System rezystencji przedsiębiorstwa

Streszczenie

System rezystencji przedsibiorstwa został zidentyfikowany w analogii do układu immunologicznego. Reakcja na czynnik zakłócajcy stała si „łcznikiem” (translatorem) midzy immunologi a organizacj i zarzdzaniem. Rezystencja jest efektem niedopasowania stosowanych rodków zaradczych do czynników zakłócajcych. Kompensacji i eliminacji powstajcej rezystencji słu nastpujce podsystemy: bariery zewntrzne, obrona nieswoista, rozmyta swoisto, obrona swoista.

Słowa kluczowe: ryzyko, odpornoĞü, metafory, kontrola ryzyka, system, zarządzanie 1. Wprowadzenie

W opracowaniu podjĊto próbĊ wykorzystania aktualnej wiedzy na temat reagowania organizmu na czynnik zakłócający w zarządzaniu organizacją typu przedsiĊbiorstwo. Czynnik zakłócający, który atakuje organizm przyrównano do czynnika ryzyka ingerującego do organizacji typu przedsiĊbiorstwo. Poszukiwanie w systemach naturalnych wzorów, które moĪna wykorzystaü w zarządzaniu organizacją czy teĪ inspirowanie siĊ rozwiązaniami istniejącymi w systemach naturalnych jest przedmiotem rozwaĪaĔ w literaturze przedmiotu, [3], [9], [11], [8].

Sposób rozumowania bazuje na analogii, ma charakter spekulatywny i brzmi nastĊpująco: jeĞli ingerencja czynnika zakłócającego jest limitowana inaczej kontrolowana w organizmie, to w analogii limitowana (kontrolowana) jest ingerencja czynnika zakłócającego w organizacji typu przedsiĊbiorstwo. Zatem, wiedza o reakcji na czynnik zakłócający moĪe okazaü siĊ przydatna, i wzbogaciü wiedzĊ o reagowaniu organizacji na czynniki ryzyka.

Pomostem badawczym umoĪliwiającym przeniesienie wiedzy z dziedziny immunologii na obszar działalnoĞci organizacji typu przedsiĊbiorstwo jest podejĞcie systemowe, [1], [6], [10], [17]. PrzyjĊto moĪliwie ogólne rozumienie pojĊcia system. Termin ten rozumiany jest jako zbiór elementów wzajemnie powiązanych.

2. Podstawowa wiedza z dziedziny immunologii

Układ immunologiczny to jeden z trzech układów organizmu, obok układu nerwowego i hormonalnego współdecydujący o równowadze (homeostazie) podstawowych funkcji biologicznych ustroju (metabolizm, wzrost, rozrodczoĞü, odpornoĞü). Układ immunologiczny spełnia trzy funkcje: obronne, przeciwdziałanie czynnikom zakłócającym; nadzorcze, wobec własnych tkanek organizmu; homeostatyczne współdziałanie z innymi układami.

Podobnie jak układ nerwowy czy hormonalny, układ immunologiczny zaliczany jest do systemów integracyjnych organizmu. OdpowiedĨ immunologiczna to reakcja organizmu na wnikniĊcie antygenu. OdpowiedĨ immunologiczna obejmuje: tolerancjĊ immunologiczną czyli swoisty brak odpowiedzi oraz reakcje destrukcyjne, prowadzące do eliminacji rozpoznanych elementów (nadwraĪliwoĞü).

Organizm, do którego wniknie antygen (czynnik zakłócający) dysponuje nastĊpującymi barierami ochronnymi i moĪliwoĞciami reakcji:

I. bariery zewnĊtrzne (biochemiczne i fizyczne) – mechanizm odpornoĞci nieswoistej; II. reakcja fagocytozy – mechanizm pozbawiony swoistoĞci;

III. poziom preformowany (reakcje typu krzyĪowego) – mechanizm tzw. „rozmytej swoistoĞci”; IV. poziom adaptywny – mechanizm odpornoĞci swoistej.

Zdecydowana wiĊkszoĞü antygenów jest zatrzymywana przez bariery zewnĊtrzne (np. skórĊ). Niektóre z nich przenikają jednak dalej, a organizm stosuje coraz bardziej swoiste (czyli coraz lepiej dostosowane do charakteru antygenu) mechanizmy obronne. NaleĪy podkreĞliü, iĪ w kaĪdym z podsystemów eliminowany jest czynnik zakłócający. RóĪny jest jednak sposób osiągania tej eliminacji (uĪywając jĊzyka immunologii róĪny jest sposób osiągania dopasowania Ğrodka zaradczego do czynnika zakłócającego).

Sam układ immunologiczny moĪe byü przyczyną choroby lub innych niepoĪądanych konsekwencji. Mówi siĊ wtedy o immunopatologii. Układ ten moĪe zawieĞü na jeden z trzech sposobów: niewłaĞciwa reakcja na własne antygeny (autoimmunizacja), niedostateczna odpowiedĨ immunologiczna (niedobór immunologiczny), nadmierna lub Ĩle ukierunkowana odpowiedĨ immunologiczna (nadwraĪliwoĞü).

Reakcja na czynnik zakłócający stanowi „łącznik” (niejako translator) miĊdzy immunologią a organizacją i zarządzaniem. Taki „łącznik” jest konieczny i wynika z faktu, iĪ istnieje róĪnica jĊzyków pomiĊdzy rozwaĪanymi dyscyplinami nauki. RóĪnica ta polega zarówno na odmiennej terminologii, jak i na odmiennym sposobie wykorzystania zgromadzonych wiadomoĞci. Posługując siĊ aparatem wypracowanym w podejĞciu systemowym moĪna przyjąü, iĪ czynnik zakłócający to taki czynnik, który powoduje lub moĪe powodowaü, przejĞcie systemu z jednego stanu do innego. Czynnik zakłócający to w terminologii organizacji i zarządzania czynnik ryzyka [5].

Reakcja na czynnik zakłócający bĊdzie analizowana poprzez wykorzystanie czteroetapowego mechanizmu postĊpowania z czynnikami zakłócającymi. Kryterium wyodrĊbniania tej struktury jest swoistoĞü. Oznacza ona sposób wpływu na osiąganie eliminacji i kompensacji czynników zakłócających, [12], [13].

MoĪna mówiü nie tyle o identyfikacji stopnia ingerencji czynnika zakłócającego, co o hamowaniu odpowiedzi immunologicznej. OdpornoĞü pojmowana jest aktywnie i oznacza reakcjĊ organizacji na działania czynników ryzyka. OdpornoĞü oznacza, w tym przypadku, reakcjĊ organizacji (mechanizm odpowiedzi immunologicznej) na działania czynników zakłócających.

MoĪna zatem mówiü o: narastaniu rezystencji, i w odpowiedzi kompensacji oraz eliminacji rezystencji. Trzeba zaznaczyü, iĪ narastanie rezystencji, a takĪe jej eliminacja oraz kompensacja pozostają w związku wynikania. Narastanie rezystencji powoduje stosowny ubytek odpornoĞci.

)

( Y

X

=

−

∆

∆

, gdzie

∆

X

– narastanie rezystencji (niepodatnoĞü czynników zakłócających),

Y

∆

– eliminacja oraz kompensacja rezystencji (odpornoĞü).

Zaznaczyü trzeba, iĪ w praktyce trudno o całkowite wyeliminowanie czynnika zakłócającego, bardziej sensowne jest kompensowanie jego wpływu. Eliminacja powoduje potrzebĊ ingerencji ze strony szczebla centralnego, kompensacja oznacza bardziej elastyczną formĊ postĊpowania. Kompensacja oznacza wyrównywanie oddziaływania czynnika zakłócającego. Kategoria eliminacji zyskuje drugorzĊdne znaczenie. Eliminacja bĊdzie opisywana poprzez jej związki z kompensacją.

3. Identyfikacja systemu rezystencji

W prowadzonej analizie zasadne jest poczyniü wyjaĞnienie terminologicznej natury. Taki zabieg uporządkuje dokonane juĪ ustalenia. Chodzi o rozumienie pojĊcia czynnik zakłócający. Terminologicznie łączy on zagadnienia immunologii, i sferĊ organizacji typu przedsiĊbiorstwo. Czynnik zakłócający w immunologii to antygen. Czynnik zakłócający w sferze organizacji typu przedsiĊbiorstwo to czynnik ryzyka.

Posługując siĊ aparatem wypracowanym w podejĞciu systemowym moĪna przyjąü, iĪ czynnik zakłócający to taki czynnik, który powoduje lub moĪe powodowaü, przejĞcie systemu z jednego stanu do innego. Ogólnie przyjĊte zostaje, iĪ czynnik zakłócający odpowiada czynnikowi ryzyka.

Za cel systemu rezystencji przyjmuje siĊ postĊpowanie z czynnikami zakłócającymi w taki sposób, aby doprowadzaü do kompensacji i eliminacji ich rezystencji. Kompensacja i eliminacja rezystencji ma przyczyniaü siĊ do zapewnienia przetrwania, a takĪe rozwoju organizacji typu przedsiĊbiorstwo.

Cel systemu rezystencji spełniany jest poprzez realizacjĊ funkcji:

1. kontroli (w tym nadzoru) w stosunku do innych systemów przedsiĊbiorstwa, 2. integracji i koordynowania działaĔ w ramach systemu przedsiĊbiorstwo.

Przyjmując jako kryterium wyodrĊbniania funkcji stopieĔ uczestnictwa w realizacji celu wyróĪniono zatem kontrolĊ. Konsekwentnie, nastąpiło odniesienie do jej zorganizowania (dokładniej stopnia zorganizowania).

Po ustaleniu celu oraz funkcji systemu rezystencji naleĪy zidentyfikowaü jego miejsce w badanej rzeczywistoĞci.

Charakter sprzĊĪeĔ systemu rezystencji z otoczeniem okreĞla: – zdolnoĞü do wtargniĊcia czynników zakłócających do organizacji – sposób wnikania czynników zakłócających,

– intensywnoĞü działania czynników zakłócających,

– rozprzestrzenianie siĊ czynników zakłócających w organizacji (inwazyjnoĞü). – zbiór właĞciwoĞci systemu.

Cechy systemu rezystencji wynikają ze struktury i specyfiki reakcji na czynnik zakłócający. Z kolei ta struktura i specyfika jest efektem cech rezystencji (niepodatnoĞci) czynnika zakłócającego na działania kompensacyjne i eliminacyjne. Do cechy systemu rezystencji zaliczamy:

– Zintegrowany charakter. Konsolidacja działaĔ w ramach systemu przedsiĊbiorstwo. – SwoistoĞü. Dopasowywanie działaĔ do ingerencji czynnika zakłócającego. – PamiĊü. ħródło informacji.

– Nadmiar. Bazowy wzorzec orientacyjny.

– Utrzymywanie permanentnego stanu gotowoĞci do działaĔ.

NadrzĊdny charakter bĊdą miały dwie cechy: swoistoĞü oraz pamiĊü. Istnieje miĊdzy nimi zaleĪnoĞü. OtóĪ, swoistoĞü wynika z istnienia pamiĊci. JeĞli ujmowaü by system rezystencji w układzie wejĞü/wyjĞü to moĪna stwierdziü, iĪ cechą systemu rezystencji jest przekształcanie (transformacja) czynników zakłócających, w taki sposób, iĪ przyporządkowywana jest im rezystencja.

Rezystencja moĪe byü: a) całkowita, czyli R=1; b) czĊĞciowa, czyli 0 < R <1; c) moĪe nie powstawaü czyli R = 0.

Gdy rezystencja ma wartoĞü 0 oznacza to blokowanie czynników zakłócających. Wynika ono z działaĔ profilaktycznych prowadzących do unikania konfrontacji z czynnikami zakłócającymi. Natomiast osiągniĊcie przez rezystencjĊ wartoĞci 1 oznacza zaprzestanie istnienia przedsiĊbiorstwa. Zakresy tolerancji rezystencji są róĪne dla poszczególnych przedsiĊbiorstw. Odmienny jest równieĪ zakres tolerancji rezystencji ze wzglĊdu na czas istnienia przedsiĊbiorstwa. Zanim podjĊta zostanie próba zdefiniowania systemu rezystencji zasadne wydaje siĊ podaü wybrane hipotezy.

Hipoteza 1: System rezystencji ma układ warstwowy.

Kolejne warstwy (podsystemy) systemu rezystencji słuĪą kompensacji i eliminacji narastającej rezystencji.

Hipoteza 2: System rezystencji jest systemem integracyjnym.

System rezystencji integruje działania polegające na kompensacji i eliminacji rezystencji. Hipoteza 3: System rezystencji jest nieustannie przygotowany na rozpoznanie czynników zakłócających. System funkcjonuje z nadmiarem, wytwarzając nieustannie Ğrodki zaradcze. GotowoĞü wobec ingerencji czynnika zakłócającego zapewniona ma byü poprzez funkcjĊ motywowania i zapewnienie obsady kadrowej.

Hipoteza 4: System rezystencji jest złoĪonym systemem adaptacyjnym.

AdaptacyjnoĞü jest osiągana w warunkach nieciągłoĞci. AdaptacyjnoĞü wynika ze zdolnoĞci do samoorganizacji. ZdolnoĞü ta jest pochodną uczenia siĊ.

Hipoteza 5: System rezystencji jest sterowany poprzez kompensacjĊ (i eliminacjĊ) rezystencji. Sterowanie przez kompensacjĊ rezystencji odbywa siĊ w taki sposób, iĪ zakłócające wpływy otoczenia kompensowane są przez oddziaływanie sterujące na wielkoĞü sterowaną. SłuĪy do tego pomiar wielkoĞci zakłócających oraz odpowiedni algorytm przekształcania sygnałów zakłócających na sygnały sterujące. Konieczna jest do tego znajomoĞü relacji pomiĊdzy wielkoĞciami zakłócającymi a wielkoĞciami sterującymi, które muszą byü odpowiednio zmieniane w celu skompensowania wpływu zakłóceĔ. Nie korzysta siĊ jednak z informacji o wartoĞciach wielkoĞci sterowanych. Natomiast regulacja przez kompensacjĊ rezystencji polega na takim oddziaływaniu regulatora na wejĞciu układu regulowanego, aby skompensowaü rezystencjĊ na wyjĞciach i doprowadziü w ten sposób do realizacji normy(celu). Regulacja przez kompensacjĊ odchyleĔ opiera siĊ na oddziaływaniu przez kształtowanie moĪliwoĞci i warunków pełnienia ról. Sterowanie i regulacja poprzez kompensacjĊ prowadziü ma do zapewnienia równowagi w warunkach ujemnego sprzĊĪenia zwrotnego, dodatniego sprzĊĪenia zwrotnego oraz nieliniowoĞci.

Hipoteza 6: Na szczeblu strategicznym (centralnym) dominuje eliminacja rezystencji, na szczeblu jednostek funkcjonalnych przewaĪa kompensacja rezystencji. Na szczeblu centralnym istnieje moĪliwoĞü bezpoĞredniej ingerencji w proces zarządzania, co stwarza warunki do eliminacji rezystencji. Na szczeblu jednostek funkcjonalnych przewaĪa metoda kompensacji rezystencji jako efektywna forma elastycznego sterowania, dająca moĪliwoĞü czynnego włączania elementów otoczenia do procesu sterowania. Zasadniczo, kompensacja rezystencji jest bardziej efektywną formą postĊpowania z czynnikami zakłócającymi niĪ eliminacja.

Hipoteza 7: System rezystencji jest systemem kontrolnym (w sensie działaĔ).

Kontroli podlega wnikanie czynnika zakłócającego. Kontrola wyraĪa siĊ poprzez kompensacjĊ narastającej rezystencji. Rezystencja jest efektem róĪnicy powstającej miĊdzy ingerującym czynnikiem zakłócającym, a zaplanowanym Ğrodkiem zaradczym. Decydujący jest zatem brak dopasowania miĊdzy tymi dwoma wielkoĞciami. Kontrola kompensuje zatem ryzyko

wynikające z selekcji dokonywanej poprzez planowanie. Przy czym kompensacja jest czynnoĞcią bardziej ogólną niĪ kontrola. Obejmuje ona kierowanie w wĊĪszym zakresie, jak i zapewnienie obsady kadrowej. Związki selekcji i kompensacji w przybliĪeniu odpowiadają związkom planowania i kontroli. Obejmują one jednak szerszy zakres problemowy. Selekcją jest równieĪ organizowanie. Tak wiĊc kompensacja odpowiada w wiĊkszym stopniu potrzebom postĊpowania z ryzykiem niĪ tradycyjnie pojmowana kontrola.

W ramach kontroli dochodziü ma do szybkiej (natychmiastowej) identyfikacji powstającej róĪnicy (rezystencji), a nastĊpnie do jej natychmiastowego korygowania (kompensacji). Kontrola pełni wiĊc funkcjĊ poznawczo – dostosowawczą. Przypisaü jej takĪe naleĪy funkcjĊ inspirującą. Wnioski wynikające z kontroli mogą inspirowaü do korekt stosowanych sposobów działania, mogą teĪ zainicjowaü przedsiĊwziĊcia zmierzające do korekty planów, a nawet celów strategicznych organizacji. Respektując podane ustalenia, kompensacji przypisuje siĊ funkcje: poznawczą, dostosowawczą, inspirującą, prewencyjną, a takĪe antycypacyjną. Zakłada siĊ wiĊc aktywną rolĊ kontroli poprzez kompensacyjne oddziaływanie.

Hipoteza 8: System rezystencji jest systemem informacyjnym.

Działania realizowane w ramach systemu są efektem napływających informacji. Przy czym, posiadanie informacji nie musi oznaczaü podjĊcia decyzji, i realizacji działania. Dodatkowo, działania nie muszą byü racjonalne. JeĞli przyjmie siĊ, iĪ informacja jest noĞnikiem wiedzy o czynniku zakłócającym, to wtedy system rezystencji naleĪy postrzegaü jako podsystem systemu informacyjnego przedsiĊbiorstwa. W proponowanej interpretacji naleĪałoby zatem wyróĪniaü: zbiory informacji, nadawców informacji, odbiorców informacji, kanały informacyjne, techniczne Ğrodki przesyłania i przetwarzania informacji.

Hipoteza 9: System rezystencji jest systemem uczącym siĊ.

Uczenie siĊ rozstrzyga o stopniu dopasowania zaplanowanego Ğrodka zaradczego do ingerującego czynnika zakłócającego. Uczenie siĊ prowadzi do powstawania wiedzy. Wiedza pochodzi ze sprzĊĪeĔ zwrotnych z otoczeniem. Uczenie siĊ jest mechanizmem, który umoĪliwia natychmiastowe korygowanie (kompensacjĊ) powstającej rezystencji.

Po sformułowaniu hipotez badawczych sformułowana zostaje definicja systemu rezystencji: System rezystencji to warstwowy, zintegrowany, zdolny do adaptacji, wyróniony czasoprzestrzennie i ewoluujcy zbiór działa
, które wynikaj z przepływu informacji, a słu kompensacji oraz eliminacji rezystencji czynników zakłócajcych.

4. Systemy wyrónione w oparciu o kryterium swoistoci

Systemy wyróĪnione w oparciu o kryterium swoistoĞci (dokładniej wpływu na uzyskiwanie swoistoĞci) to: podsystem barier zewnĊtrznych, podsystem obrony nieswoistej, podsystem rozmytej swoistoĞci, podsystem obrony ukierunkowanej (swoistej). Zostały one zidentyfikowane ze wzglĊdu na sposób w jaki uzyskiwane jest dopasowanie reakcji do ingerencji czynnika zakłócającego (swoistoĞü). Rozstrzygający jest przy tym stopieĔ wpływu na swoistoĞü.

Układ warstw (barier), przez które wnika czynnik zakłócający zobrazowano, na rys. 1. Całkowity obszar zakreĞlany poprzez bariery zewnĊtrzne pozostaje poza zdolnoĞcią percepcji organizacji. Dlatego, kompensacja dokonująca siĊ w jego ramach ma nie do koĔca uĞwiadamiany, w istocie przypadkowy charakter. Trudno bowiem sprecyzowaü, które czynniki zakłócające kompensowane są w obrĊbie pola wyznaczanego przez bariery zewnĊtrzne. Konsekwencją nieuĞwiadamianego charakteru kompensacji jest jej nieukierunkowanie. W przypadku barier zewnĊtrznych nieukierunkowanie oznacza równieĪ maksymalny zakres działaĔ kompensacyjnych.

W takim właĞnie sensie mechanizmy obecne w ramach barier zewnĊtrznych są nieswoiste. Chodzi zatem o sferĊ działaĔ, która pozostaje niejako w sferze dorozumianej planu. A w ten sposób dokonywana, nie do koĔca Ğwiadoma selekcja (poprzez plan), generuje obszar do nieuĞwiadamianej kompensacji (poprzez kontrolĊ).

Bariery zewnĊtrzne mają płynny charakter i zmieniają siĊ w czasie. Cechą barier zewnĊtrznych jest zmiennoĞü, tymczasowoĞü form, nieostroĞü. Ewoluujące bariery zewnĊtrzne powinna przy tym cechowaü adaptacyjnoĞü. Konieczny do tego jest nadmiar, który powinien byü róĪnorodny. Przekształcanie barier zewnĊtrznych prowadzi do blokowania czynników zakłócających. Jest to działanie profilaktyczne, blokujące moĪliwoĞü powstawania zakłóceĔ w przyszłoĞci. Przykładowo, wycofanie produktów ekonomicznych i wprowadzenie produktów o wyĪszych marĪach blokuje (przynajmniej w czĊĞci) wpływ takich czynników zakłócających jak wzrost stawki akcyzy czy podatku VAT.

Podsystem obrony nieswoistej konstytuuje siĊ poprzez działania o charakterze przypadkowym. Stąd, o kompensacji narastającej rezystencji rozstrzyga losowoĞü. W podsystemie obrony nieswoistej zachodzi wiĊc nieuĞwiadamiana kompensacja rezystencji czynnika zakłócającego. NieuĞwiadamiana kompensacja oznacza najczĊĞciej wyprzedzające oddziaływanie na czynnik zakłócający.

Oddziaływanie moĪe byü efektem nieuĞwiadamianych efektów Ğwiadomych działaĔ, ale równieĪ moĪe istnieü ĞwiadomoĞü wystĊpowania czynników zakłócających, ale brak obiektywnych moĪliwoĞci ich transformacji na normy sterujące. Na przykład, pojedyncze przedsiĊbiorstwo ma najczĊĞciej niewielki wpływ na kształtowanie cen surowców, zmiany kursów walutowych czy teĪ wzrost stawki akcyzy.

NaleĪy stosowaü takie mechanizmy, które zwiĊkszą prawdopodobieĔstwo poĪądanego oddziaływania w sferze kompensacji. Elementy skutkujące oddziaływaniem kompensacyjnym w sferze przypadkowoĞci mają byü takie, aby układ nabywał poĪądane cechy jakoĞciowe w punktach bifurkacji. Tak wiĊc, zaleĪnoĞü opisująca chaos deterministyczny (atraktor) ma zmieniaü siĊ w poĪądanym kierunku.

NajwiĊksze nasilenie przypadkowa sfera kompensacji uzyskuje na szczeblu operacyjnym. Jednak wystĊpuje równieĪ na innych szczeblach.

W podsystemie obrony nieswoistej nakłada siĊ kompensacyjne oddziaływanie wynikające z genetycznych cech pracowników – predyspozycje psychologiczne i fizyczne z kompensacyjnym oddziaływaniem kultury organizacyjnej. MoĪna podaü przynajmniej trzy typy takich kultur organizacyjnych: reaktywna, adaptatywna, antycypacyjna.

W systemie rozmytej swoistoĞci, dopasowanie do ingerującego czynnika zakłócającego wynika po czĊĞci z ukierunkowanych i zdeterminowanych działaĔ, a po czĊĞci z działaĔ przypadkowych bĊdących nieĞwiadomymi efektami działaĔ ukierunkowanych i zdeterminowanych.

Rozmyta swoistoĞü generowana jest przez centrum. W ramach centrum najczĊĞciej dochodzi do eliminacji czynników zakłócających. Oznaczaü to moĪe zmianĊ zapatrywaĔ strategicznych, czyli w szczególnoĞci zmianĊ sektora działalnoĞci, zmianĊ skali działalnoĞci, zaprzestanie działalnoĞci itd. PamiĊtaü jednak naleĪy o tym, iĪ eliminacja czynnika zakłócającego nie oznacza jego rzeczywistego unicestwienia. Musi byü on uwzglĊdniany pomimo przyjĊcia nowych załoĪeĔ.

Rys. 1. Bariery, przez które wnikaj czynniki zakłócajce ħródło: Opracowanie własne.

Metoda eliminacji czynników zakłócających jest najbardziej bezpoĞrednią formą ingerencji w sterowany proces, i przewaĪa na szczeblu centralnym. Centrum wyznacza cel i Ğrodki niezbĊdne do jego realizacji, a działalnoĞü organizacyjna ma charakter strategiczny. Najbardziej wiĊc skutecznym i radykalnym sposobem przeciwdziałania czynnikom zakłócającym w tej sferze jest ich eliminowanie. Zasada eliminacji czynników zakłócających, sprowadza siĊ do bezpoĞredniego oddziaływania Ğrodkami administracyjnymi w postaci nakazów, zakazów, ograniczeĔ, postanowieĔ i innych form oddziaływania interwencyjnego, jak równieĪ na zmianach celów. CzĊsta wymiana personelu to przykład ingerencji ze strony centrum. Nieustanne akcje

BARIERY ZEWNĉTRZNE OBRONA NIESWOISTA ROZMYTA SWOISTOĝû OBRONA SWOISTA

O

B

S

Z

A

R

Y

F

U

N

K

C

JO

N

A

L

N

E

PRZYPADKOWOĝû R O Z M Y T E W I E L K O ĝ C I C E L O W O S C NIEUĝWIADAMIANY CHARAKTER ĝWIADOMOĝû LUB BRAK MOĩLIWOĝCI ODDZIAŁYWANIA

S T O P I E ē W P Ł Y W U N A U Z Y S K I W A N I E S W O I S T O ĝ C I

CENTRUM

REAKCJA NA CZYNNIK ZAKŁÓCAJĄCY

rekrutacyjne, rotacja personelu prowadzą do niewielkiego dopasowania Ğrodków zaradczych do czynników zakłócających.

JednakĪe centrum w swych działaniach nie jest w stanie uwzglĊdniaü wszystkich potrzebnych zmiennych. Odgórne sterowanie nie moĪe efektywnie rozstrzygaü o szczegółowych kwestiach. ToteĪ, działania centrum, choü są zdeterminowane, dają w gruncie rzeczy rozmyty efekt. Wynika on stąd, iĪ działania pochodzące z centrum tylko w czĊĞci przynoszą wymagany rezultat, a w czĊĞci ich poĪądane oddziaływanie moĪna kojarzyü z przypadkowoĞcią. Jest tak w duĪej mierze dlatego, iĪ eliminacja oznacza represyjny charakter, małą elastycznoĞü, niski stopieĔ adaptacyjnoĞci, relatywnie wysoki koszt, niedostateczną aktualnoĞü, niewystarczającą nadąĪnoĞü itd. Skutek eliminacji czĊsto nie jest zgodny z zamierzeniem. Dzieje siĊ tak, poniewaĪ czynnik zakłócający nie moĪe zostaü ostatecznie wyeliminowany. Pozornie usuniĊty, moĪe zgodnie z koncepcją histerezy powracaü, kumulując przy tym zagroĪenie. NaleĪy podkreĞliü, iĪ eliminacja pozostaje zasadniczo w sprzecznoĞci z kontrolą.

Działania centrum powinny byü dokonywane ze wzglĊdu na cechy czynników zakłócających. Są to m.in.: pilnoĞü, waĪnoĞü, czĊstoĞü wystĊpowania, regularnoĞü wystĊpowania, powtarzalnoĞü, intensywnoĞü działania, szybkoĞü wnikania, inwazyjnoĞü (sposób dezagregacji czynnika zakłócającego w organizacji).

Zaznaczyü trzeba, iĪ w proponowanym ujĊciu działania przebiegaü mają w układzie, w którym łączą siĊ podejĞcia: z centrum, i do centrum. RolĊ centrum moĪna sprowadziü do nawigowania. Innymi słowy, wyznaczania ogólnych ram dla postĊpowania z czynnikami zakłócającymi. Budowanie warunków do postĊpowania z czynnikami zakłócającymi daje podstawy dla zdeterminowanej i ukierunkowanej kompensacji rezystencji.

Ostatnią barierą, w której czynnik zakłócający ulega kompensacji i eliminacji jest podsystem obrony swoistej. Tworzą go działania o ĞciĞle ukierunkowanym, zdeterminowanym i Ğwiadomym charakterze. Dokonywaü siĊ one powinny w ramach obszarów (jednostek) funkcjonalnych. W ramach jednostek funkcjonalnych istnieją najbardziej sprzyjające warunki dla działaĔ kompensacyjnych.

Na szczeblu jednostek funkcjonalnych istnieją wiĊksze moĪliwoĞci włączania obserwacji dotyczących otoczenia do sterowania. Działania kompensacyjne posiadają zatem takie walory jak: elastycznoĞü, adaptacyjnoĞü, niski koszt, szybkoĞü, ciągłoĞü, odpowiednioĞü (czasu, przestrzeni, stosowanego Ğrodka).

MoĪna mówiü o prymacie kompensacji nad eliminacją, przy dodaniu, iĪ kompensacja przewaĪa ze strony jednostek funkcjonalnych, a eliminacja ze strony centrum. Ta uwaga ma szerszy kontekst, i dotyczy wielu systemów ekonomiczno – społecznych.

JeĞli działania kompensacyjne i eliminacyjne nie wystarczają, czynnik zakłócający doprowadza do stanu odpowiadającego upadkowi (zakoĔczeniu istnienia) organizacji.

WyróĪnia siĊ nastĊpujące obszary funkcjonalne dedykowane kompensacji i eliminacji czynników zakłócających: finanse, B+R, produkcja, marketing, logistyka.

Na szczeblu jednostek funkcjonalnych pracownicy muszą byü motywowani, i mieü moĪliwoĞü działania opartego na inicjatywie własnej. W jednostkach funkcjonalnych muszą byü podejmowane działania kompensacyjne respektujące zasady ustalone przez centrum. Kompensacja ma siĊ zatem odbywaü na zasadzie natychmiastowego sprzĊĪenia zwrotnego. Powodowaü to ma natychmiastowe korygowanie odchyleĔ w moĪliwie wczesnej fazie ich pojawiania siĊ. Przykładowo, spadek popytu powoduje wprowadzanie produktów z obniĪoną ceną, zwiĊkszanie

gramatury opakowaĔ przy niezmienionej cenie, natomiast wzrost kosztów powoduje renegocjacje umów z dostawcami.

Wraz z upływem czasu i przekraczaniem kolejnych barier narasta rezystencja. Dochodzi do sprzĊĪenia zwrotnego dodatniego. W praktyce, narastanie rezystencji moĪe odbywaü siĊ w róĪny sposób, a rezystencja moĪe zwiĊkszaü siĊ np. skokowo.

Gdy natomiast przedsiĊbiorstwo stosuje coraz bardziej dopasowane do czynnika zakłacjącego Ğrodki zaradcze, poziom rezystencji (R) zmniejsza siĊ.

Decyzje dotyczące postĊpowania z czynnikami zakłócającymi podejmowane są na podstawie posiadanych informacji. Tworzenie wzorców postĊpowania – w przypadku reakcji na czynnik zakłócający – moĪna traktowaü jako pojedynczą pĊtle uczenia siĊ. Natomiast uczenie siĊ w odniesieniu do preparacji (przygotowania siĊ na działanie czynnika zakłócającego) moĪna przyrównaü do podwójnej pĊtli uczenia siĊ (uwzglĊdnia wnioski płynące z reakcji czyli tworzenia wzorców postĊpowania z czynnikiem zakłócającym).

Rys. 2. Pogldowy układ narastania rezystencji ħródło: Opracowanie własne.

4. Podsumowanie

PosłuĪenie siĊ aktualną wiedzą o reagowaniu organizmu na czynnik zakłócający doprowadziło do identyfikacji systemu rezystencji w przedsiĊbiorstwie. System ten składa siĊ z czterech podsystemów: bariery zewnĊtrzne, obrona nieswoista, rozmyta swoistoĞü, obrona swoista. Rezystencja wynika z niedopasowania stosowanych Ğrodków zaradczych do czynników zakłócających. Kolejne bariery słuĪą kompensacji i eliminacji powstającej rezystencji. Uznaje siĊ prymat kompensacji nad eliminacją ze wzglĊdu na jej wyĪszą skutecznoĞü. Blokowanie czynników zakłócających spełnia natomiast rolĊ wyprzedającą powstawanie rezystencji.

t

R

Rys. 3. Cig obron od nieswoistej do swoistej, i zmiany rezystencji ħródło: Opracowanie własne.

Czynnik zakłócający

ĝrodek zaradczy

RóĪnica (niedopasowania miĊdzy czynnikiem zakłócającym, a Ğrodkiem zaradczym) czynnik zakłócający ulega eskalacji. Wzrost R. Np. Spadek popytu i reakcja - Zwolenienia pracowników

Czynnik zakłócający

ĝrodek zaradczy

Dopasowanie czynnika zakłócającego i Ğrodka zaradczego; czynnik zakłócający jest eliminowany. R =0. Np. spadek popytu - rozpoczĊcie podprodukcji Czynnik

zakłócający

ĝrodek zaradczy

RóĪnica (niedopasowania miĊdzy czynnikiem zakłócającym, a Ğrodkiem zaradczym) zmniejsza siĊ. Zmniejszenie R. Np. spadek popytu reakcja

%LEOLRJUDILD

[1] Ackoff R. L., O system poj systemowych, Prakseologia, wol. nr 46, 2, 1973. [2] Arrow K. J., Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979.

[3] Beer S., Brain of the Firm, Penguin Press, New York 1972.

[4] Flakiewicz W., OleĔski J., Cybernetyka ekonomiczna, PaĔstwowe Wydawnictwo Eko-nomiczne, Warszawa 1989.

[5] GoĞciĔski J.: Zarys teorii sterowania ekonomicznego, PWN, Warszawa 1977. [6] Habr J., Veprék J., Systemowa analiza i synteza, PWE, Warszawa 1976.

[7] JĊdralska K., Zachowania przedsibiorstw w sytuacjach niepewnych i ryzykownych, AE, Katowice 1992.

[8] KrzyĪanowski L., O podstawach kierowania organizacjami inaczej. Paradygmaty, metafory, modele, filozofia, metodologia, dylematy, trendy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.

[9] Küppers U., Bionik des Organisationsmanagements, IO Management, wol. 6, 2000 [10] Miller J. G., Systemy ywe, Prakseologia wol. 34, 1969.

[11] Morgan G., Obrazy organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. [12] Ptak W., Ptak M., Podstawy immunologii, UJ, Kraków 2000.

[13] Roitt I., Brostoff J., Male J., Immunologia, Wydawnictwo Medyczne SłotwiĔski Verlag, Brema 1996.

[14] Steinmann H., Schreyögg G., Zarzdzanie. Podstawy kierowania przedsibiorstwem. Koncepcje, funkcje, przykłady, PWr, Wrocław 1998.

[15] Teczke J., Zarzdzanie przedsiwziciami zwikszonego ryzyka, Prace Komisji Nauk Organizacji i Zarządzania PAN, Kraków 1996.

[16] Trzcieniecki J., Projektowanie systemów zarzdzania, PWN, Warszawa 1979

[17] von Bertalanffy L., Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, PWN Warszawa 1984.

THE ENTERPRISE RESISTANCE SYSTEM Summary

The resistance system is distinguished in analogy to the immune system. The response to the disruptive factor constitutes a “link” (a translator of sorts) between immunology and organisation and management. Systems identified on the basis of the specificity criterion (or more precisely, the influence on obtaining specificity) are as follows: the external barrier subsystem, the non-specific defence subsystem, the fuzzy specificity subsystem, the directed (specific) defence subsystem. These systems are dedicated to eliminate and compensate resistance.

Keywords: risk, immunity, metaphors, risk control, system, management. Sławomir WyciĞlak

Instytut Nauk Politycznych i Stosunków MiĊdzynarodowych Uniwersytet JagielloĔski

ul. Jabłonowskich 5, 31-114 Kraków e-mail: slawomir.wycislak@gmail.com