A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z X E S 3 I 8
FOLIA LITTERARIA 2 2 , 1988 _________
. W ito ld P a r n i ew eki
UTOPIZM W LITERATURZE ROSYJSKIEJ КОЫСА XIX W. I LAT DWUDZIESTYCH
( Z a ry s p rob lem u )
J u ż d l a e p o k i romantyzmu e ą c h a r a k te r y s ty c z n e " n ie t y l e u t o p i e w « o z y s t e j p o s t a c i » oo r a c z e j o d ręb n e w i z je ś w i e t l a n e j p rz y -s z ł o ś c i " 1 , w y -stę p u ją c e m. i n . b a rd z o c z ę s t o w l i t e r a t u r z e p i ę k -n e j , że wymie-nimy c h o c ia ż b y ! "Quee-n Mab", "P ro m eteu sz ro z p ę ta -n y " P . S h e lle y a ) "Wyspę" G. B y ro n a; p o w ie ś c i " s p o łe c z n e " G. S an d, p is a n e pod wpływem s o c j a l i s t ó w u to p ij n y c h , "N ędzn icy" W. Hugo ozy "M ardi" H. M e l T i l l e ’a .U to p ia l i t e r a c k a o d r a d z a ła s i ę j e s z c z e w o z a sa c h p ó ź n ie js z y c h ( E . B ellam y - "L ooking B ack w ard", W. Mor-r i s - "W ieści z n ik ą d " , T . H e r tz k a - " F r e i la n d " , H. W e lls - "Lud z ie ja k b o g o w ie " ). Z a o z ę ły t e ż p o ja w ia ć s i ę p ie rw s z e p r a c e t e o -r e ty c z n e - -rów nież w P o ls c e (A . Ś w ięto ch o w sk i 2) i R o s ji (Ł .U k -ra - in ka7) . C oraz 'o z ę sts z y ra jed n a k z ja w isk ie m b y ło od c h o d ze n ie u t o -p i i od swej k la s y c z n e j -p o s t a o i .
D la R o s j i w o g ó le owa k la s y c z n a p o s ta ć b y ł a w ie le k r o ć m niej typow a, n i ż d l a k rajó w E uropy z a o h o d n le j i A m eryki*. N ie k tó r z y
Z o b .i B . G i l e n s o n , U t o p i ja , [w t] K r a t k a j a L i t i e r a - t u r n a j a E n o y k ło p i e d i ja , t . 7» Moskwa 1972, e . 8 5 4 . N a to m ia st S t e l l a G o ld g art p r z e c iw n ie , uw aża, że g a tu n e k u t o p i i n a l e ż a ł do w oale p o p u la rn y c h w l i t e r a t u r z e r o m a n ty c z n e j.( S .G o 1 d g a r t . R o sy jsk a u t o p i a ro m an tyo zn a , [w*] S tu d i a ru sy c y s ty o z n e z e p o k i rom antyzm u. P r a c e krako w sk iego o śro d k a s la w i s ty c z n e g o , W rocław 1973, s . 45 . 2 A. Ś w i ę t o c h o w s k i , U to p ie w roz w o ju h i s t o r y c z -nym, W arszawa 1910. ^ Ł . U k r a i n k a , U t o p ija w b i e l l e t r i s t i o z e s k o m stn y sle , b . m. 1906. * J e ż e l i je d n a k można mówić w o g ó le o k la s y c z n e j cz y z b l i ż o n e j do n i e j p o s t a c i u t o p i i r o s y j s k i e j , t o w ła ś n ie k i l k a j e j p r z y -kładów z n ajd z ie m y w d o b ie ro m a n ty z m u .F iszą o tym m. in .» G o 1 d - g a r t , o p . c i t . ; H. D o b r o g o s z с z , R o s y js k ie u to p ie e p o k i rom antyzm u. Z p ro b le m a ty k i e w o lu o ji g a tu n k u (m a s z y n o p is ).
W ito ld P a r o i«waki
h i s t o r y o y m y ś li u t o p i j n e j u trz y m u ją n a w e t, t e k r a j e s ło w ia ń s k i* n i e m iały s w o je j w i e l k i e j u t o p i i ^ . Trudno w t e j c h w i li J e s z o z e z tym poglądem p olem izow ać. T e re n J e s t z b y t mało z bad an y. Wiadomo n a to m ia s t z o a łą p e w n o ś c ią , t e id e e u to p iJ n e (w m y ś li s p o łe c z -n e j , w program ach d z i a ł a -n i a ró ż-n y ch g ru p , w l i t e r a t u r z e ) k r ą ż y ł y po E u ro p ie i R o s j i . M a rzen ia o m ie js c a c h i c z a s a c h .s z c z ę ś li w y c h , p r o je k ty i pom ysły d o sk o n ały c h form w s p ó łż y c ia sp o łe c z n e g o , choć tonowane c o ra z c z ę ś c i e j k o n tra r g u m e n ta c ją sce pty k ó w , u z a s a d n ia ją c y c h ilu z o r y c z n o ś ć pomysłów u to p ijn y o h , niem o żliw o ść i c h p r a k -ty cz n eg o z a s to s o w a n ia , a nawet s z k o d liw o ś ć , r o z w ij a ły s i ę n a d a l, n i e t r a c ą c w n ie k tó r y c h k rę g a c h 1 s p o łe c z n o ś c ia c h sw ej s i ł y i p o p u la r n o ś c i .
S p e c y fio z n a r o s y js k a odmiana u top izm u h e ro ic z n e g o z r o d z i ł a s i ę ( i z n a l a z ł a o d z w i e r c ie d le n ie w l i t e r a t u r z e ) Ju ż z n a c z n ie w c z e ś n ie j. Ze s z c z e g ó ln ą s i ł ą u j a w n ił a s i ę w l a t a o h s ie d e m d z ie -s i ą t y c h i o -s ie m d z ie -s ią ty c h XIX w. Я zdaw ałoby s i ę uspokojonym i "w ytrzeźw ionym" p o k o le n iu zaozyna zysk iw ać p o p u la rn o ś ć m yśl u t o -p i j n a , k t ó r a sto -p nio w o o g a rn ia um ysły c o ra z s z e rs z y o h kręgów m ło d z ie ż y . Z aczyna s z e r z y ć s i ę i u tr w a la ć p rz e k o n a n ie - o ozym do ść s z ero k o i w n ik liw ie p i s z e J . K u charzew ski - " że lu d y s ł o -w ia ń s k ie , -w o g ó le , -w s z c z e g ó ln o ś c i z aś R o sja j e s t s z c z e g ó l n i e u z d o ln io n a do w c i e l e n i a w czyn sp ra w ie d liw e g o u s t r o j u , k t ó r y pod względem społecznym w yraża s i ę w kom unizm ie, zaś pod względem p o lity c z n y m - w a n a r c h o - f e d e r a l iz m i e , w s y s te m ie bezpaństw owego zw iązku gm in, k tó re g o myśl od dawna s z e r z y ł H e rc en , a za nim Ba-k u n in . Z aw ią zBa-k i te g o sp ra w ie d liw eg o u s t r o j u i s t n i a ł y w b y o ie pierwotnym w s z y s tk ic h lud ów , l e c z n a Z ac h o d zie z a g łu s z o n e z o s t a -ł y p r z e z n ie s z c z ę s n ą c y w i l i z a c j ę rom ano-germ ańską [ . . . ] , - k t ó r a w prow adziła p r z y w i le j u r o d z e n ia , a n a s tę p n ie m a ją tk u , z n i s z c z y ła równość p i e r w o tn ą , s t ł u m i ł a b r a t e r s k i e ż y c ie gm inne, z ap ro w ad zi-ł a sta n o w o ść , k laa o w o ść , t r i u m f in d y w id u aliz m u , egoizm , panowa-n i e panowa-n u i ie js z o ś c i panowa-n ad w ię k s z o ś o ią . [ . . . ] S z c z ęśc ie m d la R o s j i , cyw i l i z a c j a z ac h o d n ia p r z e n ik n ę ła t y l k o z cyw le rz o h n ią cyw a rstcyw ę, p o z o
-5 /
Tak, t w i e r d z i ł m. i n . Św iętochow ski» "U to p ie n ieró w n o m ier-n i e r o z d z i e l i ł y s i ę m iędzy ier-n aro d y i e p o k i. N a jw ię c e j w y d a li ic h P r a n c u z i. potem A n g lic y , n a jm n ie j Niemcy i W ło s i, a w śród s ł o -w ian d o s tr z e c można z a le d -w ie i c h z a r o d k i " . 0 u t o p i i r o s y j s k i e j Ś w iętoch o w ski n i e wspomina w o g ó le . Z o b .s Ś w i ę t o c h o w -s k i , op . c i t . , a . 341.
s t a w i a j ą o n i e t k n i ę t e b ło g o s ła w io n e i n s t y t u c j e p r z e s z ł o ś c i , p r z e - obowane w b y c ie s i e l s k im * P rzeło m s o c j a l i s t y c z n y , k t ó r y c z e k a w s z y s tk ie k r a j e c y w iliz o w a n e , w R o s ji o d b ę d z ie s i ę d a le k o p r o ś c i e j * W u r z ą d z e n ia c h gminnyoh i w n ie s p a o z o n y c h i n s t y n k t a c h l u du r o s y j s k ie g o sp o c zy w ają z i a r n a p r z y s z ł e g o u s t r o j u k o m u n isty cz -n e g o " 6 .
W c h w i l i ś m ie r o l A. H ero en a w 1870 r . m yśl j e g o , p o dtrzym y-wana od l a t d w u d z ie s tu , s t a ł a s i ę w i a r ą p o k o l e n i a . On z a ś w
1851 r . i n ie o o p ó ź n ie j p i s a ł : "Lud r o s y j s k i w s z y s tk o p r z e c i e r -p i a ł , l e c z za ch ow a ł gm inę, gm ina o c a l i l u d r o s y j s k i [ . . . ] A r t e l t o n a jl e p s z y dowód t e j p rz y ro d z o n e j» n ie ś w ia d o m e j s y m p a tii S ł o -w ian do s o c ja liz m u [ . . . ] . Ś -w ia t z a c h o d n i z a t r a o i ł swój u s t r ó j gminny [ . . . ] . H aród r o s y j s k i zacho w ał swą n ie d o s t r z e g a l n ą ,s k r o m -n ą gm i-nę, t j . p o s ia d a -n i e w s p ó l-n e j z ie m i, rów -ność w s z y s tk ic h b e z w y ją tk u członków gm iny, b r a t e r s k i p o d z i a ł p ó l w edług l i o z b y p r a -cowników i w łasn y gminny z a rz ą d sweml sp raw am i"7 . R o s ja - «da-niem H eroena - p ó j ś ć m ia ła d r o g ą c a łk o w io ie o d rę b n ą n i ż ś w ia t
z ach od n i* " Ż y c ie J e j " - z a p e w n ia ł H ero en (z w ią z a n y , j a k w iad omo, j u ż w m ło d o śc i z k o łam i h o łd u ją o y m l Ideom s o c ja liz m u u t o p i j
-Q
n eg o ) " p ó j d z i e w ed ług In n y c h praw " . A u to r "Rzeczy m in io n y c h " negow ał c a łk o w ic ie k o n le o z n o ś ć w e z e lk lo h p o w tó rze ń t e g o , co do-k o n a ła E u ro p a . "Zaohować gm inę i d a ć w o ln o ść j e d n o s t c e , r o z s z e rz y ć sam o rząd gm inny i wioskowy n a m i a s ta i c a ł e p a ń stw o , z ac h o -wać je d n o ś ć narodow ą - o to na czym p o l e g a sp raw a p r z y s z ł e j Ros j i . . . P rz e z Ros o c ja l iz m i d e a r e w o lu c y jn a może Ros t a ć Ros i ę u n a Ros l u -dową. P o d c z a s gdy w E u r o p ie s o c j a l iz m J e s t b r a n y z a s z t a n d a r b e z ła d u i o k r o p n o ś c i, u n a s , p r z e c iw n i e , j e s t on t ę c z ą , k t ó r a zapo w iada p r z y s z ł y ro zw ó j n a ro d u " 9 .
Mamy ró w n ie ż do c z y n ie n i a w R o s ji z u t o p i ą k s z t a ł t u j ą c ą s i ę na g r u n c i e s p e c y f i c z n i e in te r p r e to w a n e g o lew icow ego o k o y d e n ta - li z m u , u t o p i ą s o ie n t y e t y o z n ą , k t ó r a o y w il iz a c y j n y d o ro b ek k rajó w r o z w in ię t y c h ( p r z y J e d n o o z e sn e j p o g a r d z i e do Z ac h o d u ) w i ą z a ła 6 J . K u c h a r z e w а к i , T e r r o r y ś c i , t . 1 , W arszawa 1931, 8 ’» 4 . 5 . ' C y t. z a t K u c h a r z e w a k i , o p . c i t . , s . 5 , 6 . 3 I b id e m , s . 6 .
я "m yślą s ł o w ia n o f l l s k ą " i " re w o lu o y jn ą " 1 u t o p i ą t r a d y c y j n i « p o d trz y m u ją c ą w ia r ę w s z c z e g ó ln e p o s ła n n ic tw o R o s j i i lu d u r o -s y j -s k i e g o , k tó r y c h m i-s ją j e -s t " r e a li z o w a n ie -s p r a w ie d liw o ś c i e p o - łe o z n e j [ . . . ] n i e t y l k o w R o s j i , a l e i n a całym ś w i e c i e " 11.
U topizm , j a k i p o n u re w i z j e ś w i a t a , stym ulow eny b y ł zarów no zjaw isk a m i kryzysowym i s c h y łk u e p o k i, Ja k i r e w o lu c ją naukow o- t e c h n i c z n ą i w s trz ą s a m i sp o łec z n y m i p o c z ą tk u s t u l e c i a .
n iep o w o d z e n ia p ró b r e a l i z a c j i d ro biazg ow o obm yślanych s z a blonów u t o p ij n y c h , obawy p r z e d wysoką c e n ą w wypadku z b y t g o r l i -wego i kon sekw entnego w prow adzania i c h w ż y c ie n i e zaham owały zatem roz w o ju m y śli u t o p i j n e j , a w p ły n ę ły j e d y n ie a a zn ac zn e o d k o n k r e tn ie n ie u t o p i i , na o d c h o d ze n ie j e j od form k la s y c z n y c h , a t a k ż e na p o ja w ia n ie s i ę w tw ó r c z o ś c i n i e k t ó r y c h p i s a r z y obok w i z j i o p ty m isty c z n y c h - elem entów a n ty u t o p ij n y c h . S p r z y j a ł temu zapewne i rozw ój n auk s p o łe c z n y c h , s u g e ru ją o y c h , i ż m ożliw a, l e c z o d l e g ł a p r z y s z ł o ś ć n i e może być p r z e p o w ie d z ia n a w k o n k r e t-n y ch d e t a l a c h . Schyłkow e t-n a s t r o j e k oń ca w ie k u , z a ch w ia t-n ie w ia ry w m ożliw ość odbudowy h arm o n ijn e g o w s p ó łż y c ia l u d z k ie g o n a z ie m i powodowały o d r a d z a n ie s i ę uto pizm u m e ta fiz y c z n e g o i m isty c z n e g o .
Z omówionych j u ż w c z e ś n ie j powodów ( sto p n io w e o d c h o d z en ie u t o p i i od c z y s t e j , k la s y c z n e j p o s t a c i ) , a t a k ż e d l a t e g o , że b a r -d z i e j n i ż spraw y zw iązan e ze s t r u k t u r ą g a tu n k u i n t e r e s u j e n a s ś w ia t i d e i w l i t e r a t u r z e , m n iej uw agi p o św ię c ać bę dziem y u t o p i i l i t e r a c k i e j . S k o n c en tru jm y s i ę p r z e d e w szy stk im n a t r o p i e n i u i a n a l i z i e m y śli u t o p i j n e j , w s z e lk ic h u t o p ij n y c h ak ce n tó w , w s z e l-k ic h n i e z l ic z o n y c h elem entów u t o p i i o b f i c i e ro z p ro s z o n y c h w l i -t e r a -t u r z e r o s y j s k i e j , j a k w k a ż d e j i n n e j l i t e r a t u r z e , a w ięc u t o p i i ro z u m ia n e j w n a jo b s z e rn ie js z y m z a k r e s i e . U to p ia , t a k ja k f a n t a s t y k a cz y m i t , t r a f i a ł a n ie r z a d k o do t w ó r c z o ś c i p i s a r z y n i e u p r a w ia ją c y c h św iadom ie te g o g a tu n k u . C z ę s to b y ł a je d y n ie elem entem przypadkowym, n i e wiążącym a ię z c a ło k s z t a ł te m d z i e ł a 1 z m e n ta ln o ś c ią tw ó rc y . N ie k ie d y je d n a k p ły n ę ła t a k siln y m n u rte m , że p o m in ię c ie go b y ło b y w ielk im u p ro s z c z e n ie m , a naw et z n ie k s z ta ł c e n ie m c a łe g o doro b ku i zubo że-n iem osob o w o ści tw órcy»
10 Z a r t . A. B e s a n ę c n a o pub likow an eg o w " C o n t re p o i n t" 1974, n r 1 4, s . 7.
U to p i z a w l i t • r a t u r a * r o a y j a k i* J 133 W k o le jn y c h p u b li k a c j a c h mamy a a m ia r poddać a n a l i z i e tw ó rc z o ść w ła ś n i* ty o h p i s a r z y , u k tó ry rc h zaobserw ow ać można s z rc z e -g ó ln e : n a s i l e n i e m y śle n ia u t o p ij n e -g o , sta n o w ią c e g o n ie o d ł ą c z n ą o echę io h d oro bk u i osobow ości» S p o jr z e n i e n a tw ó ro z o ść p i s a r z a i c a ł y p r o c e s h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i a t e g o p u n k tu w id z e n ie w ydaje s i e zadaniem n i e m n iej i n te r e s u ją o y m od r o z p a try w a n ia l i t e r a t u r y w p e rs p e k ty w ie fu n k c jo n o w a n ia w n i e j sy m b o li o zy m itów .
N auka, zarówno s o o jo l o g i a j a k l it e r a t u r o z n a w s t w o , z ajm u je s i e u t o p i ą od d ość dawna, g łó w n ie je d n a k na Z a c h o d z ie 1 2. P o l -s k ic h p ra c p o św iecon yc h tem u problem ow i j e -s t n i e w i e l e 1"*. Zarówno w P o l s c e , j a k i w Zw iązku R ad zieckim b r a k J e s t s y s te m a ty c z n y c h , naukowych s tu d ió w d o ty c z ą c y c h u to p izm u w l i t e r a t u r z e w ta k im u j ę c i u , j a k i naa i n t e r e s u j e .
P o d ję ty tem a t wymaga z a s t a n o w ie n ia s i e nad tym , ozym j e s t u t o p i a , o k r e ś l e n i a n a sz eg o ro z u m ie n ia te g o p o j ę c i a , n a le ż ą c e g o p r z e c ie ż do ty c h p o j ę ć , k t ó r e n i e p o d d a ją s i ę ła tw o ś c is ł e m u i jednoznacznem u z d e fi n io w a n i u . R ó żnice ( d o ś ć i s t o t n e ) w y s tę p u ją
Wymieniamy n i e k t ó r e z w a ż n ie js z y c h , naszym z da niem , p r a c z te g o z a k re o u i R. B o g u s ł a w , The New U t o p ia n s , E ng land C l i f f s , New J o r k 1965} G. D u v e a u , S o c io lo g ie d e l ' u t o p i e e t a u t r e s e s s a i s , P a r i s 1961; K, M a n n h e i m , Id e o lo g y and U to-p i a ; an I n t r o d u c t i o n t o t h e S o o io lo g y o f K now ledge, London 1936} L . M u m f о r d , S t o r y o f U to p ia s , New York 1962} H. R о s s , U to p ia s o ld and new, London 1938} L . R u y e r , V U to p ie e t l e s u t o p i e s , P a r i s 1950; J . S e r v i e r , H i s t o i r e d e l ’ u t o p i e , P a
-r i s 1967. P o w a ż n ie jsz e s t u d i a -r o s y j s k i e i -r a d z i e c k i e d o ty c z ą w z a s a d z ie t y l k o s o c ja liz m u u t o p i j n e g o : A . D e b o r i n , S o c j a l - n o - p o l i t i o z e s k i j e u c z e n i j a nowogo i n ow ow iejazego w r ie m i e n i, t . 1 , Moskwa 1958; K . K a u t s k i j , P r ie d s z e s t w i e n n i k i n o w ie js z e g o
s o c ia l iz m a , t . 1 - 2 , M oskw a-L eningrad 1924} A* Ł o d y ż e n - s к i j , P r o je k ty w iecznogo m ira i i c h z n a c z e n i j e , М ., 1880} G. P l e o h a n o w , U t o p ic z e s k ij s o o y a liz m XIX w.,M oskwa 1958} \7. W o ł g i n , P o p r z e d n ic y naukowego s o c ja l iz m u , W arszawa 1958.
1 ^ O prócz o b s z e r n i e js z y c h stu d ió w podajem y ró w n ie ż n i e k t ó r e o iek aw sz e p u b l i k a c j e zam ieszo zo n e w c z as o p ism a ch naukowych i po -p u la r n y c h : A. G o r e n i o w a , P u n k c je i d e o l o g ic z n e n a r r a c y j -n e j form y u t o p i i , [w»] L i t e r a t u r a i m e to d o lo g ia , re d . J. T r z -n a iV 1 o w s к i , W rocław 1970} B . M a z a n , A n ty u to p ia ja k o n e g a -ty w n i o r a z u t a j o n a odm iana u t o p i i , " P ra c e P o lo n is ty c z n e " 1975. S . XXXI; W. O s t r o w s k i , U to p ia . " Z a g a d n ie n ia R odzajów L i - t e r a o k i o h " 1958, t . 1 , s . 222-224} A . S m u a z k i e w i o a , W k rę g u w s p ó łc z e s n e j u t o p i i , " F a n ta s ty k a " 1985, n r 6 33 t e . 5 8 - -6 0 } Ś w i ę t o c h o w s k i , o p . c i t . } J . S z a c k i , Spo-t k a n i e z u t o p i ą , W arszawa 1980} A, W a l i c k i , W k r ę g u kon-serw aty w n ej u t o p i i . W arszawa 1964} A, Z g o r z e l s k i , P a n - ta s t y k a # U t o p ia , S c ie n c e f i c t i o n , W arszawa 1980.
«•równo p rz y d e fin io w a n iu , j a k i u s t a l a n i u związków u t o p i i za z jaw isk am i pokrewnym i. D o tycz ą ró w n ież z a g a d n ie ń ty p o lo g ic z n y c h (odm ienne k r y t e r i a i p u n k ty o d n i e s i e ń ) i te rm in o lo g lo z n y o h .
N ie j e a t naszym zamiarem ( n i e widzimy t a ż m o żliw o śc i a n i pot r z e b y p r z y pot a k b o g a pote j l i pot e r a pot u r z e p rz e d m io potu ) potw o rz e n ie c a łk o -w ic ie n o -w e j, odm iennej od do tycho zaeo-w ych, o r y g in a ln e j fo rm u ły u t o p i i . Podana d a l e j d e f i n i c j a s t a r a s i ę w z a s a d z ie pog o dzió pewna e lem en ty znanych poglądów na t e n te m a t, z uw zg lęd nien iem n i e k t ó r y c h h a a e ł słownikow ych i en cy k lop ed y czny ch o r a z J e j po-to cz n eg o r o z u m ie n ia . Wydaje s i ę je d n a k k o n iec z n e wprow adzanie k i lk u nazw nowych odmian u to p lz m u , p o s z e r z a ją c y c h z a k re s te g o p o j ę o i a . Upoważnia n as do te g o z e b ra n y k o n k re tn y m a t e r i a ł h i s t o -r y c z n o l i t e -r a c k i .
Sfo rm u ło w anie d e f i n i o j i u t r u d n i a J u ż samo słow o " u to p i a " , je g o aty m o lo g io z n a dw uzn aczn ość. N ie wiadomo bowiem, cz y z o s ta ł o uformowane od g re c k ie g o "ou" - z a p rz e o z e n ie i " to p o s " - m ie js c e , eo o z n a c z a ło b y " m ie js c e , k tó re g o n i e ma" cz y t e ż od "eu" - dobro, pom yślność i " to p o s " - m ie js c e , a zatem " d o b re , s z o z ç é llw e m ie js c e " . Inn ego r o d z a ju tr u d n o ś ć js p ra w ia p e łn y t y t u ł d z i e ł a , w k tó rym słowo t o po r a z p ie rw sz y w y s tę p u je . J e g o a u t c r i tw ó rc a t e r -minu T . Morus (mąż s ta n u , f i l o z o f —so c jo l o g . I d e o lo g o d ro d z e n ia , a l e ró w n ież podobno "niepopraw n y k a la m b u rz y s ta " ) w t y t u l e swej rozp raw y o "n ajle p szy m u r z ą d z e n iu r z e c z y p o s p o l i t e j " mówi, i ż ma ona być "p raw dziw a", " p o ż y te c z n a " , a l e zarazem "zabaw na". N ie b a rd z o w ięc wiadomo czy za w a rty w n i e j z a ry s i d e a l n e j o r g a n iz a - o J i e g a l i ta r n e g o s p o łe c z e ń s tw a , o p a rte g o n a w sp ó ln ej w ła s n o ś c i i k o m u n isty cz n e j o r g a n i z a c j i p r a c y , g w a ra n tu ją c e g o w olność i w s z e c h s tro n n y rozw ój o b y w a te li, ma być tra k to w a n y s e r i o cz y ż a r -t o b l i w i e .
Od naukowych d e f i n i c j i u t o p i i z n a c z n ie r ó ż n i s i ę j e j r o z u -m ie n ie z a k o rz e n io n e w św iado -m o ści p o to c z n e j i k u l tu r z e pow szech-n e j , £ k tó r e g o , ja k s i ę w y d aje , szech-n i e wolszech-no p o m ija ć , ja k o " n ie -
z is z o z a ln e g o po m y słu", " i l u z j i " , u l o t n e j " f a n t a z j i " , " m rz o n k i" . D e f i n i c j e z a w a rte w omawianych p ra c a o h s p e c j a l is t y c z n y c h rófr- n i ą s i ę z w i e lo r a k ic h powodów. I n a c z e j w id z i t e n problem f i l o -z o f , s o c jo l o g , p o l i t o l o g c-zy l it e r a tu r o -z n a w c a . Tego o s ta t n ie g o In te r e s o w a ć b ę d z ie c z ę s to u t o p ia ja k o g a tu n ek l i t e r a o k i , s t r u k t u r a te g o g a tu n k u , c h o c ia ż n i e zaw sze. N ie k tó r z y l l t e r a t u r o z n a w
-су u w a ż a ją n a w e t, t e t a k i * s p o j r z e n i e " ś c i ś l e t e o r e t y o z n o l i t e - r a c k i e " , w ie lu z a l e t , w pewnym s e n s i e zawęża i u p r a s z c z a p ro b le m , n p . z a c i e r a " i s t o t n e r ó t n i o e m iędzy u t o p i ą a a n ty u t o p i ą , prow adzące do w n io sk u , t e a n ty u t o p i a n i e j e s t odmiennym g a tu n -kiem l i t e r a c k i m , a t y l k o odm ianą u t o p i i w ła ś ciw ą pew nej epooe h i s t e r y c z n e j " . Poniew aż z a ś u t o p i a " n ie J e s t w y łąozn ą o ec h ą l i -t e r a -t u r y , mimo -t e n a j o z ę ś o l e j w u -tw o ra c h l i -t e r a c k i o h s i ę p o ja w ia , r a c z e j b a r d z i e j " p o tą d a n e " J e s t " s p o j r z e n i e n a u t o p ię i odm iany
J e j pokrew ne od s tr o n y te m a tu o r a z i n t e n c j i a u t o r s k ic h " .
0 o d m ien n o ści s p o j r z e n i a n a u t o p i ę d e o y d u ją w d u ż e j m ie rz e r ó ż n i c e św ia to p o g lą d o w e , odm ienny s to s u n e k do r z e o z y w i s to ś o i e m p iry cz n e j i p o z a e m p iry c z n e j. E w o lu cja g a tu n k u l u d z k ie g o , n a-s z e j św ia d o m o śc i, m e n ta ln o ś c i, e w o lu c ja form u a-s tro jo w y c h i cyw i-l i z a c y j n y c h , p o s tę p n a u k i i t e c h n i k i t a k ż e w spo só b d o ść i s t o t n y k s z t a ł t o w a ł y s to s u n e k do t e g o , oo mogłoby b y ć , a cz ego n i e ma, n a t o , oo J e s t , a oo n i e J e s t m o żliw e. W sz y s tk ie t e o z y n n ik i wy-p ły w a ły , a l e n i e u j e d n o l i c a ł y wy-poglądów n a u t o wy-p i ę . K rąg wy-problemów i p y ta ń z n i ą zw iązan y ch n a d a l r o ś n i e , p y t a ń d o ty ę z ą o y c h c h a ra k -t e r u i r o d z a j u w y ob rażon ej r z e c z y w i s -t o ś o i , z n a c z e n ia o z y n n lk a w ia ry a u to r a u t o p i i w j e j i s t n i e n i e , i n t e n c j i , m o żliw o śo i r e a l i - z a o j i , r o l i , g r a n i o , p o dstaw naukow ych, ź r ó d e ł i n s p i r a o j i . L i s t ę można by z n a c z n i* w yd łu ży ć. W d e f i n i c j i n i e sp o só b u w z g lę d n ić i
p o g o d zić n ie z m ie r n ie z ró żn ic o w a n y ch o d p o w ied z i n a t e p y t a n i a . Dokonujemy więo w yboru.
Ulanem u t o p i i zdecydow ani je s te ś m y o k r e ś l i ć w s z e lk ie w i z je "zm yślonego ś w i a t a [ • • • ] zo rg anizow an ego n a z a s a d a c h ró ż n y c h , od t y c h , k t ó r e k s z t a ł t u j ą ś w i a t r e a l n y " 1^ , w chodząoe w s k ła d s y s t e -mów m yślowych, p o g lądó w , tw i e r d z e ń , i d e o l o g i i , "nowych k o n c e p o ji naukowych i f i l o z o f i c z n y c h " , t r a k t a t ó w p u b l ic y s ty c z n y c h , "w s k ła d [ . . . ] w ie rz e ń r e l i g i j n y o h , t e o r i i m o ra lny ch i p raw n ych , systemów wychowawozych"1^ , utworów l i t e r a c k i c h w i z je n i e i s t -n i e j ą c e j i d e a l -n e j r z e c z y w i s t o ś c i (zarów -no z i e m s k ie j, s p o ł e c z -n e j . 1 4 S m u * z k i e w i c z , o p . c i t . , s . 5 9 . R u y e r , o p . c i t . C y t. wg p r z e k ła d u p o ls k ie g o r o z d z . I - - 7 K. K u p is z a , s . 1 (m asz y n o p is w I n s t . F i l . P o l . UŁJ. 16 Ib id e m , в . 19 . Ś w i ę t o c h o w s k i , o p . c i t . , s . 7 .
ja k i p o z a z ie m s k ie j, p o z a m a te r ia l n e j ) , k t ó r e w ro z u m ien iu po-tocznym , p r z e z tz w . zdrow orozsądkow ą c z ę ś ć s p o łe c z e ń s tw a uznawa- wane s ą z a n l e z i s z o z a ln e .
Pomysły u t o p i j n e z a w ie r a ją d o ść o z ę s to z a sad y o k r e ś l a ją c e fu n k cjo n o w a n ie d o sk o n ałe g o s z c z ę ś liw e g o ś w i a ta o r a z p ro p o n u ją ś r o d k i d z i a ł a n i a (niezaw od ne zdaniem a uto ró w )p row adząoe do o s i ą -g n i ę c i a i d e a ł u , do -g e n e ra ln y c h zmian r z e c z y w i s to ś c i z ł e j n a do-b r ą , n p . j p o p rze z p rz e w ró t s p o łe o z n y , r e w o lu c ję duoh a, samodo-s k o n a le n ie , b e z g r a n io z n ą w ia rę w S tw ó rc ę , k t ó r y za t ę w ia rę i o d d a n ie zapew ni K ró lestw o B o że.
T rz eb a s t w i e r d z i ć , że ró w nież śro d o w isk o naukow e, p o l i t y c y i l i t e r a c i , p i s a r z e , p od o b nie j a k c a ła r e s z t a s p o łe o z e ń s tw a , d z i e l i s i ę pod względem oceny m o żliw o ści r e a l i z a c j i u t o p i i na dwa obozy - w ie rz ą c y c h 1 n ie w ie r z ą c y c h .
Z w olennik t e o r i i o i ą g ł o ś o i ż y o ia s p o łe c z n e g o , b ę d ą c e j wy-k ł a d n ią r o z u m ie n ia h i s t o r i i ja wy-k o o rg a n ic z n e g o w z ro s tu - 2 . B urwy-kę w y ra ż a ł o p i n i ę , i ż świadome p r z e k s z ta ł c a n i e stosunków s p o łe c z -nych j e s t n ie m o ż liw e . " P r o je k tu d o sk o n ałe g o s p o łe o z e ń s tw a - ko-m e n tu je p o g lą d y te g o f i l o z o f a i p o l it y k a J . S z a c k i - n i e można a n i w ym yślić, a n i z a sto s o w a ć . J e ś l i w o g ó le m ożliw ą t u J e s t J a -k aś d o s -k o n a ło ś ć , to p rz e n ig d y n i e b ę d z ie ona wytworem l u d z k i e j s z t u k i . Tego w ła ś n ie u t o p i ś c i n i e p o t r a f i l i n ig d y z ro z u m ie ć " 18.
Trudno p o w ie d z ie ć , c zy w ie r z y ł w m ożliw ość u r z e c z y w is t n ie n ia u t o p i i J . L . Talm on. Z wypow iedzi je g o w yn ik a, że z o a ł ą oczyw i-s t o ś c i ą d o i-s t r z e g a ł g ro źn e j e j k on i-sekw encje - k o n ie c z n o ś ć "m ani-p u lo w an ia lu d z k im i lo s a m i" . P i s a ł on» "uto pizm z a k ła d a je d n o -c z e ś n ie swobodną e k s p r e s ję j e d n o s t k i i a b s o l u tn ą z w a rto ś ć sp o-łe c z e ń s tw a . To p o łą c z e n ie j e s t możliwe t y lk o pod tym warunkiem , że w s z y s tk ie j e d n o s t k i s i ę z g a d z a ją . J e d n o s t k i w szakże n i e zga-d z a j ą s i ę . J e ś l i w ięc o c z e k u j e c ie je zga-d n o m y ś ln o ś c i, n i e m acie w końcu i n n e j u c ie c z k i n i ż d y k t a t u r a . J e d n o s t k a bądź musi z o s ta ć zmuszona do zgody, bądź j e j zgoda musi by ć z a in s c e n iz o w a n a p rz y pomocy j a k i e g o ś fałsz y w eg o p l e b i s c y t u , b ą d ź , w r e e z c ie , t r z e b a j ą p o tra k to w a ć ja k o w y rz u tk a , z d r a j c ę , k o n trre w o lu c y jn e g o wywrotow-ca lu b kogoś w tym r o d z a j u " 1^ .
18
S z а с к i , o p . c i t . , в . 154.
A u to r " P r e - h i s t o r i o T im e s" , a n g i e l s k i u c z o n y , b i o lo g i eko-n o m is ta , p rz e c iw eko-n ie - uważa r e a l i z a c j e u t o p i i eko-n i e t y l k o za rz b o z m ożliw ą, a l e naw et k o n iec zn ą « "Nauka - p i s z e w w ym ienion ej p r a - oy - ś m ia ło p rz e w id u je p r z y s z ł e e z o z e ś o le n a s ze g o g a tu n k u , n a k t ó r e p o e c i z a le d w ie o d w a ż a li si® m ieć n a d z ie je * U to p ia , k t ó r ą d łu g o u w a la liś m y z a synonim o c z y w is te j n i e m o ż liw o ś c i,z a oo ś z by t d o b re g o , aby mogło być p raw d z iw e, o k a z u je s i e , p r z e c iw -n i e , ko-niecz-nym -n astęp stw em d z i a ł a -n i a praw -n a t u r y " 1“ •
W iększo ść p i s a r z y - u t o p i s t ó w , t a k J a k i p i s a r z y m ie s z cz ą c y c h s i e * n u r c i e r e a l iz m u s o c ja l i s t y c z n e g o ( n i e k t ó r e u tw o ry z te g o n u r t u w naszym p r z e k o n a n iu s ą u t o p ia m i ) zapewne w ie r z y ł a w mofc" liw o ś ć u r z e c z y w i s tn i e n i a now ego, w s p a n ia łe g o ś w i a t a . C o n ra d ,Che-s t e r t o n , D o ,Che-s to je w ,Che-sk i t a k i e j m o ż liw o ś c i r a c z e j n i e w i d z i e l i . P ie rw s z y z n i o h s ą d z i ł , j a k t w i e r d z i Jeg o k o m e n ta to r , że " ś w ia t n ig d y n i e b y ł d o b ry , n i e J e s t d o b r y , n i e może b yć o a łk ie ra d o b r ^ w a I s t n i e j e j e d y n i e "pewna m ożliw ość u c z y n ie n i a go m n ie j złym"*" . C h e s t e r t o n p i s a ł » "S ła b o ść w s z e lk ic h u t o p i i p o le g a n a tym , że p rz y jm u ją o n e , że n a jw ię k s z a t r u d n o ś ć o z ło w ie k a ( t j . g r z e c h p i e r w orodny) z o s t a ł a p r z e z w y c ię ż o n a , po czym p r z e d s t a w i a j ą sz c z e g ó -łowo sp o só b p r z e z w y c ię ż e n ia m n ie js z y c h t r u d n o ś c i . P r z y jm u ją one n a j p ie r w , że n i k t n i e b ę d z ie c h c i a ł w ię c e j n i ż mu s i e n a l e ż y , a n a s t ę p n i e w y k azu ją w i e l e p o m y sło w o śc i, żeb y w y ja ś n i ć , o zy ów n a le ż n y czło w fek o w i u d z i a ł b ę d z ie mu d o s ta r c z o n y samochodem cz y balon em "2 2. N a j s i l n i e j s z e argu m e nty p r z e c iw u t o p i i w y su n ął Do-s to j e w Do-s k i 2 3 , k w e Do-s tio n u ją c w a r to ś ć u t o p i j n y c h p ro je k tó w i dowo-d z ą c , że i c h r e a l i z a c j a dowo-d o p ro w a dowo-d zić może t y l k o do p r z e o b r a ż e n i a s i e u t o p i i we w ła sn e p r z e c iw ie ń s tw o .
Cytowane w ypow iedzi d o ty c z ą u t o p i i z i e m s k ie j .s p o ł e o z n e j . Po-dobną s y tu a c je mamy je d n a k ró w n ież i w wypadku m e t a fi z y c z n e j u t o -p i i , b ę d ą c e j c z ę ś c i ą sk łado w ą r ó ż n y c h r e l i g i i ś w i a t a . D la c h r z e ś c i j a n i n a n a d e j ś c i e K ró le s tw a Bożego j e a t sp raw ą o c z y w is tą , a t e i s t a m o żliw o ś c i t a k i e j n i e w id z i . 20 J . L u b b o o k , P r e h i s t o r i e T im es, c y t . z a t J . S z a c - k i , H i s t o r i a m y ś li s o c j o l o g i c z n e j , c a . 1 , W arszawa 1983, s .2 6 1 . 21 J . С o n r a d , D z i e ł a , t . 1 , W arszawa 1972, a . 1 2. 22 C y t. z a t S z a c k i , S p o tk a n ie z u t o p i ą . . . , s . 1 54. 23 A n ty u to p ij n e p o g lą d y D o s to je w s k ie g o n a jm o c n ie j wypowie-d z ia n e z o e t a ł y w " N o ta tk a c h z p o wypowie-d z ie m ia " .
138 W ito ld P a r n ie w a k i __ _
O b ie k ty w n ie , ś w ia t u t o p i i zawsze j e e t s k o n tra sto w a n y a a k tu a l n ą r z e c z y w i s to ś c i ą , J e s t św iatem a lte rn a ty w n y m . Je d n ak t y lk o po c z ę ś c i p o d z ielam y z d a n ie K. Mannheima (bowiem d o ty c z y t o w naszym p rz e k o n a n iu n i e w s z y s tk ic h u t o p i s tó w ) , t e " e t a n umy-s ł u j e umy-s t u t o p i j n y w ted y , ,gdy j e umy-s t n ie z g o d n y ze etanem rz e c z y w i-s t o ś c i , w jak im p o z o i-s t a j e 11,'’ t e t ę "n iez g o d n o ś ć można ro z p o z n a ć po tym , t e t a k i s t a n um ysłu zw raca a l e * d o św ia d c z e n iu , m y ś le n iu lu b p r a k t y c e , ku tem u, oo w a k tu a l n e j s y t u a c j i n i e i s t n i e j e " , 1 t e " ja k o u t o p i j n e mogą być tra k to w a n e J e d y n ie t e o r i e n t a c j e wy-k r a c z a ją c e p o za r z e c z y w i s to ś ć , wy-k t ó r e w r a z i e w prow adzenia i c h w t y c i e z m ie r z a ją do c a łk o w ite g o lu b c zęścio w e go z n ia z o z e n l a po-rz ą d k u r z e c z y p po-rze w aż a ją c e g o w danym c z a s i e " * . T ra n s c e n d e n c ja "wobeo r z e c z y w is t o ś c i 1 (w zw iązku z ty m ) s z c z e g ó ln e . n a s i l e n i e n a p i ę c ia m iędzy id e a łe m a r z e c z y w i s to ś c i ą , n a p i ę c i a o o h a r a k te -
24
r z e k o nflik to w y m " ^ c h a r a k te r y z u j e w naszym p r z e k o n a n iu n i e w s z y s tk ie um ysły u t o p i j n e . Mianem u t o p i i s k ło n n i je s te ś m y bowiem nazwać ró w n ie ż , co praw da z pewnymi w ahan iam i, n i e t y l k o w iz je u m ie jsc o w io n e w n ie z n a n e j p r z e s t r z e n i ozy t e ż p r z e n o s z ą c e i d e a ł w o d le g ły c z a s , l e c z ró w n ież t e , k t ó r e " d z i e j ą s i ę " t u 1 t e r a z , a w ięc w c z a s i e t e r a ź n ie js z y m i a o e n e r i i zgo dnej ze znaną w sp ó ł-czesnym r z e c z y w i s to ś c ią t o p o g r a f i c z n ą . Można by umownie n ad a ć lm nazwę u t o p i i p o z o rn ie u r z e c z y w is tn io n y c h , k t ó r e i s t n i a ł y od c z a -sów n a jd a w n ie js z y c h . I c h e le m en ty d o s tr z e c można w b u k o lik a c h T e o k ry ta , u W e r g ill u s z a , łąc z ą o e g o " i d e a ln ą A rk a d ię ze w sp ó łc ze sn ą s o b ie h i s t o r i ą " 2 6 , ró w n ie ż w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j i n t e r e -s u ją c e g o n a -s 1 p ó ź n ie j -s z e g o o k r e -s u . R o d z ił s i ę t e n ty p u t o p i i z a p r o b a ty d l a a k t u a l n e j r z e c z y w i-s t o ś c i , z p r a g n i e n i a , by t a a k tu a ln a r z e c z y w i i-s to ś ć b y ła zgodna z u to p ijn y m i z a ło ż e n ia m i, z w ia ry 1 p r z e k o n a n ia , i ż po wprowa-d z e n iu w ż y c ie zap lanow anych w c z e ś n ie j p r z e o b r a ż e ń , g e n e r a ln i e negowany u p r z e d n io ś w ia t m u s ia ł z m ie n ić s i ę , a w ięc z m ie n ił s i ę w in n y - id e a l n y czy z b l i ż a j ą o y s i ę j u ż do i d e a ł u . U to p ia t a
2* K . M a n n h e l m,I d e o lo g y and U to p ia , o y t . z a t S z a c -k i , S p o t-k a n ia z u t o p i ą . . . , 8* 2 8 , 2 9 .
25 Z o b .i A. W a l i c k i , W k rę g u k on serw atyw nej u t o p i i , Warszawa 1964, s . 1 2 -1 3 .
j e s t c z ę s t o k on sek w e n cją u t r a t y o d p o rn o ś c i n a e m p iry c zn ą w e r y f i-k a c j ę , r e z u l t a t e m w yprow adzania fai-k tó w z p rz y k a z a ń , d edukow ania t e g o , co j e s t z t e g o , oo b y ś pow inno. N ie k ie d y w praw dzie n a s t ę -p u je u u t o -p i s t y u św ia d o m ie n ie s o b i e i s t n i e j ą c e g o o b ie k ty w n ie głfr" b o k ieg o ro zd źw ięk u m iedzy i d e ą a r z e c z y w i s t o ś c i ą , u ś w ia d o m ie n ie , i t I d e a ł d a l e k i j e s t od w prow adzen ia go w t y o i e bąd ź n i e o s i ą g a l -n y , t e d ro g a do je g o o s i ą g -n i ę c i a j e s t n i e s k u te c z n a lu b n ie w ła -ś c iw a , n i e p r z e b i e g a j ą o a z g o d n ie z wyznaczonym k ie r u n k ie m . Wów-c z a s Wów-c z ç a t o ponow nie r o d z i s i e n a p i ę Wów-c i e , n ie z g o d a n a ś w ia t u p rz e d n io za ak ce p to w an y , czego r e z u l t a t e m bywa k r y ty k a u t o p i i , a n ty u t o p i a bądź - nowa, odm ienna u t o p i a , j a k w wypadku A. B ło k a , k t ó r y p o rz u c iw s z y u to p izm m is ty c z n y z a o z ą ł tw o rz y ć u t o p i e h i s t o -r i o z o f i c z n ą , łą c z ą o ą p i e r w i a s t k i c h r y s t ia n i s m u z r e w o lu c j ą . 1 j e s z c z e in n a w e r s ja te g o ty p u u to p iz m u - n i e u w z g lę d n ia ją c a u t o m i s t y f l k a c j i , a k t u a l n a r z e c z y w i s t o ś ć p o s tr z e g a n a j e s t zgod-n i e ze stazgod-n em fa k ty c z zgod-n y m , a mimo t o tw o rz y s i e f i k c j e z g o d zgod-n o śc i r z e c z y w i s to ś c i z id e a łe m . J e s t t o pewnego r o d z a ju s z l a c h e t n a k ła m liw o ś ć , " w z n io s łe k ła m stw o ", m ają ce s łu ż y ć d o b re j s p ra w ie utrzy m y w an ia n a d z i e i , i ż t e n ś w ia t j u ż może byó d o b r y , bowiem c z ło w ie k z n a tu r y j e s t d o b r y . T ow arzyszy tem u n a d a l w ia r a , i ż wyznaczony k i e r u n e k j e s t s ł u s z n y , że w y s ta rc z y u s u n ą ć j e s z o z e t y l k o k i l k a p rz e s z k ó d 1 o s i ą g n i e s i e c e l .
Z podobną I n t e r p r e t a c j ą te g o ty p u u t o p i i spotykam y s i e « A. S m u szk iew ioz a. "Z p o sta w y a p ro b a ty w n e j wobec w s p ó łc z e s n e j
a u to ro w i r z e c z y w i s t o ś c i - p i s z e on - r o d z i s i e u t o p i a i l u s t r a - tyw na ( e w e n tu a ln i e zachow aw oza). Utwór do t e j odm iany n a le ż ą c y n i e p ro p o n u je żadnego nowego p ro g ram u , n i e p r o j e k t u j e in n eg o в у - stem u o r g a n i z a c j i s p o łe c z e ń s tw a , l e c z t y l k o r o z w ij a i s t n i e j ą c ą j u ż k o n c e p c je z ro d z o n ą p o z a l i t e r a t u r ą i propagow aną p r z e z o f i -c j a l n e -c z y n n ik i p aństw ow otw ó roze. P r z e d s ta w i a w ie-c w iz je p r z y -s z łe g o -s p o łe c z e ń -s tw a w yw ied zio ną z a k t u a l n i e i -s t n i e j ą o y o h i w drażan ych k o n c e p c ji s p o łe c z n o p o lit y o z n y o h . W ś w i e c i? p r z e d s ta w io -nym t a k i e g o u tw o ru , usytuow a-nym z r e g u ł y w o d l e g ł e j p r z y s z ł o ś c i , u w id o ozn ion e j e s t ja k o dokonane t o , co w c z a s a c h w sp ó łc z e s n y c h a u to r o w i b y ł o d o p ie r o w z a lą ż k u . P o ka zan e s ą - k r ó tk o mówiąc - pozytyw ne k o n se k w en c je e w o lu c ji z a s ta n e g o s y s te m u . U twór p o zy -tywnymi o b ra za m i I l u s t r u j e z a ł o ż e n ia a k t u a l n i e o b o w ią z u ją c e j 1 p ro pag ow anej i d e o l o g i i . N ie k aż d a zatem u t o p i a - wbrew tem u , co
t w i e r d z i A* O orenlow a - j e s t zaw sze p ro p o r.y o ją zmian wobeo z a-s t a n e j k o n k r e tn i* l e t n i e j ą o e j r z e o z y w la-s to ś c i i n i e każd a p r s e a sa n f a k t p r z e d s t a w i a n ia w i z j i ś w ia t a d o s k o n a lsz e g o k w e s tio n u je a k tu a ln y p o rz ą d e k e p o łe c z n o -p o llt y o z u y . S i e c z y n i te g o w ła ś n ie u t o p i a llu s tra ty w n a * * 2 W każdym z ty c h wypadków o b ie k ty w n ie i s t n i e j e g łę b o k i r o z - d iw ięk m iędzy r z e c z y w is to ś c i ą em p iry c zn ą , a j e j obrazem . O braz j e s t św iatem wyimaginowanym, św ia te m , k tó re g o n i e ma, a wlęo u t o p i ą . B rak t u j e d y n i a ozasem owego o h a ra k te r y s ty c z n e g o n a p l ę - o i a w um yśle tw ó r c y , n a p ię c ia m iędzy św iatem wyobrażonym 1 r e a l -nym. B rak go je d n a k t y l k o w wypadkach s k r a j n e j i n d o k t r y n a c j i ( u t o p i z a o j i ) . Dość o z ę s to n a p i ę c ie t o , poozątkow o g łęb o k o u k ry -t e , n a r a s -t a , p r z y b i e r a j ą c n i e k i e d y ( n p . u M ajakow skiego) wym iar t r a g i o z n y .
N ie o k r e ś li lib y ś m y n a to m ia s t mianem u t o p i i ty o h w i z j i f i k - o y jn eg o ś w i a ta , k t ó r e n i e s ą w zn io słym , l e c z p o sp o lity m kłam-stwem, mającym s łu ż y ć n p . ja k o je d e n ze środków u trz y m a n ia i s t -n i e j ą c e g o p o rz ą d k u , zachow a-n ia i r o z s z e r z e -n i a w ład zy, b e z s i l -n e j wobeo n i e r e a l n o ś c i n a k re ś lo n e g o program u ozy t e ż w o g ó le n i e ma-j ą c e ma-j z am iaru r e a liz o w a ć ma-ja k ie g o k o lw ie k program u z m ie rz a ją o e g o do u l e p s z e n i a r z e c z y w i s to ś c i . N ie s ą zatem w naszym p rz e k o n a -n i u - u to p ia m i w iz je i ś r o d k i , k tó ry o h oelem ( i -n t e -n c j ą ) j e s t -n i e p r z e k s z t a ł c a n i e ś w ia ta , a j e d y n i e p r z e k s z t a ł c a n i e św ia d om ośc i, t a k , by wbrew fak tom a k tu a ln a rz e c z y w is to ś ć b y ła u znan a za i d e a l n ą , by uw ierzono., że " n ie ma j u ż n i c do u d o s k o n a le n ia , a n i n ik o g o do p o b i c i a ^ a ż y c ie z każdym dniem s t a j e s i ę " b a r d z ie j w e so łe i rad o sn e "* '“' . Zatem w ia ra i i n t e n c j a , w naszym p rz e k o n a -n i u , m ają i s t o t -n e z -n a c z e -n ie p r z y rozp o z-naw a -niu u t o p i i . T rz e b a
je d n a k p o w ie d z ie ć , że w y k ry c ie praw dziwyoh i n t e n c j i j e s t n i e zaw sze ła t w e , a c z ę s t o w ręc z n ie m o ż liw e .
Powyższe r e f l e k s j e i u s t a l e n i a t e o r e t y c z n o - h i s t o r y c z n e winny u ł a tw ić p o ru s z a n ie s i ę po t e r e n i e dość skomplikowanym, p oc ię tym k rzy żu jąc y m i s i ę k ie ru n k am i i p o d z ia ła m i, t e r e n i e 1 c z a s i e s p r a -w iającym -w ie la kłopotó -w n i e t y l k o h is to r y k o -w i l i t e r a t u r y . 27 ’ S z u s z k i e w i c z , o p . c i t . , s , 5 9 . OO ^ Znane słow a J o z e f a S t a l i n a z r . 1934 i 1 9 3 7 .C y t .z a t K .P B r p a i o a n n o u , "L ’ i& e o lo g la f r o i d e , P a r i s 1967, s . 13 4, 135.
O graniczym y s ie do c z te re c h -'.n u rtó w i z w iąz an y c h z n im i p i s a -r z y -r o e y j s k io h p -rze ło m u I I I w. i l a t d w u d z ie s ty c h , sta n o w ią o y c h k i l k a odm iennych w a ria n tó w u to p iz m u .
1 . U topizm m e ta f iz y c z n y (A . B ł o k , A. B i e ł y ) . 2 . Utopizm a r k a d y j s k i ( 3 . J e s i e n i n ) .
3. Utopizm k u l t u r y p r o l e t a r i a c k i e j ( I . P i l i p o z e n k o ) . 4 . Utopizm s o j e n t y s ty o z n o - t e o h n i c z n y (W. M a ja k o w sk i).
M a te r ia łe m , z k tó rym b ę d z ie m y m i e l i do c z y n i e n i a , j e s t j a k w id ać p o e z ja , a zatem tw orzyw o n ie ty p o w e d l a u t o p i i ja k o g a tu n k u l i t e r a c k i e g o . Pon iew aż je d n a k c h o d z i o u t o p i e w n a js z e r s z y m r o z u m ie n iu te g o p o j ę c i a , n i e pow inno s ta n o w ić t o ż a d n e j p r z e -s z k o d y , u t o p i a bowiem w tym -s z e ro k im ro z u m ie n iu , ja k o t e n " n a j -p o w s z e c h n ie js z y -p i e r w i a s t e k w ów ie c ie d u ch a" w ohodzi ró w n ież
"w s k ła d [ . . . ] utworów p o e ty c k i c h " 30. K to w ie z r e s z t ą o zy p o e z ja w ł a ś n ie ze sw ej n a t u r y n i e j e s t m a te ria łe m n a j b a r d z i e j oennym, w ł a ś n ie p o e z j a , g d z ie ś w ia t j e s t z a trz y m a n y , a je d n o c z e ś n ie
" c i ą g l e p rz e p ły w a , m ie sz a p r z e s t r z e n i e i o z a s y , w s k r ó c i e m etaforyczn ym z b l i ż a m ie js c a i r z e c z y n a j o d l e g l e j s z e od s i e b i e . T y l -ko p o e z ja może nam s a o f la r o w a ć ś w i a t w olny od przym usu c z a s u i c i ę ż a r u p r z e s t r z e n i . W l i r y k a c h , naw et u m ie js c o w io n y c h w ta k im c z y innym k r a j o b r a z i e , r z e c z d z i e j e a l e w s z ę d z ie i n i g d z i e , zaw-s z e 1 n ig d y" 3 .
R o zw inięciem te m a tu b e d ą k o le jn e p u b l ik a c j e * "U topizm m eta -f iz y c z n y w t w ó r c z o ś c i s y m b o listć w r o s y j s k i c h " , " A r k a d y js k o ś ć i a n ty a r k a d y ja k o ś ć w p o e z j i S e r g iu s z a J e s i e n i n a " , " U to p ia p r o l e t - k u lto w s k a " , " F u tu r y s ty c z n e w iz je p r z y s z ł o ś c i (W. M a ja k o w sk i)" , "K ry ty k a u t o p i i w tw ó r c z o ś c i A n d r l e j a P ła to n o w a i I l i l E r e n b u r -g a " , " A n ty u to p ia J e w -g i e n i j a Z a m ia ti n a " . I n s t y t u t F i l o l o g i i R o s y js k i e j U n iw e r s y te tu Ł ód z k ieg o 29 R u y e r ( o p . c i t . , s . 2 2 ) u t r z y m u je , ż e " u to p i a n a l e ż y do d z i e d z in y s p e k u l a c j i i t e o r i i , w y o b ra ź n i naukow ej r a c z e j n i ż w y o b ra ź n i a r t y s t y c z n e j , r a c z e j [ p o d k r . - W, P , ] d o ś w ia d c z e n ia umysłowego n i ż p o e t y c k i e j t w ó r c z o ś c i " . 30 Ś w i ę t o c h o w s k i , o p . c i t . , s . 7. 31 M. J a s t r u n , P o e z ja i r z e c z y w i s t o ś ć , [wi] E s e j e wy-b r a n e , Wrocław 19 71, s . 9 .
V i t o l d P a rn ie w e k l Витольд Париевок* К ВОПРОСУ О УТОПИЗМЕ В РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ Х П И 2 0 -1 ГГ. I I ОТ. Статья являетоя попыткой определять некоторые тенденции уто-пизма (утопии в широком с ш с я е сло ва) в русской литературе (гл а в -ным образом в поэзии) конца Х П - начала I I в . , формировавшегося ■а почве славянофильства, своеобразно воспринимаемого эапацниче- с т в а , а также метафизнчеоких и мистических ицей. Автор пытается также расширить временно-пространственные рамки понятия утопии, включая в ее соотав н так и аэ. утопию настоящего времени.
