Triasowe miêdzynarodowe warsztaty terenowe
Halle, Niemcy, 14–20.07.2005
Tadeusz Ptaszyñski*, Grzegorz NiedŸwiedzki**,***
Poœwiêcone profilowi triasu basenu turyñskiego Inter-national Field Workshop on the Triassic of Germany and Surrounding Countrieszosta³y zorganizowane pod egid¹ Uniwersytetu Martina Lutra w Halle. W warsztatach wziê³o udzia³ oko³o 20 osób z szeœciu krajów Europy, w tym auto-rzy jako jedyni uczestnicy z Polski.
Piêæ dni wycieczek terenowych pozwoli³ona zapozna-nie siê z pe³nym profilem triasu Turyngii. Orientacjê w terenie i w prezentowanych zagadnieniach u³atwia³ opra-cowany przewodnik (Bachmann i in., 2005), zawieraj¹cy obok informacji dotycz¹cych stratygrafii i sedymentologii tak¿e dane geofizyczne z ods³oniêæ oraz odnosz¹cych siê do nich wierceñ.
Najstarsze utwory obejmowa³y ods³oniêcia Caaschwitz (od dolomitu p³ytowego Z3 poprzez dobrze ods³oniête utwo-ry formacji Fulda i ich granicê z pstutwo-rym piaskowcem do trzeciego cyklu formacji Calvörde) oraz Nelben (formacja Fulda i dolna czêœæ Calvörde), z dobrze widoczn¹ i ³atwo dostêpn¹ stref¹ warstw granicznych permu i triasu (Grau-bankbereich, ryc. 1). Z tego ostatniego ods³oniêcia pochodzi holotyp przewodniego dla najm³odszego permu muszlo-raczka Falsisca postera, umo¿liwiaj¹cego okreœlenie z du¿¹ dok³adnoœci¹ po³o¿enia w facjach kontynentalnych pstrego piaskowca granicy permu i triasu. Obecnoœæ F. postera stwierdzono ostatnio tak¿e w Polsce (Ptaszyñski & NiedŸ-wiedzki, 2004). Nasz¹ uwagê zwróci³o podobieñstwo lito-logiczne formacji Fulda do formacji z Jaworzny z Gór Œwiêtokrzyskich. Dla polskich geologów istotna jest odmiennoœæ kryteriów wyznaczenia dolnej granicy pstrego piaskowca w ró¿nych czêœciach basenu germañskiego; w Polsce w³¹czane s¹ do niego odpowiedniki formacji Fulda (Oberer Bröckelschefer; Roman, 2004). Najnowsze informacje dotycz¹ce szeroko dyskutowanych problemów chronostratygrafii granicy permu i triasu w utworach kon-tynentalnych zawieraj¹ prace Kozura (2003), Bachmanna i Kozura (2004) orazKozura i Bachmanna (2005).
Z utworami formacji Bernburg dolnego pstrego pias-kowca zapoznaliœmy siê w rozleg³ym ods³oniêciu Beesen-laublingen, obejmuj¹cym 55-metrowy profil osadów z
przewag¹ mu³owców i i³owców z warstwami oolitów (gan-dar), oraz w przekopie drogi w Unterrißdorf. Szczególn¹ atrakcj¹ tych ods³oniêæ by³y efektownie zachowane, licz-ne, wa¿ne stratygraficznie skamienia³oœci muszloraczków. Granicê dolnego i œrodkowego pstrego piaskowca pozna-liœmy w malowniczym, starym kamienio³omie Großwan-gen(ryc. 2), z profilem obejmuj¹cym strop formacji Bern-burg, piaskowce Quickborn oraz doln¹ czêœæ formacji Vol-priehausen œrodkowego pstrego piaskowca (smith). Godny uwagi by³ litologiczny i sedymentologiczny aspekt profilu, w tym obraz zjawisk synsedymentacyjnych na granicy dol-nego i œrodkowego pstrego piaskowca (patrz tak¿e: Roman, 2004) oraz podobieñstwo litologii najni¿szej czêœci forma-cji Volpriehausen do formaforma-cji z Zagnañska (Góry Œwiê-tokrzyskie). Utwory nieco wy¿szej czêœci formacji Volprie-hausen (smith) z dobrze widoczn¹ cyklicznoœci¹ sedymen-tacji, licznymi strukturami sedymentacyjnymi i biogenicz-nymi, a tak¿e wa¿n¹ stratygraficznie faun¹ Magniestheria mangaliensis obserwowaliœmy w rozleg³ym ods³oniêciu Baalberge (ryc. 3).
Profil Nebra pozwoli³ zapoznaæ siê z najwy¿sz¹ czêœci¹ formacji Hardegsen oraz formacj¹ Solling (spath) wraz z widocznym w stropie ods³oniêæ turyñskim piaskowcem chiroteriowym wieku œrodkowotriasowego.W stanowisku tym doœæ szybko uda³o nam siê znaleŸæ tropy krêgowców.
Profile ods³oniêæ Dorndorf (strop subformacji Göschwitz, subformacja Glockenseck; ret salinarny) oraz rozleg³ego kamienio³omu Karsdorf, w którym wystêpuje fauna Costa-toria costata (formacja Karsdorf, ret), reprezentuj¹ wczes-noanizyjsk¹ czêœæ triasu, a tak¿e œwiadectwa ekspozycji subaeralnej. Jeden z nas (G.N.) mia³ przyjemnoœæ równie¿ tutaj odnaleŸæ œlady krêgowców (tropy z ichnorodziny Chi-rotheriidae oraz Rhynchosauroidae).
Interesuj¹cym i wa¿nym dla polskich badaczy faktem jest ró¿nica w po³o¿eniu granicy litostratygraficznej retu i wapienia muszlowego w obrêbie facji wêglanowych w porównaniu z obszarem Polski: odpowiedniki warstw gogoliñskich dolnych oraz wolickich w³¹czone s¹ tu do retu (patrz: Kêdzierski, 2000).
Pe³ny profil dolnego wapienia muszlowego (formacja Jena) wraz z doln¹ czêœci¹ œrodkowego wapienia muszlo-wego ogl¹daliœmy w czynnym kamienio³omie Steudnitz. W nieeksploatowanych kamienio³omach w Krähenhütte i Troistedt obecne s¹ utwory formacji Trochitenkalk i Meiß-ner, zbli¿one pod wzglêdem cech litologicznych do gór-nego wapienia muszlowego obszaru Gór Œwiêtokrzyskich. Atrakcj¹ paleontologiczn¹, zw³aszcza tego ostatniego ods³oniêcia, jest liczna, dobrze zachowana fauna, w tym doskonale zachowane ceratyty.
Ostatnie dwa dni warsztatów poœwiêcono zwiedzaniu ods³oniêæ kajpru. Od 1997 roku stosowany jest ujedno-licony podzia³ litostratygraficzny kajpru, który zast¹pi³ nazewnictwo tradycyjne (patrz: Bachmann i in., 2005). W ods³oniêciu Egstedter Trift, w w¹wozie niedaleko Erfur-tu, widoczne s¹ utwory formacji Erfurt (kajper dolny, 42
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 1, 2006
* ul. Stroñska 1 m. 12, 01-461 Warszawa; TPtasz@interia.pl;
**Zak³ad Zoologii, Wydzia³ Biologii, Uniwersytet
Warszaw-ski, ul. S. Banacha 2, 02-097 Warszawa;
***Dzia³ Paleontologii, Muzeum Przyrody i Techniki w Sta-rachowicach, ul. Wielkopiecowa 1, 27-200 Starachowice; grze-gorzniedzwiedzki@yahoo.com
G. NiedŸwiedzki T. Ptaszyñski
ladyn), wykszta³conej g³ównie w facjach terygenicznych i zawieraj¹cej faunê Conchostraca, ma³¿ów i Lingula. Z utwo-rami fluwialnymi formacji Stuttgart œrodkowego kajpru zapoznaliœmy siê w malowniczym ods³oniêciu Groß Mon-ra. W rozleg³ym wyrobisku Erfurt-Gispersleben eksploato-wane s¹ osady wy¿szej czêœci profilu formacji Stuttgart oraz ni¿szej czêœci formacji Weser. Utwory formacji Weser
(w tym warstwy z Lehrberg) ogl¹daliœmy na wzgórzu Petersberg (Erfurt). Na szczycie wzgórza Schwellenburg, zbudowanego z wy¿szej czêœci formacji Weser, w daw-niej eksploatowanych gipsach (Heldburggips) rozwiniêty jest kras. Gipsy, obecne w stropowej partii formacji Weser, napotkaliœmy jeszcze w sp¹gu formacji Arnstadt (górna czêœæ œrodkowego kajpru, Steinmergelkeuper) na stokach
43 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 1, 2006
Ryc. 3. Ods³oniêcie Baalberge — utwory formacji Volpriehausen (smith) z dobrze widoczn¹ cyklicznoœci¹ sedymentacji.
Ryc. 1, 2 i 3 fot. G. NiedŸwiedzki
1m
Ryc. 1. Ods³oniêcie Nelben (formacje Fulda i dolna czêœæ Calvörde) z
dobrze widoczn¹ i ³atwo dostêpn¹ stref¹ warstw granicznych permu i triasu
Ryc. 2. Kamienio³om Großwangen z profilem obejmuj¹cym
strop formacji Bernburg, piaskowce Quickborn i doln¹ czêœæ formacji Volpriehausen œrodkowego pstrego piaskowca (smith)
wzgórz Wachsenburg oraz Burg Gleichen, gdzie propono-wany jest stratotyp formacji Arnstadt i gdzie mo¿na obser-wowaæ jej kontakt z wy¿ej le¿¹cymi warstwami dolnego retyku (Postera Beds).
Ostatnim odwiedzonym przez nas ods³oniêciem by³y kamienio³omy Kammerbruch w pobli¿u Gotha, w których eksploatowano od dawna kamieñ dla takich budowli histo-rycznych, jak Wartburg i Erfurter Dom. W kamienio³omie Seeberg dostêpna jest wy¿sza czêœæ formacji Exter (œrod-kowy i górny retyk: Contorta Beds i Triletes Beds), a tak¿e jej kontakt z najni¿szym liasem (ryc. 4).
Obok wielu ods³oniêæ umieszczona by³a informacja geo-logiczna dla turystów — zjawisko w Polsce w zasadzie nie-spotykane, a naszym zdaniem godne naœladowania.
W nieoficjalnych rozmowach powraca³a wielokrotnie idea zorganizowania w przysz³oœci podobnych warsztatów na obszarze Polski. Zda-niem autorów, którzy na tegoroczne warsztaty w Halle zostali zaproszeni jako osoby nie repre-zentuj¹ce ¿adnej geologicznej instytucji, takie spotkanie sprzyja³oby rozwojowi badañ straty-graficznych i sedymentologicznych utworów wczesnego mezozoiku w Polsce oraz u³atwi³oby integracjê z pracami badawczymi wykonywany-mi w innych regionach Europy.
Literatura
BACHMANN G. & KOZUR H. 2004 — The Germanic Triassic: correlations with the international chronostrati-graphic scale, numerical ages and Milankovitch cyclicity. Hallesches Jahrb. Geowiss., 26: 17–62.
BACHMANN G., BEUTLER G., SZURLIES M., BARNASCH F. & FRANZ M. 2005 — International Field Workshop on the Triassic of Germany and surrounding countries. July 14–20, 2005: 1–75.
KÊDZIERSKI J. 2000 — Sequenzstratigraphie des Muschelkalks im östlichen Teil des Germanischen Beckens (Deutschland, Polen) Sequenzstratigraphie des Muschel-kalks im östlichen Teil des Germanischen Beckens. Dis-sertation zur Erlangung des akademischen Grades doctor rerum naturalium (Dr. rer. nat.) vorgelegt an der Mathe-matisch-Naturwissenschaftlich-Technischen Fakultät der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg (http://sundoc.bibliot-hek.uni-halle.de/diss-online/00/00H168/prom.pdf).
KOZUR H. 2003 — Integrated ammonoid-, conodont and radiolarian zona-tion of the Triassic. Hallesches Jahrb. Geowiss., 25: 49–79.
KOZUR H. & BACHMANN G. 2005 — Correlation of the Germanic Triassic with the international scale. Albertiana, 32: 21–35.
PTASZYÑSKI T. & NIEDWIEDZKI G. 2004 — Conchostraca (muszloraczki) z najni¿szego pstrego piaskowca Zache³mia, Góry Œwiêtokrzyskie. Prz. Geol., 52: 1151–1155.
ROMAN [BECKER] A. 2004 — Sequenzstratigraphie und Fazies des Unteren und Mittleren Buntsandsteins im östlichen Teil des Germani-schen Beckens (Deutschland, Polen). Dissertation zur Erlangung des akademischen Grades Doctor rerum naturalium (Dr. rer. nat.) vorgelegt an der Matematisch-Naturwissenschaftlich-Technischen Fakultät der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg (http://sundoc.bibliot-hek.uni-halle.de/diss-online/04/04H038/prom.pdf).
44
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 1, 2006
retyk
lias
Ryc. 4. Kamienio³om Seeberg z osadami wy¿szej czêœci formacji Exter (œrodko -wy i górny retyk: Contorta Beds i Triletes Beds), a tak¿e jej kontaktem z najni¿-szym liasem. Fot. T. Ptaszyñski
