y b i e r a j ą z e w n ę tr z n ą f o r m ę p o ­ g a ń s k ą . N ie m a ły w p ły w n a to m ia ł ró w n ie ż w y d a n y w 362 r. e d y k t c e s a ­ r z a J u l i a n a A p o s t a t y , p o z b a w ia ją c y r e t o r ó w c h r z e ś c ija ń s k ic h p r a w a n a u c z a n ia i z a k a z u ją c y c h rz e ś c ija n o m o b ja ś n ia n ia p o g a ń s k ic h k la s y k ó w . M iało to n a c e lu p o z b a w ie n ie c h r z e ś c ija n d o s tę p u do d ó b r k u l t u r y g re c k ie j. E f e k t b y ł je d n a k , j a k z w y k le w ta k ic h w y p a d k a c h , w rę c z o d w ro tn y : z a ­ częto w ó w c z a s tw o rz y ć d z ie ła o tr e ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j w e w s z y s tk ic h k l a ­ sy c z n y c h ro d z a ja c h li te r a c k ic h . N ie ty lk o z a p o z n a n o w te n s p o s ó b c h r z e ś ­ c ij a n z ró ż n y m i r o d z a j a m i ję z y k a i s ty lu g re c k ie g o , lecz u p r z y s tę p n ia n o ró w n ie ż w te n s p o s ó b w y k s z ta łc o n e j części s p o łe c z e ń s tw a p o g a ń s k ie g o tr e ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie .

P o w s ta ła w ła ś n ie n a s k u te k ta k i e j k o e g z y s te n c ji c h rz e ś c ija ń s tw a z p o ­ g a ń s tw e m a tm o s f e r a , z w ła sz c z a w P a n o p o lis , n ie m o g ła p o z o sta ć b ez w p ły ­ w u n a tw ó rc z o ś ć N o n n o sa . P a m ię ta ć p rz y ty m m u s im y , że N o n n o s c h c ia ł by ć i b y ł p o e tą w e d łu g o b o w ią z u ją c y c h w ó w c z a s w z o ró w . A c z k o lw ie k u r o ­ d z ił się w P a n o p o lis to je d n a k p rz e b y w a ł, n a jp r a w d o p o d o b n ie j w c e la c h n a u k o w y c h , w B e ry to s (d z isie jsz y B e jr u t) i T y rz e , tw o r z y ł n a to m ia s t w ó w ­ c z e sn e j m e tr o p o lii E g ip tu i p o w a ż n y m o ś r o d k u k u lt u r a ln o - n a u k o w y m n a W sc h o d z ie — w A le k s a n d r ii. D o p ie ro w ty m k o n te k ś c ie s t a je się ^ b a rd z ie j w ła ś c iw e r o z p a t r y w a n ie p r o b le m u „ p o g a n in czy c h r z e ś c ij a n in ” w o d n ie ­ s ie n iu do N o n n o sa . S p o ś r ó d w ie lu m o ż liw y c h r o z w ią z a ń teg o p ro b le m u , n a jc z ę ś c ie j o p o w ia d a n o się za p o g lą d e m , iż N o n n o s sw ó j p o e m a t o D io n iz o ­ sie n a p is a ł ja k o p o g a n in , n a to m ia s t P a r a fr a z ę e w a n g e lii św . J a n a p is a ł po n a w r ó c e n iu się, ja k o c h rz e ś c ija n in . A u to r p r e z e n to w a n e j p ra c y , z a lic z a ją c z a J. G o 1 e g ą N o n n o s a do tzw . „ p o e tó w s y n k r e ty c z n y c h ” , k tó r z y „ n ie ty lk o z e w n ę tr z n ie s to s o w a li f o r m a ln e b o g a c tw o a n ty k u , lecz u m ie li ta k ż e n a ­ p is a ć d ziś c h r z e ś c ija ń s k i h y m n , ju t r o c a łk ie m p o g a ń s k i u tw ó r w e s e ln y ” (s. 2 2), o p o w ia d a się z a jeg o c h r z e ś c ija ń s k im w y z n a n ie m w c zasie p is a n ia

o b y d w u u tw o ró w . P rz y ta c z a ją c w z w ią z k u z ty m s ta n o w is k o w y ra ż o n e p rz e z F. X . M u r p h y ’e g o, k tó r y s tw ie r d z ił, że „ c h o c ia ż t e m a t i ję z y k e p o s u o D io n iz o sie są s ta n o w c z o p o g a ń s k ie , to je d n a k z a w ie r a o n p o ję c ia c h rz e ś c ija ń s k ie . P a r a fr a z a z aś je s t o d b ic ie m e p ic k ie j f o r m y i p o s łu g u je się n ie k tó r y m i m o ty w a m i p o g a ń s k im i, z w ła sz c z a w u ż y c iu im io n b o g ó w ” (s. 2 2), p r z y j m u j e je ja k o n a jb a r d z ie j z g o d n e z rz e c z y w is to ś c ią tw ó rc z o ś c i p o e ty c ­ k ie j N o n n o sa , co w y k a z u je n a p o d s ta w ie k r y t e r ió w w e w n ę tr z n y c h o b y d w u u tw o ró w , w sp o só b u d o k u m e n to w a n y r o z w ią z u ją c w p r e z e n to w a n e j r o z p r a w ie p r o b le m w y z n a n ia p o e ty lu b s p r o w a d z a ją c p r o b le m t e n p r z y n a jm n ie j do w ła ś c iw e j ra n g i. Ze w z g lę d u w ła ś n ie n a ó w s y n k r e ty z m r e l ig i jn y w p o e z ji N o n n o sa , b ę d ą c y m . in . ś w ia d e c tw e m p rz e c h o d z e n ia a n ty c z n e j k u l t u r y g re c k ie j w c h rz e ś c ija ń s k ą , je g o u tw o r y są in t e r e s u j ą c e n ie ty lk o d la filo lo g ó w k la ­ s y c z n y c h czy p a tro lo g ó w . H is to r y k ó w k u l t u r y o ra z re lig io z n a w c ó w z p e w ­

196 R E C E N Z J E

n o ś c ią z a in t e r e s u je je g o p o e m a t o D io n izo sie, k tó r y n a p is a n y z o s ta ł m ię d z y r. 431 a 476 i je s t n a jw ię k s z y m z z a c h o w a n y c h te g o t y p u e p o s e m w l i t e ­ r a t u r z e g re c k ie j. P r z e d s ta w ia w ty m p o e m a c ie N o n n o s n a r o d z in y i m ło d o ść D io n iz o sa , jeg o w y p r a w y do I n d ii i w a lk z I n d u s a m i o ra z p o w ró t do F r y g ii i jeg o a p o te o z ę . N a p o d s ta w ie k o m p o z y c ji e p o s u s tw ie rd z ić m o ż n a , iż „ p o ­ e z ja N o n n o sa je s t n o w ą s z tu k ą , w ię c e j o r i e n ta l n ą n iż g re c k ą , n ie p r z e s ta ją c b y ć p r a w y m p ło d e m n a jp ó ź n ie js z e g o h e lle n iz m u ” (s. 33), co je s t p o w s z e c h ­ n ie p rz y jm o w a n e p rz e z u c z o n y c h . N a s tę p n ie o m a w ia a u to r p r a c y Ź ro d la

i w z o r y (s. 34— 74) p o e m a tu o D io n iz o sie , w y k a z u ją c m . in., iż w z a k re s ie

te c h n ik i p o e ty c k ie j w z o re m d la N o n n o sa b y ł H o m e r (s. 38), n a to m ia s t w z a k r e s ie n o m e n k l a tu r y m ito lo g ic z n e j z n a n y b y ł d o b rz e N o n n o so w i je j ,,o jc ie c ” — H e z j o d (s. 57). Z n a n e b y ły ró w n ie ż N o n n o so w i h y m n y o rfic k ie (s. 58).

P o z a z w ią z k a m i z g r e c k ą i ła c iń s k ą l i t e r a t u r ą p o g a ń s k ą , p r z e d s ta w io n e z o s ta ły ró w n ie ż z w ią z k i D z ie jó w D io n izo sa z l i t e r a t u r ą c h r z e ś c ija ń s k ą (s. 64 — 74), a z w ła sz c z a z B ib lią i p o e ty c k im i u tw o r a m i św . G r z e g o r z a z N a- z j a n ż u . O d rę b n ie ró w n ie ż p r z e d s ta w io n e zo sta ło z a g a d n ie n ie R e lig ia w p o ­

e m a c ie o D io n izo sie (s . 74— 76), sz k o d a ty lk o , że t a k sk ró to w o , co je s t p e w n ą

d y s p r o p o r c ją p rz y ty m , m ito lo g ic z n y m p rz e c ie ż , p o e m a c ie . S tw ie r d z a tu a u to r r o z p r a w y , iż „ e le m e n ty r e lig ii p o g a ń s k ie j, z ja k im i s p o ty k a m y się w ep o sie n o n n a ń s k im , p o c h o d z ą p rz e d e w s z y s tk im z o k re s u p ó źn eg o a n ty k u ” (s. 74), n ie z o sta ło to je d n a k s z e rz e j p rz e z a u to r a r o z p r a c o w a n e . B a rd z ie j szc z e ­ g ó ło w o z o s ta ły p r z e d s ta w io n e n a to m ia s t M e tr y k a (s. 77— 83) o ra z J ę z y k i s ty l (s. 84— 115) u tw o r u N o n n o sa . Z p u n k tu z a ty tu ło w a n e g o R e c e p c ja p o e m a tu

0 D io n iz o sie (s. 115— 116) w a r to m oże o d n o to w a ć , if. e d itio p r in c e p s teg o

p o e m a tu u k a z a ło się w A n tw e r p ii w 1569 r., n a to m ia s t n a jle p s z e z d o ty c h ­ c z a so w y c h , k r y ty c z n y c h w y d a ń u k a z a ło się w B e r lin ie w 1959 r.

O m a w ia ją c n a s tę p n ie d r u g i u tw ó r N o n n o sa P a r a fr a z ę E w a n g e lii św .

J a n a p r z e d s ta w ia a u t o r r o z p r a w y n a jp ie r w p ro b le m a u to r s tw a u tw o r u i c z a ­

s u je g o p o w s ta n ia (m ię d z y 431 o 450 r.), p r z e p r o w a d z a a n a liz ę tr e ś c i i k o m ­ p o z y c ji d z ie ła o raz, ja k i p rz y p o p rz e d n im u tw o rz e , w y k a z u je je g o ź ró d ła 1 w z o ry , sz c z e g ó ln ie w y r ó ż n ia ją c p r z y P a r a fr a z ie E w a n g e lii św . J a n a e le ­ m e n ty p o g a ń s k ie . R o z d z ia ł k o ń c z ą u w a g i o r e c e p c ji P a r a fr a z y , w k tó r y c h m . in . k s. H. W o jto w ic z s tw ie r d z a : „W P o ls c e n ik t d o tą d n ie z a jm o w a ł się P a r a fr a z ą N o n n o sa . C z e k a w ię c o n a z a ró w n o n a p rz e k ła d , ja k ró w n ie ż n a p o ls k ie o p r a c o w a n ia h is to ry c z n o - filo lo g ic z n e i te o lo g ic z n o - b ib lijn e ” (s. 165).

C zęść d r u g a r o z p r a w y z a ty tu ło w a n a E p ite t h o m e r y c k i i n o n n ia ń s k i, n a jb a r d z ie j ź ró d ło w a i o ry g in a ln a , ze w z g lę d u n a sw ó j w ą s k i z a k re s z a in t e ­ re s o w a ć m oże je d y n ie o k re ś lo n ą g r u p ę s p e c ja lis tó w . N a p o d s ta w ie je d n a k ty c h s p e c ja lis ty c z n y c h i p r a c o c h ło n n y c h a n a liz m o ż n a b y ło w y c ią g n ą ć w n io s ­ k i b a r d z ie j og ó ln e, u d o k u m e n to w a n e p rz y ty m m o cn o w a n a liz o w a n y m m a t e r ia le p o e ty c k im . S tw ie r d z a t u n p . a u to r ro z p r a w y , iż „ ś w ia t e p ite tó w n o n n ia ń s k ic h w g łó w n y c h s w o ic h m o ty w a c h , i w ogóle ś w ia t p o e m a tó w n o n n ia ń s k ic h p r z e d s ta w ia się ja k o s y n te z a a n ty k u z w p ły w a m i o r ie n ta ln y m i i c h r z e ś c ija ń s k im i” (s. 284). S z k o d a ty lk o , że c e n n y m a t e r i a ł te g o ro z d z ia łu z e p s u ty je s t w p e w n y m s to p n iu p rz e z z b y t d u ż ą ilo ść b łę d ó w k o r e k to r s k ic h , n ie o b ję ty c h w y k a z e m r ó w n ie ż w z a łą c z o n e j e r r a c ie . T r u d n o za to w in ić s a m ję z y k g re c k i. P o m ie s z a n ie e le m e n tó w p o g a ń s k ic h z c h r z e ś c ija ń s k im i w o b y d w u u t ­ w o r a c h N o n n o sa , a u to r r o z p r a w y tłu m a c z y n a s tę p u ją c o : „ p o e ta z P a n o - p o lis ż y je w o k re s ie p a n u ją c e g o w ś w ie c ie a n ty c z n y m s y n k r e ty z m u r e l ig i j ­ n e g o i lite r a c k ie g o i n a le ż y do ty c h p o e tó w c h rz e ś c ija ń s k ic h , k tó r z y dziś m o g li s ła w ić w s w o ic h u tw o r a c h D io n izo sa, a ju t r o C h r y s tu s a [...] n ie p r z e s ­ ta j ą c p r z y ty m b y ć c h r z e ś c ija n in a m i i k o r z y s ta ją c z p r z y s łu g u ją c e j im sw o ­ b o d y p o e ty c k ie j” (s. 141). P r o b le m t e n p r z e d s ta w ił w y ra z iś c ie S. S a w i c k i w s w y c h in te r e s u ją c y c h s z k ic a c h z a ty tu ło w a n y c h Z p o g ra n ic za li te r a tu r y

197 w s z k ic u z a ty tu ło w a n y m C z y z m ie r z c h „ lite r a tu r y k a to l ic k i e j” (s. 133— 153), p o s tu lu ją c r e z y g n a c ję z u ż y w a n e g o u n a s te r m i n u „ li te r a t u r a k a to lic k a ”. P r z e d s ta w io n a r o z p r a w a o N o n n o sie je s t p r z y k ła d e m ro z w ią z a n ia te g o p r o b ­ le m u ta k ż e w o d n ie s ie n iu do l i t e r a t u r y a n ty c z n e j, sz c zeg ó ln ie b o g a to n a ­ sy c o n e j z w ią z k a m i z re lig ią .

C z e s ła w M a zu r, W a r s z a w a . św . A T A N A Z Y , A p o lo g ie , tłu m a c z e n ie , w s tę p i o p ra c o w a n ie ks. J a n Ö ż ó g S J, p rz y g o to w a li do d r u k u S ta n is ła w K a l i n k o w s k i i ks. E m il S t a n u 1 a, W a rs z a w a 1979, A k a d e m ia T e o lo g ii K a to lic k ie j, s. 219 (P is m a S ta r o c h r z e ś ­ c ija ń s k ic h P isa r zy , t. 21). T o m n in ie js z y z a w ie r a tłu m a c z e n ie tr z e c h [a u to ja p o lo g ii św . A t a n a ­ z e g o . S ą to : A p o lo g ia p r z e c iw a r ia n o m (s. 95— 116), A p o lo g ia do K o n s ta n - c ju s z a (s. 167— 189) i A p o lo g ia w ła s n e j u c ie c z k i (s. 189— 203). T łu m a c z e n ia d o k o n a n o z ję z y k a g re c k ie g o : p ie r w s z e j a p o lo g ii n a p o d s ta w ie te k s t u w y ­ d a n e g o p rz e z V. H. G. O p i t z a (B e rlin 1938— 1940); d w u p o z o s ta ły c h n a p o d s ta w ie te k s t u w y d a n e g o p rz e z J. M. S z y m u s i a k a (P a r y ż 1958, S o u r c e s c h r é tie n n e s 56). R z a d k i to u n a s w y p a d e k , b y tłu m a c z e n ia n a ję z y k p o ls k i d o k o n a ć m o ż n a b y ło n a p o d s ta w ie t e k s t u o r y g in a łu p rz y g o to w a n e g o p rz e z P o la k a . Z a w a r te w to m ie te k s ty p r z e d s ta w ia j ą p rz e d e w s z y s tk im w a rto ś ć h i s ­ to r y c z n ą . N a ic h p o d s ta w ie p o z n a ć m o ż e m y p e w n e e le m e n ty ż y c ia K o ś ­ cio ła IV w ie k u n a W sch o d zie, k tó re g o c e n tr a ln ą p o s ta c ią b y ł w ó w c z a s

św . A ta n a z y (296— 376 r.). W 325 r. ja k o d ia k o n ' b r a ł u d z ia ł w S o b o rz e N ic e js k im , w 328 r. w y b r a n y z o s ta ł m e tr o p o litą A le k s a n d r ii. B y ł to o k re s g w a łto w n y c h z a m ie s z e k z p o w o d u s p o ró w a r ia ń s k ic h . W z a le ż n o śc i od p r z e ­ w a g i i w p ły w u a r i a n n a d w o rz e c e s a r s k im w K o n s ta n ty n o p o lu , św . A ta n -

a z y p r z e b y w a ł n a p r z e m ia n to w s w o je j s to lic y b is k u p ie j, to n a w y g n a n iu .

N a ok. 45 l a t sw y c h r z ą d ó w b is k u p ic h , ok. 17 s p ę d z ił n a k o le jn y c h p ię c iu w y g n a n ia c h . Z m a r ł je d n a k w sw y m m ie śc ie b is k u p im , p o d k o n ie c ży cia z a z n a ją c s p o k o ju i cie sz ą c się d u ż y m a u to r y te t e m o b ro ń c y o r t o d o k s ji (s y m ­ b o lu n ic e js k ie g o ). N ie z a z n a ł je d n a k s p o k o ju po śm ie rc i. W X V w ie k u jeg o d o c z e sn e sz c z ą tk i z o s ta ły w y k r a d z io n e z A le k s a n d r ii i p rz e w ie z io n e do W e n e c ji, g d z ie s p o c z y w a ją w k o ś c ie le św . E lia sz a . C z ę śc io w y m o b ra z e m jeg o p e r y p e t ii ż y c io w y c h są p rz e ło ż o n e A p o lo g ie . P o rz e d z o n e on e z o s ta ły o b s z e rn y m W s tę p e m (s. 7—94), p ió r a a u to r a p r z e k ła d u , w k tó r y m p rz e d s ta w io n a z o s ta ła szczeg ó ło w o (p o c z y n a ją c od sc h iz m y d o n a ty s tó w i m e le c ja n ) g e n e z a s p o ró w a r i a ń s k ic h i ic h p rz e b ie g o ra z u d z ia ł w n ic h św . A ta n a z e g o . W d r u g ie j części w s tę p u o m ó w io n e z o s ­ ta ł y a p o lo g ie w a s p e k c ie lite r a c k o - h is to r y c z n y m . W s tę p t e n w y r ó ż n ia się nie ty lk o o b ję to ś c ią . O d r a z u p r z y p ie r w s z y m c z y ta n iu u r z e k a sw ą p r z e j r z y s ­ to ś c ią i ja s n o ś c ią w y k ła d u o ra z w a r tk i m to k ie m n a r r a c ji . Z e w z g lę d u n a to m ó g łb y z p o w o d z e n ie m z a s tą p ić w o m a w ia n y m p rz e d m io c ie w s z y s tk ie , b ę d ą c e u n a s w o b ieg u , p o d rę c z n ik i h is to r i i K o śc io ła s ta ro ż y tn e g o . G d y je d n a k p o w ­ tó r n ie do n ie g o s ię g a m y , n a s u w a ją się w ą tp liw o ś c i: czy c z a se m m ie js c a m n ie j ja s n e w h is to r ii n ie z o s ta ły t u z b y t u p ro s z c z o n e ?

J e ś li zaś id z ie o a p o lo g ie — p is m a , w k tó r y c h św . A ta n a z y b r o n ił się i o d p ie r a ł a ta k i p rz e c iw n ik ó w , p o s łu g u ją c się c z ę sto k ro ć t ą s a m ą b ro n ią , tj. a ta k i e m i o s k a r ż e n ie m — są o n e c ie k a w e z a ró w n o ze w z g lę d u n a o so b ę a u to r a , ja k i n a f o r m ę lite r a c k ą . N ie są to b o w ie m d z is ie js z e p s e u d o p o le m i­ ki. P is a ł je c z ło w ie k u m ie ją c y w ła d a ć p ió re m , o d z n a c z a ją c y się r ó w n ie ż d u ­ ży m i w a r to ś c ia m i m o r a ln y m i. W id a ć w n ic h ró w n ie ż g w a łto w n y c h a r a k ­ te r b is k u p a A le k s a n d r ii, c z ło w ie k a W sc h o d u . U m ia ł te ż b ro n ić s w e j s p ra w y , ja k w id a ć to c h o c ia ż b y ty lk o z a d r e s u i p o c z ą tk u a p o lo g ii s k ie r o w a n e j b e z ­ p o ś r e d n io do c e s a r z a K o n s t a n c j u s z a (ces.: 337— 361 r.).