Mapa geologiczna pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy
wschodnioeuropejskiej – podsumowanie projektu badawczego
– odpowiedŸ autorów
Leszek Krzemiñski
1, Ewa Krzemiñska
1, Zdzis³aw Petecki
1Po publikacji naszego komunikatu informuj¹cego o zakoñczeniu projektu badawczego i zapowiadaj¹cego wydanie mapy geologicznej (Krzemiñski i in., 2014) nie spodziewaliœmy siê takiej lawiny pytañ i zarzutów. Œwiadcz¹ one o wygórowanych oczekiwaniach polemisty w stosunku do wyj¹tkowo zwiêz³ego tekstu, który z natury rzeczy nie jest wyczerpuj¹c¹ prezentacj¹ wyników trzylet-niego projektu. W przeciwieñstwie do Zbigniewa Cymer-mana jesteœmy przekonani, ¿e wywa¿ona lektura komunikatu bez trudu pozwala odgadn¹æ zasadniczy cel omawianego projektu oraz co sk³ada siê na zawartoœæ koñcowego opracowania. Cel projektu jest zreszt¹ wymie-niony w tytule doniesienia, a poœrednio zosta³ potwierdzo-ny przez samego polemistê, który w dalszych akapitach nie ma ju¿ w¹tpliwoœci, co jest przedmiotem jego krytyki. Dalecy jesteœmy od lekcewa¿enia dokonañ badawczych Zbigniewa Cymermana, jednak¿e nie sposób zgodziæ siê z wymaganiem odniesienia siê („nawet w skrócie”) do jego wyników w tekœcie, w którym badaniom strukturalnym naszego zespo³u poœwiêcamy jednozdaniow¹ wzmiankê.
Odpowiadaj¹c na zarzuty dotycz¹ce udostêpnienia opracowania koñcowego i publikacji zapowiadanej mapy, warto wyjaœniæ, ¿e 4 egzemplarze raportu koñcowego zosta³y przekazane w 2013 r. do Ministerstwa Œrodowiska. Od tego momentu autorskie prawa maj¹tkowe do opraco-wania przys³uguj¹ instytucji zamawiaj¹cej badania. Ozna-cza to, ¿e rozpowszechnianie wyników badañ w formie drukowanej, w ca³oœci lub w czêœci, jest mo¿liwe wy-³¹cznie na podstawie umowy licencyjnej. Po d³ugich nego-cjacjach umowa taka zosta³a zawarta w lipcu 2014 r. Z³o¿enie materia³ów autorskich w redakcji jest jednym z ostatnich etapów przed ukazaniem siê jakiejkolwiek pra-cy kartograficznej. Dla porównania, zakoñczenie prac nad wzmiankowanym w polemice „Atlasem geologicznym pod³o¿a krystalicznego...” pod redakcj¹ Kubickiego i Ryki w formie opracowania archiwalnego nast¹pi³o w marcu 1979 r., a sama publikacja w 1982 r.
Zdziwienie mog¹ budziæ skierowane do nas zarzuty merytoryczne, postawione bez uprzedniego zapoznania siê z w³aœciwym przedmiotem kontrowersji, co przyznaje nawet sam polemista. Czytamy bowiem: „Nie mo¿na oma-wiaæ mapy geologicznej, nie znaj¹c ani treœci jej obrazu
kartograficznego, ani proponowanej do niej legendy”. W pe³ni zgadzamy siê z takim stwierdzeniem. Publiczn¹ dyskusjê w kwestiach merytorycznych, które w krótkim doniesieniu z koniecznoœci zosta³y potraktowane w sposób uproszczony i niepe³ny, do czasu opublikowania wyników badañ uwa¿amy za przedwczesn¹. Niektórych wypowiedzi Zbigniewa Cymermana nie mo¿emy jednak pozostawiæ bez komentarza. W najwiêkszym skrócie:
1. Zasiêg terytorialny opracowanej mapy geologicznej okreœliliœmy naszym zdaniem realistycznie, kieruj¹c siê dostêpnoœci¹ i jakoœci¹ danych geofizycznych, wiertni-czych, geochronologicznych itp. W przypadku obwodu kaliningradzkiego zasób niezbêdnych informacji by³ na tyle sk¹py, ¿e ten rejon nie zosta³ objêty korelacj¹ geolo-giczn¹. Wyniki prac sejsmotektonicznych, nawi¹zuj¹ce do dwóch znanych epizodów trzêsienia ziemi w 1976 i 2004 r., tylko pobie¿nie opisuj¹ce budowê tektoniczn¹ tej rosyj-skiej eksklawy, s¹ z tego punktu widzenia dalece niewy-starczaj¹ce. Nawet abstrahuj¹c od kwestii dostêpnoœci danych, dobrym prawem autorów jest zakreœlenie granic terytorialnych zagadnienia, które poruszaj¹.
2. Zdaniem Zbigniewa Cymermana wszystkie wyró¿-nione przez nas jednostki skorupowe uznaliœmy za póŸ-noswekofeñskie. Odrzucamy ten zarzut. Jest to jawna nad-interpretacja, faktycznie bowiem napisaliœmy, ¿e „wiek skorupy wi¹¿e siê g³ównie z póŸn¹ faz¹ orogenezy sweko-feñskiej w paleoproterozoiku i utworzeniem intruzyjnych kompleksów syn-, póŸno- i postorogenicznych”. Istotne w tym stwierdzeniu s³owo „g³ównie”, najwyraŸniej usz³o uwadze polemisty. PóŸnoswekofeñsk¹ genezê skorupy przypisujemy jedynie piêciu spoœród siedmiu jednostek oro-genicznych wyró¿nionych w granicach polskiej czêœci seg-mentu fennoskandzkiego i w rejonie po³udniowego Ba³tyku. Najczêœciej spotykany wiek krystalizacji ska³ magmowych obejmuje tu przedzia³ 1,85–1,74 mld lat, a wiêc 110 mln lat na dystansie co najmniej 500 km z SE na NW. Wiek skorupy najm³odszych jednostek tzn. pasma Pomorze–Blekinge i czêœciowo domeny dobrzyñskiej wykracza poza ramy cza-sowe póŸnej fazy orogenezy swekofeñskiej trwaj¹cej ok. 60 mln lat (od 1,85 do 1,79 mld lat temu; Lahtinen i in., 2005) i obejmuj¹cej rozleg³y obszar na dystansie 1500 km, od œrodkowej i po³udniowo-wschodniej Szwecji, poprzez po³udniow¹ Finlandiê i kraje ba³tyckie do pó³nocno--wschodniej Polski. Pokrywa siê natomiast czêœciowo z wiekiem plutonów granitowych w rejonie Bergslagen w œrodkowej Szwecji, uwa¿anych za póŸnoswekofeñskie (1,81–1,75 mld lat; Andersson & Öhlander, 2004), a tak¿e z m³odszym interwa³em TIB-1 (ok. 1,81–1,76 mld lat; Andersson i in., 2004), czyli starszej generacji transskan-dynawskiego pasma magmowego uformowanego wzd³u¿ zachodniej i po³udniowo-zachodniej krawêdzi domeny swekofeñskiej, którego relacja do orogenu swekofeñskie-go nadal jest niejednoznaczna.
96
Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 2, 2015
L. Krzemiñski E. Krzemiñska Z. Petecki
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; leszek.krzeminski@ pgi.gov.pl, ewa.krzeminska@pgi.gov.pl, zdzislaw.petecki@pgi.gov.pl.
3. W œwietle powy¿szych wyjaœnieñ, za zupe³nie chy-biony musimy uznaæ zarzut, ¿e fazê póŸnoswekofeñsk¹ wyd³u¿amy do 250 mln lat.
4. Wbrew sugestii Zbigniewa Cymermana, nie ma lo-gicznej sprzecznoœci miêdzy koncepcj¹ póŸnoswekofeñ-skiej genezy wiêkszoœci jednostek skorupowych, a ich ob-razem kartograficznym odwzorowuj¹cym konsekwentnie malej¹cy wiek skorupy. Przecie¿ ka¿da orogeneza, w tym tak¿e jej g³ówne fazy, jest procesem, a wiêc zjawiskiem roz-ci¹gniêtym w czasie. Sama zaœ póŸna faza orogenezy swe-kofeñskiej, trwaj¹ca co najmniej 60 mln lat, z pewnoœci¹ nie by³a krótkotrwa³ym epizodem.
5. W polemicznym ferworze Zbigniew Cymerman przy-pisuje nam absurdalny pogl¹d, ¿e mezoproterozoiczne intru-zje anorogeniczne powsta³y w czasie paleoproterozoicznej orogenezy swekofeñskiej (sic!). Przyczyna tkwi zapewne w nieuwa¿nym odczytaniu przez polemistê fragmentu, w któ-rym póŸniejsze zdarzenia anorogeniczne wyraŸnie odró¿nia-my od wczeœniejszych zjawisk orogenicznych.
6. Zbigniew Cymerman myli siê, twierdz¹c, ¿e prak-tycznie pominêliœmy wa¿ne zagadnienie magmatyzmu AMCG. W istocie poœwiêciliœmy mu krótk¹ wzmiankê, proporcjonalnie do podrzêdnego znaczenia tych mezopro-terozoicznych ska³ w stosunku do starszej skorupy. Wraz z t¹ informacj¹ pojawia siê w naszym komunikacie tak¿e okres kalymski, tyle ¿e implicite. Nie poczuwamy siê do odpowiedzialnoœci za to, ¿e zwiêz³oœæ wzmianki nie zado-wala naszego polemisty.
7. Nie tylko ze wzglêdu na brak miejsca nie poruszyliœ-my w swoim doniesieniu zagadnienia hipotetycznej oroge-nezy danopoloñskiej (Danopolonian Orogeny), której rzecznikiem i niestrudzonym promotorem jest wroc³awski badacz. G³ówn¹ przyczyn¹ jest brak przes³anek merytorycz-nych, mianowicie badania naszego zespo³u nie potwierdzi³y istnienia jej œladów w pó³nocnej Polsce, w tym tak¿e w kom-pleksie mazurskim. Daje to nam podstawy do traktowania mezoproterozoicznych kompleksów magmowych jako intruzje anorogeniczne, zgodnie z zasad¹ ekonomii myœle-nia. I nie jest to pogl¹d „bezkrytyczny”, jak to uj¹³ Zbigniew Cymerman w jednej ze swoich wczeœniejszych publikacji. Brak nale¿ytego krytycyzmu i rzetelnoœci, zw³aszcza w od-czytaniu prac badaczy szwedzkich z ich niejednokrotnie bardzo kontrowersyjnymi interpretacjami, mo¿na zarzuciæ raczej naszemu antagoniœcie. Wbrew jego przeœwiadczeniu, ¿aden z przywo³anych przez niego artyku³ów nie dokumen-tuje dostatecznie przekonywuj¹co regionalnego metamorfiz-mu o wieku 1,47–1,45 mld lat w po³udniowo-zachodniej czêœci Fennoskandii. Na przyk³ad w pracy ZariÖš & Johans-sona (2009), poœwiêconej ska³om z Bornholmu, jest wpraw-dzie mowa o metamorfizmie wieku 1,47–1,45 mld lat, ale jedynym argumentem na poparcie tej tezy s¹ ma³o wiary-godne, silnie dyskordantne oznaczenia wieku brzegów zia-ren cyrkonu w jednej próbce ska³y, okreœlonej jako migmatyt. Z kolei Söderlund i in. (2002) dokumentuj¹ meta-morfizm w przedziale wieku 1,46–1,42 mld lat, wy³¹cznie za pomoc¹ analiz cyrkonu, ale odnosz¹ go do zdarzenia hal-landzkiego w po³udniowej czêœci tzw. segmentu wschodnie-go, a wiêc w granicach orogenu swekonorweskiego o zupe³nie odmiennej ewolucji geologicznej w porównaniu z domen¹ swekofeñsk¹. Co wiêcej, czêœæ badaczy, tak¿e z krêgu prof. Bogdanowej, nie wi¹¿e genezy kompleksu mazurskiego z orogenez¹ danopoloñsk¹. Mamy tu na myœli cytowan¹ przez Zbigniewa Cymermana pracê ZariÖš & Johanssona (2009), ale tak¿e Brandera & Söderlunda
(2009) oraz Johanssona (2009). Zdaniem tego ostatniego, mezoproterozoiczny magmatyzm granitoidowy na Bornhol-mie nale¿a³oby wi¹zaæ ze strefami œcinania wewn¹trzp³yto-wego, a nie z kolizj¹ Baltiki z Amazoni¹, do której dosz³o raczej w schy³kowej fazie orogenezy swekofeñskiej, a wiêc oko³o 300 mln lat wczeœniej (por. tak¿e Lahtinen i in., 2005). W ponawianych od kilku lat próbach „przeszczepie-nia” koncepcji orogenezy danopoloñskiej na obszar pó³nocnej Polski Zbigniew Cymerman czêsto zdaje siê abstrahowaæ od chronologii zdarzeñ. Otó¿ krystalizacja ska³ magmowych wczesnokalymskiego kompleksu mazur-skiego zachodzi³a kilkadziesi¹t mln lat przed okresem aktywnoœci tektonicznej domniemanej orogenezy, ostatnio datowanej w przedziale 1,47–1,44 (Brander & Söderlund, 2009) lub 1,46–1,40 mld lat (pod nazw¹ orogenezy hal-landzko-danopoloñskiej; Brander i in., 2012). Trudno wiêc traktowaæ intruzje w pó³nocnej Polsce jako odleg³y skutek póŸniejszych deformacji hallandzkich, jak czêsto interpre-tuje siê m³odsze, póŸnokalymskie kompleksy intruzyjne w po³udniowej Szwecji i na Bornholmie. Niewiele pomaga przesuniêcie pocz¹tku orogenezy danopoloñskiej o kilka-dziesi¹t mln lat wstecz, gdy¿ wówczas pojawia siê trud-noœæ, jak wyt³umaczyæ brak aktywnoœci magmowej tego wieku w rejonach po³o¿onych znacznie bli¿ej w³aœciwego obszaru orogenicznego. Reasumuj¹c, podstawowa s³aboœæ tej wybitnie spekulatywnej koncepcji, w najmniejszym stopniu nie udokumentowanej magmatyzmem wapniowo--alkalicznym zwi¹zanym z konwergencj¹ p³yt, polega naszym zdaniem na niedostatecznym ugruntowaniu w fak-tach; szczegó³owe uzasadnienie tego przekonania wykra-cza jednak poza ramy krótkiej repliki.
LITERATURA
ANDERSSON U.B. & ÖHLANDER B. 2004 – The late Svecofennian magmatism. [W:] Högdahl K., Andersson U.B. & Eklund O. (red.) The Transscandinavian Igneous Belt (TIB) in Sweden: a review of its character and evolution. Geol. Surv. Finland, Spec. Pap., 37: 102–104. ANDERSSON U.B., SJÖSTRÖM H., HÖGDAHL K. & EKLUND O. 2004 – The Transscandinavian Igneous Belt, evolutionary models. [W:] Högdahl K., Andersson U.B. & Eklund O. (red.) The Transscandi-navian Igneous Belt (TIB) in Sweden: a review of its character and evolution. Geol. Surv. Finland, Spec. Pap., 37: 104–112.
BRANDER L. & SÖDERLUND U. 2009 – Mesoproterozoic
(1.47–1.44 Ga) orogenic magmatism in Fennoscandia; Baddeleyite U-Pb dating of a suite of massif-type anorthosite in S Sweden. Intern. J. Earth Sci., 98: 499–516.
BRANDER L., APPELQUIST K., CORNELL D. & ANDERSSON U.B. 2012 – Igneous and metamorphic geochronologic evolution of granitoids in the central Eastern Segment, southern Sweden. Intern. Geol. Rev., 54: 509–546.
JOHANSSON. 2009 – Baltica, Amazonia and the SAMBA connec-tion – 1000 million years of neighbourhood during the Proterozoic? Precambr. Res., 175: 221–234.
KRZEMIÑSKI L., KRZEMIÑSKA E. & PETECKI Z. 2014 – Mapa geologiczna pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschod-nioeuropejskiej – podsumowanie projektu badawczego. Prz. Geol., 62: 288–289.
LAHTINEN R., KORJA A. & NIRONEN M. 2005 – Palaeoproterozoic tectonic evolution. [W:] Lehtinen M., Nurmi P.A. & Rämö O.T. (red.) The Precambrian geology of Finland – key to the evolution of the Fen-noscandian Shield. Develop. Precambr. Geol., 14: 418–532.
SÖDERLUND U., MÖLLER C., ANDERSSON J., JOHANSSON L. & WHITEHOUSE M. 2002 – Zircon geochronology in polymetamor-phic gneisses in the Sveconorwegian orogen, SW Sweden: ion micro-probe evidence for 1.46–1.42 and 0.98–0.96 Ga reworking. Precambr. Res., 113: 193–225.
ZARI,Š K. & JOHANSSON . 2009 – U-Pb geochronology of gneis-ses and granitoids from the Danish island of Bornholm: new evidence for 1.47–1.45 Ga magmatism at the southwestern margin of the East European Craton. Intern. J. Earth Sci., 98: 1561–1580.
97
