Pamiętnik Przemysława Warmińskiego (1927-1939)

Zygmunt Kaczmarek

Pamiętnik Przemysława

Warmińskiego (1927-1939)

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 17/3, 103-114

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

K w a r ta ln ik H is to r ii P r a s y P o l s k i e j X V II 3

ZYGMUNT KACZMAREK

PA M IĘ T N IK PRZEM YSŁAW A W ARM IŃSKIEGO (1927— 1939)

UWAGI WSTĘPNE

G dy zb ierałem m a te ria ły do b iogram u d zien nik arza P rzem y sław a W arm ińskiego, p rzygotow ane do W ielkopolskiego słow nika biograficzne­ go, n a tk n ą łe m się n a p am iętn ik p isany przez W arm ińskiego w okresie od 5 stycznia 1927 r. do 18 m arca 1939 r. Rękopis składa się z czterech ze­ szytów , k ażd y po około 80 stron. P ierw szy o bejm u je w y d arzenia od 5 I 1927 r. do 26 XI 1928 r., d ru g i od 26 XI 1928 do 11 V III 1931 r., trzeci od 2 X I 1928 do 15 X 1933 r. i c zw arty od 11 X I 1933 do 18 III 1939 r. Z eszyty te z n a jd u ją się w posiadaniu siostry W arm ińskiego S ła w u ty Zoll, k tó ra u d o stęp n iła je au to ro w i w celu w yk orzystania w b ad an iach naukow y ch n ad dziejam i w ielkopolskiej endecji.

P a m ię tn ik p isany je st popraw n ą polszczyzną. J e st to p a sjo n u ją cy do­ k u m en t o b raz u jąc y ów czesne stosunki p an u jące w m łodzieżow ym ś ro ­ dow isku poznańskiej end ecji. P ełno w nim uw ag i osobistych w y n u rz e ń W arm ińskiego na te m a t życia politycznego (udziału w k am p an iach w y ­ borczych do sejm u i sen atu w latach 1928— 1930, do sam orządów m ie j­ skich w 1929 r. i 1933 r., procesu brzeskiego, łam ania praw orządności, akcji an ty rząd o w y ch endecji oraz w rażeń z zeb rań i w ieców politycz­ nych), życia organizacji m łodzieżow ych (opisy ak cji w yborczych do B ra t­ niej Pom ocy i korpo racji, stosunków w ew n ętrzn y ch M łodzieży W szech­ polskiej i OW P, udziału w zjazdach), stosunków rodzin ny ch (śm ierci o j­ czyma, kłopotów finansow ych rodziców, opisów spotkań tow arzy sk ich z udziałem czołow ych osobistości życia społeczno-politycznego P oznania), spraw osobistych (egzam inów na uczelni, aw ansów , s ta ra ń o ap lik acje) i sp orto w ych (kulisy zawodów ten iso w y ch i hokejow ych oraz w yniki). W arm iński należał do czołow ych sportow ców okresu m iędzyw ojennego. Zdobył ty tu ł w icem istrza Polski w tenisie, rep rezen to w ał k ra j w p u c h a ­ rze D avisa. P ełn ił rów nież fu n k cje k ap itan a sportow ego Polskiego Z w iąz­ ku H okeja na Lodzie.

bardzo ciekaw e i in teresu jące dla badacza, ale ze w zględu n a rodzaj niniejszej publik acji m usiały zostać pom inięte. A u to r zdecydow ał się rów nież zamieścić fra g m en ty arty k u łó w W arm ińskiego opublikow anych w „K urierze W arszaw skim ”, k tó re u zu p ełn iają p am iętn ik . P a m ię tn ik jest pisan y z krótszym i lub dłuższym i p rzerw am i czasow ym i w zależności od w ydarzeń i udziału w nich samego au to ra . Z d arzają się zapisy z dnia n a dzień lub w odstępach tygodniow ych, a n a w e t m iesięcznych. W iele ocen w yd arzeń je st su b iek ty w n y ch i zgodnych z poglądam i lansow anym i przez N arodow ą D em okrację. Z p am iętn ik a w ynika, że dość pow ażny w p ły w na kształtow anie poglądów a u to ra m iała rodzina, środow isko a k a ­ dem ickie i prasa, a głównie o rgan endecki „ K u rie r P o z n a ń sk i”. W swym p am iętn ik u W arm iński św iadom ie przem ilczał p ew ne w y d arzenia ze w zględu na tajem nicę, jak a go obow iązyw ała. Nie in fo rm u je o poufn y ch spotkan iach organizacji „Z et” czy o w ynikach rozm ów z czołow ym i p rz y ­ w ódcam i endecji, np. z Dm owskim . O baw iał się rew izji i aresztow ań. D la­ tego też p am iętn ik przechow yw any by ł w ta je m n y c h schow kach. In ­ fo rm acje tu ta j zaw arte m ogłyby być w y k o rzy stan e przez w ładze sądo­ we jako dowód przeciw autorow i i w ym ienionym i z im ien ia i nazw iska kolegom , ty m bardziej że poprzez koligacje rodzinne spokrew niony był z czołow ym i osobistościam i życia społecznego, gospodarczego i polity cz­ nego Poznania. O jczym , d r Rozm iarek, był udziałow cem szeregu p rzed ­ siębiorstw w P o znaniu, m atk a działaczką „ W a rty ” , „Sokoła” i N arodow ej O rgan izacji K obiet, a w u j — C yryl R a ta jsk i — p rez y d e n te m m iasta.

K a rie rę dzien n ik arsk ą zaczął W arm iński w P o zn aniu . O d 1935 r. za­ m ieszczał a rty k u ły polityczne i sportow e w pism ach w arszaw skich: „A B C” , „Podbipięcie” , „N ow ym Ł adzie” , „ K u rierze W arszaw sk im ” oraz katow ick iej „P olonii” . W lata ch 1938— 1939 b y ł ko resp o n d en tem b e rliń ­ skim „K u riera W arszaw skiego”. P odpisyw ał swe a rty k u ły inicjałam i „P W ”.

P rz y opracow aniu a rty k u łu w ykorzy stane zostały m ate ria ły znajdu­ jące się w A rchiw um U n iw ersy tetu im. A. M ickiewicza. A uto r przejrzał tak ż e a rty k u ły i k orespondencje, głów nie w „A BC” i „K u rierze W ar­ szaw skim ” . R odzina udostępniła także inne m ate ria ły , m in . rękopis p rzy jaciela W arm ińskiego W itolda G ro tta 1, k tó ry p rzeprow adził skru­ p u la tn e badania dotyczące udziału jego w w alk ach z N iem cam i n a b a ry ­ kadzie grochow skiej oraz o statn i list p isan y do ro d zin y w tra g ic z n /c h dniach w rześniow ych 1939 r.

1 Witold Grott (1912—1944). Przyjaciel W armińskiego, ekonomista, prezes Mło­ dzieży W szechpolskiej w Poznaniu, Działacz OWP i ZMN, od 1936 r. pracował ja­ ko sekretarz Rady Polskich Interesów Portu Gdańskiego. W czasie okupacji współ­ założyciel „Ojczyzny”. Pracował w RGO i D elegaturze Rządu na kraj (wicedy­ rektor departamentu skarbu). W 1944 r. rozstrzelany w grupie 200 zakładnikóv w Warszawie.

P A M IĘ T N IK P R Z E M Y S Ł A W A W A R M IŃ S K IE G O ₁₀₅

* *

*

P rz em y sła w W arm iń sk i u rodził się 14 III 1908 r. w Bydgoszczy w ro ­ dzinie lek arza Em ila i H alin y z M ayów. W 1926 r. zdał m atu rę w Po­ znaniu. W ty m sam ym ro k u zapisał się na W ydział Praw no-E konom iczny U n iw e rsy te tu P oznańskiego. B ył prezesem M łodzieży W szechpolskiej i działaczem A kadem ickiego Z rzeszenia Sportow ego. W 1930 r. został m ianow any k ierow n ikiem g ru p y akadem ickiej Obozu W ielkiej Polski. W ty m sam ym ro k u w y b ra n y został przew odniczącym endeckiej M łodzieży W szechpolskiej. W 1931 r. ukończył studia i rozpoczął służbę w ojskow ą. W racając z u rlo p u przyw oził ze sobą dość pokaźne ilości „Głosu A ka­ dem ickiego” , o rg an u endeckiego n a U niw ersytecie Poznańskim , ro zp ro ­ w adzał pism o w koszarach. Pism o to pow stało z jego inicjaty w y. W „G ło­ sie A k adem ick im ” rozpoczął k a rie rę dziennikarską. Pisyw ał także w „A w angard zie” . W sw ym p am iętn ik u napisał: „D ałem do »A w angardy«2 a rty k u ł o zm ienionej obecnie roli Obozu (w spółudział w rządzeniu Polską za pom ocą przy m u su m oralnego). D ałem pod pseudonim em A dam K u ­ lig — chcę go używ ać przez czas w ojska i przez czas ap lik acji”. Po od b y ­ ciu służby w ojskow ej został m ianow any kom isarzem tajn e j organizacji „ Z e t” , k tó ra k iero w ała całym ru ch em endeckim na uczelniach P oznania. Rozpoczął p racę w Zachodnio-Polskim T ow arzystw ie K redytow ym . P rz y ­ ję ty został n a p ra k ty k ę u adw okata W lazły.

Po rozw iązaniu OW P w 1932 r. w W ielkopolsce m łodzi działacze en­ deccy dokonali rozłam ów (1934). W arm iński opowiedział się za p ro g ra ­ m em sk ra jn ie nacjonalistycznego Obozu N arodow o-R adykalnego. Mimo rozw iązania przez w ładze państw ow e w 1934 r. ONR działał k o n sp iracy j­ nie d alej i w y d aw ał z in ic ja ty w y W arm ińskiego dw utygo dnik „ J u tr o ” . D ziałalność k o n sp iracy jn a ONR i w ydaw anie nielegalnych ulotek spo­ w odow ały aresztow anie W arm ińskiego. W 1935 r. został skazany n a 8 m iesięcy w ięzienia z zaw ieszeniem n a 5 lat. P ro k u ra to r w niósł apelację od w yroku. O baw a przez ponow nym aresztow aniem zapew ne spow odo­ w ała, że W arm iń sk i przeniósł się do W arszaw y.

Oto końcowe fra g m e n ty p am iętn ik a o b ejm ujące działalność głów nie dziennikarsk ą w W arszaw ie i B erlinie.

5 IX 1936 r. W róciłem wczoraj z tygodniowej w ypraw y do Warszawy. Przenoszę się tam na stałe już od 1 X [...]

2 Na tem at takich pism, jak „Głos Akadem icki”, „Awangarda”, „Czuwamy”, na łam ach których zaczynał karierę dziennikarską Warmiński, zob. Z. K a c z m a ­ r e k , Z historii endeckiej prasy politycznej Poznania (1922—1939), „Rocznik Historii Czasopiśm iennictwa Polskiego”, t. 15, z. 1.

W W arszawie chciałbym być przez 1,5 roku, to jest do w iosny 1938, r., potem chcę w rócić do Poznania, by tutaj zdać egzamin adwokacki [...] U „nas”, tak w W arszawie, jak i w Poznaniu, w szystko dobrze, robota idzie naprzód, szeregi się zwiększają. I mam nadzieję, że w yjazd mój z Poznania nie zrobi żadnej większej szczerby. Sytuacja za to w kraju głupia i nic dobrego nie wróżąca. Kom pletny upa­ dek autorytetu rządu, wzrost w pływ ów komunistycznych, ogólne bezhołow ie w spo­ łeczeństw ie nadal.

Ja w W arszawie wchodząc za zgodą mych kolegów w skład redakcji szerokie­ go pisma, jaki będzie „Głos W olny” rzecz oczywista, że nie będę od najw ażniej­ szych nawet zagadnień i decyzji oddalony. A oprócz tego, wychodząc z założenia, że czas przygotowywać się do czekającej m nie w przyszłości pracy twórczej, będę się w W arszawie mając w ięcej w olnego czasu i lepsze warunki zaznajam iał z spraw a­ mi m niejszości narodowych, które to sprawy interesują m nie od dawna, a w ym a­ gają koniecznych reform i prac w przyszłości, a co za tym idzie i ludzi, znających się na nich dobrze i patrzących na nie z w łaściw ego stanow iska narodowego.

Warszawa, 4 XII 1936. Nie pisałem całe dwa miesiące, z czego połowa przypada na pobyt w War­ szawie. Jestem tu bowiem od 3 XI, mieszkam chw ilow o w pokojach kawalerskich w gmachu Imki [...] Co prawda sprawa „Głosu W olnego”, o którym pisałem, ostat­ nio wzięła w łeb — i J. R em bieliński na skutek różnych okoliczności zupełnie słusznie z dziennika przeszedł na tygodnik „Podbipięta”, gdzie za artykuliki spor­ towe otrzymuje po zł 20 (m iesięcznie 80—100 zł), ale za to udało mi się um ówić z W itoldem Korfantym stałe korespondencje z W arszawy po 30 zł od sztuki. P onie­ waż w przebiegu ostatniego tygodnia zam ieściłem ich już 3 i ponieważ w każdym razie liczyć mogę na 6—7 m iesięcznie, będę mieć z tego źródła 200 zł. Prócz tego pisuję do „ABC” (obecnego „naszego” oficjalnego pisma) i mimo iż płacą tam słabo, liczyć mogę w każdym razie na 50—60 zł.

31 X II 1936 [...] dziś ostatecznie uzgodniłem moją stałą współpracę w „ABC”, co prawda na początek jedynie za 200 zł miesięcznie. A le tylko 2 godz. dziennie, a poza tym z pracy tej skorzystam w iele (nie tylko językowo) oraz będę czerpał m ateriał do artykułów także i do innych pism. Mam bowiem mieć dział Francji, Niem iec z obo­ wiązkiem przeczytania licznych pism francuskich i niem ieckich oraz pisania o najciekawszych zdarzeniach.

Warszawa, 16 II 1937 [...] Dzisiaj jadę na dwa dni do Poznania, w sprawie utworzenia oddziału i po­ znańskiej strony „ABC”. Mam zabrać pieniądze i poruszyć „naszych” [...]

Korzystam ogromnie z tego rodzaju pracy i życia, jakie prowadzę. Warszawa jest stolicą i ma życie, które od Poznania jest o w iele bogatsze [...] Ostatnio zyska­ łem dostęp do Biblioteki Sejm ow ej, gdzie mam możność poznania doskonałych książek i czasopism.

Warszawa, 18 III 1937 [...] w „ABC” bywam codziennie od 2S0 — 4-ej, a poza tym poświęcam dużo czasu w domu na czytanie pism francuskich i niem ieckich oraz pisanie artyku­ łów do „ABC”. Coraz częściej pozwalam sobie na w stępne, skromne sygnowanie pw. Poza tym pisuję jak dotychczas do każdego numeru „Nowego Ładu” poważne

P A M IĘ T N IK P R Z E M Y S Ł A W A W A R M IŃ S K IE G O ₁₀₇ ideow e artykuły, rozpisałem się też do „Polonii” K atowickiej, ostatnio do numeru w ielkanocnego posłałem podpisany artykuł pt. Konsolidacja bliskiej przyszłości. Z „Polonii” też pochodzi dosyć duża część mych zarobków. Pisuję natom iast znacznie m niej do „Podbipięty”, który znalazł się obecnie w trudnościach finansow ych [...] W ogóle cała ta impreza Janka R em bielińskiego — pom yślana początkowo bardzo górnie, szeroko, zawiodła nawet w form ie tygodnika, niestety — mam dużo sym ­ patii dla Janka — nie bardzo zanosi się na polepszenie [...]

Czasu zabierają mi ostatnio bardzo dużo sprawy polityczne. Tutaj najw ażniej­ szą i n iestety tak bolesną dla nas rzeczą była niespodziewana śmierć Henia Ros- smanna. B ył on dla nas jednym z nawybitniejszych, najenergiczniejszych i naj- sugestyw niejszych przywódców. Pogrzeb m iał w spaniały i m anifestacyjny — echo jego zgonu naprawdę potężne.

Sytuacja „nasza” przedstaw ia się bardzo pomyślnie. Wyraźna poprawa na w szystkich terenach. I coraz lepsza atmosfera i w ew nętrzna, spokojna wiara, za­ pał. Ostatnio odnieśliśm y duże sukcesy na terenie akademickim. N iestety dopro­ wadza to do zaostrzenia stosunków z Stronnictwem [Stronnictwo Narodowe], jed­ nak na to nie ma rady. Ja sam zaczynam uważać, że trzeba się w reszcie zdecydo­ w ać na jasne i w yraźne ustosunkow anie się do tych, z tak w ielką nienaw iścią od­ noszących się do nas — „okaleczałych” m oralnie i um ysłowo byłych kolegów.

W „szerszym ” terenie nastąpiło w reszcie przed m iesiącem „okocenie się” partii Koca8. Zapowiadane i wprowadzone na św iat z ogromną pompą, szykanami, okazało się nieudałym i i jeszcze w ęższym i naśladow nictw am i BBWR. Impreza od początku nieudała. A le to nie w yjaśnia ani też nie rozstrzyga niczego.

Warszawa, 16 X 1937 Po siedm iu m iesiącach zabieram się do pisania [...] Lato częściowo siedzia­ łem w W arszawie, częściowo w łóczyłem się mym kupionym i wymarzonym Fia- cikiem po całej niem al Polsce. W wrześniu 4 tygodnie spędziłem w Austrii i w N iem czech [...]

Prócz poprzednich zajęć i zarobków zyskałem na w iosnę nowe: pisanie nauko­ wej pracy gospodarczo-żydowskiej, za stałym wynagrodzeniem 300 zł. Jest to rzecz poważna i jeśli ją dobrze napiszę i wykończę, może mi się „życiowo” bardzo przy­ dać.

W „ABC” aw ansow ałem na „czołowego” publicystę, a jeśli już nie czołowego, to w każdym razie najbardziej żywego i tem peram entnego. W stępne moje artykuły, sygnowane PW, poczytne są bardzo i chwalone.

„Polonia”, od czasu do czasu inne pisma, trochę i praktyka adwokacka itp. do­ pełniają m ych zajęć i [...] dochodów.

Politycznie — w ogrom ie chaosu i dezorientacji powszechnej — której nie w ar­ to opisyw ać, w yłania się przed „nami” coraz bardziej owocna i wyraźna droga utworzenia nowego sam odzielnego obozu politycznego młodego pokolenia. Jesteśm y w stanie ofen syw y na w szelkich terenach, ja w pracach tych biorę coraz żywszy udział: wczoraj w róciłem [...] z dwudniow ej inspekcji w Poznaniu, z udanym prze­ m ówieniem na akadem ickim publicznym zebraniu i szeregiem odpraw czy zebrań. Będę nawet do Poznania jeździć obecnie stale. A w najbliższych dwóch tygodniach mam przewidziane 3 inne publiczne w ystąpienia [...]

Zamach na Koca [...], bałagan w rządzie, uw olnienie przez przysięgłych jed­ nom yślnie Doboszyńskiego (!)4, różne skandale i śmierć Parylewiczow ej, trochę roz­ 8 Chodzi o utworzony Obóz Zjednoczenia Narodowego; zob. T. J ę d r u s z- c z a k, Piłsudczycy bez Piłsudskiego, Warszawa 1966.

4 Na tem at w ypraw y A. Doboszyńskiego na M yślenice zob. J. J. T e r e j, R z e ­

ruchów i w iele trupów w czasie krwawego strajku chłopskiego — oto bilans „ży­ cia” politycznego.

Pleszew , 27 XI 1937 Kończę dzisiaj 4 tygodniow e ćwiczenia w ojskow e. Wyjeżdżam jednak z P lesze­ wa z radością [...]

Zostałem w m iędzyczasie w ybrany kapitanem sportowym PZHL (hokej), w m iejsce Żyda Saksa. Oznacza to wzrost obowiązków, ale i również gratisow e (a n a ­ w et i dochodowe) w yjazdy z drużyną.

W arszawa, 15 V 1938 N ie pisałem praw ie pół roku, spędzonego zresztą bujnie i burzliwie. W stycz­ niu byłem dwa tygodnie w Szwajcarii, w lutym w Czechosłowacji. B yły to dwa w yjazdy „hockeyow e”, raczej uciążliw e niżli przyjem ne, a że ich w yniki sportowe nie zawsze były dodatnie, w ięc po powrocie spadło na m nie całe odium „zażydzia- łej prasy sportowej, brukowej — niedawno przecież „wysadziłem z siodła” żydłaka Saksa.

W marcu na odmianę pojechałem autem na dwa tygodnie do Austrii, zlik w i­ dowanej przez Hitlera włączeniem jej do N iem iec [...] B ył to wyjazd dzienikarsko- -polityczny, podobnie jak i dwa tygodnie w k w ietniu w Czechosłowacji, zagrożonej rozbiorem przez sąsiadów.

A jutro jadę do Berlina [...] na stałe, w każdym razie na kilka dobrych m ie­ sięcy. Jadę w charakterze korespondenta politycznego „Kuriera W arszawskiego”. Zaproponowano m i to po korespondencjach z Wiednia. Po chw ilow ym w ahaniu zgodziłem się, za wiedzą mych politycznych przyjaciół; w zględy finansow e, na ogół korzystne, nie odgryw ały tutaj w iększej roli — głów nie skusiła m nie perspektywa siedzenia przez pew ien czas za granicą, w tak ciekaw ym i bogatym politycznie centrum, jakim jest Berlin.

Pozostaje sprawa mego egzaminu adwokackiego oraz druga — ustabilizow ania się życiowego i rodzinnego. Co do pierwszego — to chcę go zdać albo jesienią, albo też zimą, nie będzie to form alnie przez w yjazd do Berlina wykluczone. A druga rzecz trudna jest do prelim inowania. Mam już co prawda przekroczone 30 lat, ale przecież ani się nie pali, ani też wyjazd za granicę niczego nie udaremia, co naj­ wyżej odwleka. Żal mi trochę opuszczać Warszawę, w łaśnie w maju, gdy kwitną bzy i gdy ułożyłem sobie bardzo przyjemnie stosunki. Żal mi też bardzo wyrw ać się chociaż na krótko z naszego politycznego środowiska, w którym tak w iele jest do zrobienia. A le cóż robić — pocieszyć się jedynie mogę, że z rokiem na rok aw an­ suję życiowo pod każdym względem.

*

* *

P rz e rw ijm y na chw ilę cytow ać p am iętn ik i od dajm y głos korespon­ dencji W arm ińskiego. Spostrzeżenia swe z podróży do Czechosłowacji i A u strii na w iosnę 1938 r. zaw arł w szeregu k o respo nd encji zamieszczo­ n ych w „ K u rierze W arszaw skim ”. P rzez Czechosłow ację przejeżdżał w kilka dni po zaborze A u strii przez Niemców. W arm iński był pełen po­ dziw u dla naszego południow ego sąsiada. W szędzie spotkał się ze słowami zapew nienia o tw a rd e j obronie, chociaż Czesi zdaw ali sobie spraw ę z ca­ łej grozy sy tu a c ji. W czasie p rzejazd u przez Czechosłow ację wszędzie p a­

P A M I Ę T N IK P R Z E M Y S Ł A W A W A R M IŃ SK IE G O ₁₀₉

now ało o stre pogotow ie; gotow e betonow e przeszkody i zasieki z d ru tu kolczastego. W P ilźn ie z a sta ł go a la rm przeciw lotniczy i zaciem nienie m ia sta na w yp ad ek a ta k u lotniczego.

Nowe porządk i h itle ro w sk ie spotykał w A ustrii n a każdym k ro k u 5, także w W iedniu. K o n s u la t polski w W iedniu znajdow ał się w ciągłym oblężeniu. P o d d an i re p re sjo m Żydzi zam ieszkali w A u strii a posiadający jak iek olw iek w ięzy łączące ich z Polską spieszyli do k o n su la tu polskiego z prośbą o p aszpo rt, ab y uciec przed szykanam i i prześladow aniam i h it­ lerow skim i. W ielu z n ich m iało pow pinane w płaszcze polskie orzełki czy białoczerw one odznaki, k tó re m iały g w arantow ać im nietykaln o ść n a u li­ cach. W ielu z n ich n ie znało języka polskiego. W arm iński, którego tr u d ­ no posądzić o sy m p atie w sto sun k u do Żydów, napisał: „A rzeczyw iście położenie Żydów w ied eń sk ich nie jest do pozazdroszczenia. P ozbaw ieni są jak iejk o lw iek obrony, po d staw ow y ch chociażby p raw . Z astosow ano w stosunku do n ich n a jb a rd z ie j złośliwe i poniżające re p re s je ”6.

Berlin, 19 VI 1938 Dzisiaj upływ a w łaśn ie pierw szy m iesiąc mojego pobytu w Berlinie. A ponie­ w aż nigdy dłużej nad m iesiąc n ie m ogę usiedzieć na m iejscu, w ięc na parę godzin w siadam do pociągu z przeznaczeniem: 2 dni Poznań, 3 dni Warszawa.

Stęskniłem się za Polską, za Polakami, a naw et i za polskim jedzeniem . Tro­ chę się już w żyłem w stosunki berlińskie, mam już szereg znajomości, robotę mam bardzo przyjemną, ulokow ałem się i urządziłem nie najgorzej, pieniędzy mam raczej w ystarczająco — a jednak nie bardzo się mogę przyzwyczaić do niem ieckiej atm osfery i tow arzystw a — w yraźnie mi nie odpowiada. Kończę jednak chw ilow o na tym najogólniejszym stw ierdzeniu, bo mało mam czasu, a jeszcze dużo do zro­ bienia.

W czasie po b y tu w B erlinie W arm iński śledził w szelkie p ro p ag a n d o ­ w e ak cen ty an typ olsk ie. W m aju 1938 r. w gm achu p ru sk iej A kadem ii U m iejętności na U n ten d er L inden o tw a rta została w y staw a obrazu jąca rolę Niem ców poza granicam i k ra ju . Oto w rażenia opisane w „ K u rie ­ rze W arszaw skim ” z te j w ystaw y: „Oczywiście Polska rep re z en to w a n a je s t tu ta j pokaźną ilością różnych w y daw nictw , przyw ilejów i in n y ch dowodów żyw ej działalności niem ieckiej n a ziem iach polskich p rze d w ie­ kam i. Z w y d aw n ictw w y b ija się na czoło pierw sze b ro szu ry i książki d ruk ow an e w języku niem ieckim w P o lnischer Lissa, to je st w Lesznie. A tu ż obok zam ieszczonych je st szereg niem ieckich rękopisów M ikołaja K opernika oraz o ry g in ał jego epokowego dzieła drukow anego w N o ry m ­ berdze. Ma to dowodzić niem ieckiej przynależności narodow ej polskiego a stro n o m a ” . Sporo m iejsca na w ystaw ie zajęła niem iecka a g ita c ja p rz e d

-5 Na progu d a w n e j Austrii, „Kurier W arszawski” (dalej KW), nr 78 z 18 III 1938.

6 Żydzi w Wiedniu, KW, nr 80 z 20 III 1938; Położenie Ż y d ó w w Austrii, tam ­ że, nr 194 z 17 VII 1938.

plebiscytow a na G ó rn y m Ś ląsku, na W arm ii i M azurach. W szystkie u lo tk i b y ły zredagow ane w polskim lub polsko-niem ieckim brzm ieniu. W zw iązku z ty m W arm iński napisał: ,,I nie są skierow ane do niem ieckie­ go kolonisty, zatytu łow an e są bow iem n iem al w szystkie po polsku »Ro­ daku«. A a rg u m e n ty w nich nie m ówią o narodow ości niem ieckiej, p rz e ­ ciw nie skierow ane są do Polaków , k tó ry m lepiej będzie pod niem ieckim i porządkam i”7.

W przededniu zajęcia Sudetów W arm iński n ap isał w „K u rierze W a r­ szaw skim ” : „Zorganizow ane zostały w całych N iem czech ogrom ne ćw i­ czenia w ojskow e, o dbijające się sw ym rozm iarem na każdej n iem al dzie­ dzinie życia. Pow ołani zostali n a te ćw iczenia niezliczeni rezerw iści, o p u ­ stoszały więc b iu ra, u rzę d y inne w a rsz ta ty p racy . A ludność cy w ilna po­ w ołana została do różnych św iadczeń zastępczych, w ydane zostały różne rozporządzenia spotykane jedy n ie w czasach w y ją tk o w y c h ”8.

Berlin, 30 IX 1938 Za chw ilę zaczyna się fatalny 1 października. Dzień ten wyznaczony został przez Hitlera jako dzień rozpoczęcia wojny o Sudety — no i na skutek wczoraj w Monachium uzyskanej zgody Francji i A nglii na zajęcie ich przez w ojska n ie­ m ieckie oraz poddania się osamotnionej Czechosłowacji; za chw ilę wkroczą w S u ­ dety wojska niem ieckie bez oporu — za poparciem A nglii i Francji. To jest po prostu potworny sukces Hitlera, którego nikt nie spodziew ał się jeszcze przed trzema tygodniam i. Za chw ilę wkroczą jednak również, jak się zdaje, i w ojska pol­ skie na Śląsk Zaolzański, gdzie od szeregu dni toczą się krwawe w alki naszych ochotników z Czechami. Boję się jednak, jak to się dla nas skończy.

W ogóle czasy przeżywane przeze m nie tu w Berlinie są zupełnie nieprawdo­ podobne. Oczywiście, że na mym obecnym stanow isku odczuwam to bezpośrednio na w łasnej skórze, dawne spokojne czasy, o których pisałem 19 czerw ca, skończyły się od dawna. Nie jestem z tego powodu zrozpaczony. Musi tutaj jednak, w pisaniu mym pozostać luka, której nie potrafiłbym odrobić nawet i całorocznym pisa­ niem. Tym bardziej że duże przemiany są i w Polsce, a nawet i w e m nie samym. Jestem ogromnie zadowolony ze „szkoły berlińskiej”, jaką przechodzę — już te ­ raz dużo z niej skorzystałem i „przewekslowałem ” w iele dawnych poglądów. A le w łaśn ie tym bardziej tęsknię za Polską i wzdycham do powrotu.

Bije godzina dwunasta, ja jednak nie będę mógł jeszcze iść spać. Czekam bo­ w iem za telefonem z Pata z wiadom ościam i „z frontu”, poza tym muszę spako­ wać się jutro na nowe w łasne mieszkanie.

Berlin, 24 X 1938 M inęły trzy tygodnie, niem al jeszcze bardziej obfite w w ydarzenia od po­ przednich. Na nasze ultim atum poparte przygotow aniam i w ojennym i Czesi bez w alki oddali nam cały Śląsk Zaolzański, naw et i m iejscowości o m inim alnym na­ szym odsetku. To jest duży sukces polityki Becka, w yw ołał on w całym kraju n ie­ zw ykły entuzjazm i wrażenie. Teraz w całym kraju jednak od 2 tygodni toczy się jeszcze w ażniejsza gra o los Rusi Podkarpackiej, to jest o żądaną przez nas w spól­ ną granicę z Węgrami. Czechosłowacja rozleciała się w kaw ałki, same okrojone z

7 W y sta w a o Niemcach za granicami Rzeszy, KW, nr 147 z 30 V 1938. 8 Pokaz „Służby Pracy” i ... aktualna polityka, KW, nr 248 z 10 IX 1938.

P A M IĘ T N IK P R Z E M Y S Ł A W A W A R M IŃ S K IE G O ₁₁₁ w szystkich stron Czechy poddały się niem al zupełnie w pływom niem ieckim.

Byłem w W arszawie kilka dni, zainicjowałem akcję mającą na celu ożyw ie­ nie naszego ruchu i zejścia z błędnych częściowo jego dróg. Jest to trudna rzecz, szczególnie z odległości berlińskiej, ale na ogół jestem zadowolony i pełen nadziei, że uda się nam rozpocząć now e prace w w łaściw ych formach oraz nastaw ieniach. Tym bardziej że w ew nętrzne stosunki w Polsce przedstawiają się rozpaczliwie, ko­ niecznie potrzeba nowych sił i świeżego odrodzeńczego w iew u — niezbędnego w szę­ dzie.

Ja osobiście podczas kongresu w Norymberdze9, obserwując potęgę i groźną m asę niem iecką i porównując bojowe, zdobywcze ofiarne nastaw ienie partii h itle­ row skiej — przeszedłem pew nego rodzaju w strząs wew nętrzny. U zm ysłow iłem sobie dobitnie całą małość i bezsiłę polskich rozprzestrzenionych i zgrywających się w dywersjach rozrywek, całą beznadziejność dzisiejszych stosunków, programów i nastaw ień psychicznych. I postanow iłem przyczynić się w odpowiednim zakresie do ich zm ienienia, na początek oczyw iście u siebie i innych najbliższych przyja­ ciół politycznych. Przez trzy tygodnie tej najbardziej gorącej kam panii sudeckiej pracowałem dość solidnie i przygotowałem różne rzeczy, z którymi pojechałem przy pierwszej m ożliwości do W arszawy. Z tego, co mi się udało zrobić, powinienem być na początek zadowolony.

Na tym tle jednak chciałbym m ożliwie jak najprędzej przyjechać na stałe do Polski — i jestem trochę w w ew nętrznej rozterce wobec otwierających się przede mną wciąż nowych m ożliwości „m iędzynarodowych”.

Z pew ną n adzieją n a rozw iązanie sp ornych kw estii polsko-niem ieckich w itał W arm iński w izytę polskiego m in istra sp raw zagraniczn ych J. B e­ c k a10.

Berlin, 18 III 1939 r. Pisuję w coraz w iększych odstępach, tak jakbym nic nie m iał do notowania. A tymczasem sprawy, wydarzenia i problem y najrozmaitszego rodzaju przelewają się nam nad głow am i z zawrotną szybkością. Postaram się zrobić chociażby po­ wierzchow ny ich bilans.

Ostatnie dni w ypełnione były przygnębiającym wrażeniem zdobycia reszty Czech przez Hitlera. Zdobycie bez w ystrzału, na prośbę samych steroryźowanych, pozbawionych godności narodowej Czechów. To coś nieprawdopodobnego, tym bar­ dziej że po Czechach Słowacja, która w m iędzyczasie ogłosiła swą niezawisłość, poprosiła Hitlera o opiekę nad sobą?! Ruś Zakarpacka zdobyta została w reszcie przez Węgrów. To jest jeden jedyny dodatni w ynik, zresztą bez w iększego w gruncie rzeczy znaczenia. Niem cy w łączyw szy Czechy i Morawy u dzieliły im na papierze autonomii... W ręce ich wpadło bogate uzbrojenie, dość dużo złota oraz kilka ważnych ośrodków przem ysłowych. A przede wszystkim w zm ogła się ich pewność siebie i apetyty na panow anie nad światem , a w każdym razie środkową i wschodnią Europą. Prasa niem iecka w ypisuje liczne artykuły o „Imperium ger­ m ańskim ”, którego początkiem były Czechy, a końca nie bardzo widać.

Jasne jest już dziś dla każdego, że straszliw a wojna europejska jest do n ie- uniknienia. Być może już w najbliższych m iesiącach. A wówczas trzeba nam bę­ dzie dać z siebie w szystko, by zw yciężyć i wygrać to wszystko, co mamy do w y ­ grania.

9 W armiński opublikow ał w „Kurierze W arszawskim” cykl artykułów z kon­ gresu partii hitlerow skiej w Norymberdze (B itw a lotnicza nad Norym bergą, Sło ­

w a a wykonanie, Pokaz „Służby P racy” i ... aktualna polityka).

Na tym tle bledną w szystkie inne sprawy. Krótko w ięc jed yn ie referuję me życie prywatne: za dwa m iesiące opuszczam Berlin, przenosząc się na 3—4 m ie­ siące do Rzymu, w takim samym jak tutaj charakterze. Potem jeszcze pew ien czas w Niem czech i powrót do kraju dla zdania egzam inu adwokackiego. A co po­ tem — zobaczymy.

Poza tym w iększych zm ian nie mam poza tym, że od listopada mam nowe auto, w spaniałego sportowego Fiata 1100.

W ybuch w ojny zastał W arm ińskiego w W arszaw ie. Do w ojska po­ w ołany został 4 w rześnia 1939 r. Poniew aż jego m ac ierz y sty 36 pułk piech oty w yru szy ł jeszcze przed w ybuchem w o jny poza W arszaw ę, W ar­ m iński został przydzielony do 21 p u łk u piechoty. W dniu 7 w rześnia zo­ stał w y słan y n a G rochów i przydzielo n y do 1 p lu to n u 2 ko m pan ii „O bro­ n y P ra g i”. Dowództwo p lu to n u spoczyw ało w ręk ach W arm ińskiego i podporucznika rezerw y B. C ybucha. K om panią dowodził k p t. Błasz- czak. K w a te ra W arm ińskiego m ieściła się p rzy ul. G rochow skiej 255 (róg P odsk arb iń sk iej), tzn. n a linii pierw szej b ary k a d y , k tó rą ustaw iono przed dom em , W arm iński specjalizow ał się w p a tro lac h rozpoznaw czo-bojo- w ych, k tó re dowodzone przez niego zapuszczały się w głąb placów ek n ie ­ m ieckich p rzyprow adzając n iejed n o k ro tn ie jeńców . M iał opinię n a jo d ­ w ażniejszego oficera.

W arm iński był jedn y m z oficerów , k tó ry w yszedł na spotkanie p a r ­ lam e n ta rzy stó w niem ieckich u d a ją c y c h się na rozm ow y do W arszaw y. W czasie, gdy dowództwo delegacji udało się na rozm ow y, W arm iński to ­ w arzy szy ł pozostałym członkom delegacji, k tó rz y pozostali n a G rocho- w ie. W czasie rozm ow y, jak ą prow ad ził W arm iń sk i z częścią delegacji niem ieckiej, tak się jego postaw a spodobała oficerow i W erm ach tu , że chciał w ręczyć m u bilet w izytow y ośw iadczając: „może się P a n u n a co przyda, proszę sk o rzy stać”. Na to W arm iński m iał odpowiedzieć: .»dzię­ k u ję P an u , proszę schować bilet, gdy będziem y w B erlinie od najdę Pana bez b ile tu ”.

Na p a rę dni przed k ap itu la c ją stolicy odw iedził znajom ych i k re w ­ n y c h w W arszaw ie. W tedy też sk reślił o sta tn i list do rodziny, w któ­ ry m napisał: „U rw ałem się na chw ilę z m ej b a ry k a d y grochow skiej do W arszaw y i piszę te n list z n ad zieją, że jakoś pręd zej czy później doj­ dzie do W aszych rą k [...] Stęp iałem już przez dw a tygodnie trw a ją c jako dow ódca czołowej b a ry k a d y na G rochow ie, w piek le n arażo n y m chyba n a jb a rd zie j n a system atyczne niszczenie. Nie będę się rozw odził, co i jak robię, zapew niam tylko, że tam na b ary k a d z ie spełniam m e skrom ne żołnierskie obow iązki należycie. Pochw alić się m uszę — a spraw i to W am na pew no dużą sa ty sfak c ję, że ju ż w pierw szy ch dniach zaw niosko- w a n y zostałem n a K rzyż W alecznych. Z m ych w yczynów n ajlep szy to w zięcie do niew oli z patro lem 12 ludzi — 17 Niem ców z podpułkow ni­ kiem i 2 in n ym i oficeram i. M iałem p rzy ty m zresztą w iele szczęścia, po­ dobnie jak p rzy in n y ch licznych okazjach, gdzie om ijały m nie bliskie

P A M IĘ T N IK P R Z E M Y S Ł A W A W A R M IŃ S K IE G O ₁₁₃

strz a ły k arab in ó w m aszynow ych. Żal mi, że nie zawsze om ijały one m ych ludzi, ale dzięki tem u obecnie m niej ry zy k u ję i pcham się naprzód. Z resztą w alk a stała się już pozycyjna i w alczym y nie z piechotą, a z g ran a tam i a rty le ry js k im i i bom bam i. Ale wczoraj jeszcze «w łasnoręcz­ nie» z KMM uśm ierciłem jednego N iem ca i jednego raniłem . Ale dość ty c h sam ochw ał. Nie wiem, co się dzieje z w szystkim i najbliższym i. W ia­ dom ości coraz gorsze. M oja m etoda »prowokuj szczęście uśm iechem zw y ­ cięskim , choć czarna rozpacz w serce ci się w ziera, m ogły być dni zw y ­ cięstw a, m uszą byc i dni klęski, śm iałeś się i wówczas, śm iej się więc i teraz« — coraz tru d n ie jsz a jest do urzeczyw istnienia. Raczej łzy cisną się nieraz n a m yśl o naszej klęsce, na w idok spustoszenia i cudzej n ę ­ dzy. I w ściekłość na tych d rani piłsudczyków , k tórzy nic nie p rzy g o to ­ w ali, pierw si zw iali i w inni są w szystkiego. R ozstrzelać ty ch d ran i by trz e b a bez w y ją tk u . P rzek o n u ję się wciąż tu ta j, jak ie zera i szkodnicy. Ale m im o to, jeżeli o Polskę chodzi, pełen jestem optym izm u. P a trz ę rea ln ie n a sy tu ację i dlatego uw ażam , że nasz opór, tu w W arszaw ie czy gdziekolw iek indziej, m a w ielki cel i znaczenie: by w y laną k rw ią, ofiarnością i b o h aterstw em zdobyć sobie m ozolne praw o na odziedzicze­ nie po klęsce N iem iec, oraz by zrehabilitow ać Polskę za »elitę sa n ac y j­ ną«, k tó ra skom prom itow ała i zgubiła. W iem, że pierścień koło W arsza­ w y się zagęszcza i że m ało jest szans na jej obronienie. Ale trzeb a n am u p ad ek okupić n ajd ro żej i n ajkrw aw riej. I rob im y to od szeregu dni i robić będziem y — m y, podporucznicy rez e rw y czy szarzy żołnierze — jeszcze przez tygodnie czy 2— 3 m iesiące. Ale potem nie m am złudzeń — p a d ­ niem y. Tylko, że w ierzę święcie nie pójdzie to nad arem n ie i opłaci się może bardzo n a w e t prędko i sowicie. Być może, że po ty m liście, jeżeli go w ogóle otrzym acie, nie usłyszycie długo o m nie niczego. A le nie m artw cie się, bo w ierzę, że to ty lk o chwilowo. P ostanow iłem sobie trw a ć tu do ostatka, a potem , jeśli W arszaw a padnie — w ierzę, że uda m i się p rze trw a ć żyw cem i przedrzeć się do F ra n cji, do naszego legionu. I że znów w polskim m u n d u rz e w kroczę do poznańskiego czy na G rochów . Nie bierzcie m i za złe, że piszę już teraz o u padku W arszaw y, że nie w ierzę w cuda. W ierzę bowiem w co innego, w praw a n aro du i ostatecz­ n ą klęskę Niem iec. Nie p otrzeb u ję już podniecać sztucznym i frazesam i czy złudzeniam i, w y starczy m i w iara w to, że k rw aw im y się tu ta j i gi­ niem y nie n a darm o. I dlatego w olno m i przew idyw ać, że W arszaw a n a ­ w et po n a jb a rd zie j b o h atersk iej obronie pad n ie — dlatego też w olno m i m yśleć o tym , co ja wówczas czynić będę dalej. Moi kochani — ściskam W as w szystkich, sta ry c h i m łodych, dalekich i bliskich — ja k n a jg o rę ­ cej [...]”.

Na o statn i swój p atro l w yszedł W arm iński we w torek 26 w rześnia około godziny 18°°. Szedł na czele swojego oddziału, od swej k w a te ry ulicą Grochow ską, ja k zw ykle chodnikiem , nie k ry jąc się. G dy p o suw a­ jąc się ul. G rochow ską m inęli biegnąc poprzecznie ul. M odrzew iow ą p ad

ła ze stro n y N iem ców salw a karabinow a, po k tó rej W arm iński został ciężko ran n y . W w yn ik u odniesionych ran w szyję, piersi i nogę W ar­ m iński w ty m sam ym dniu zm arł. Pochow any został p rzy ul. Frascati. S ta m tą d w dniu 30 listopada 1939 r. w obecności przyjaciół i kolegów (Bolechowski, G rott, Niemczewski, Spychała, Tłoczyński i W ojdak) zw łoki W arm ińskiego zostały złożone w grobowcu zbiorow ym „K u riera W arszaw skiego” n a Pow ązkach. Po w ojnie 8 XI 1948 r. pochow any zo­ sta ł w k w a te rz e O brońeów W arszaw y.