M A T E R I A Ł Y I D O N I E S I E N I A
Helena Ostrom ęcka
P R Z Y C Z Y N E K DO P R A D Z IE J Ó W C H IR U R G II N A Z IE M IA C H P O L S K I
N ie ulega już obecnie wątpliwości, iż w pradziejach b y ł na naszych ziemiach w ykon yw an y zabieg trepanowania czaszki ludzkiej *. In form a cja ta rzuca pewne światło na kulturę pierw otnych mieszkańców tych terenów, z całym zasobem ich wiadomości, umiejętnościami i zręcznością manualną.
Jeżeli w naszej epoce, p rzy obecnym poziom ie w ied zy i techniki chi rurgicznej, trepanowanie czaszki u żyw ego człowieka nie uchodzi za ope rację łatwą, lecz przeciwnie, świadczy o pewnej śmiałości operatora, na leżałoby przypuszczać, że w pradziejach zabieg, ten musiał być w ynikiem popartej pewną tradycją empirii. Bardzo m ożliwe, że człowiek p ierw o t ny przed przystąpieniem do trepanowania czaszki nabywał praktyki po dejmując zabiegi drobniejsze i mniej skomplikowane. Pew ne ich ślady zachowały się zresztą do naszych czasów i cytowane są w piśmienni ctwie historii m edycyny jako przyczynek do najdawniejszych dziejów lecznictwa. Jak dotychczas, te m ateriały źródłow e są bardzo nieliczne. N ależy przypuszczać, że w miarę rozw oju m etodyki i techniki prac ba dawczych ilość ich będzie wzrastać.
Inform acje o najdawniejszych przejawach chirurgii obejmują jednak nie tylko ślady tego typu zabiegów, lecz dotyczą rów nież używanych w tym celu akcesoriów. Zebrane dotychczas m ateriały nasunęły p rzy puszczenie, że niektóre przedm ioty spośród wykopalisk z naszych tere nów m ogły być w pewnych wypadkach narzędziami prahistorycznego „chirurga” .
Poszukiwania, przeprowadzone w latach 1964— 67 w zbiorach ośrod ków archeologicznych i antropologicznych W arszawy, W rocławia, P o znania, Łodzi, Krakowa, Szczecina, Gdańska i G liw ic **, przyniosły w re
* Por.: H. O s t r o m ę c k a , N a jd a w n iejsze ślady trepanowania czaszek na ziemiach polskich. „ K w a rta ln ik H istorii N a u k i i T ech n ik i”, nr 3/1966, ss. 211— 227. ** N a tym m iejscu p ozw alam sobie złożyć serdeczne p od zięk o w an ia w szystkim , którzy o k a z y w a li zainteresow anie m oją p racą i udzielali m i życzliw ego p op arcia i w sk az ó w ek : w Poznaniu — przede w szystk im | prof. J ózefow i K ostrzew sk iem u | oraz prof. M ic h a ło w i C w irk o -G o d yc k ie m u , prof. B o g d a n o w i K o strzew sk iem u , d ro w i S ta n isła w o w i Jasnoszowi i d ro w i L e c h o w i K rz y ż a n ia k o w i; w W a r s z a w ie — prof. Z d z is ła w o w i R ajew sk iem u , doc. R o m u ald o w i Schildow i, d ro w i J an ow i K o w a lc z y kowi, m g ro w i B o g d a n o w i B alcero w i, m g ro w i Z y g m u n to w i K rz a k o w i i m g ro w i T a deuszowi P o k le w sk ie m u ; w K ra k o w ie — prof. T ad eu szo w i L ew ick iem u , d r o w i P a w ło w i Sik o rze i m gr Janinie P a n k o w e j; w G d ań sk u — d ro w i L e o n o w i Ł u ce; w T o runiu — prof. Fran ciszk ow i W o k ro jo w i; w e W r o c ła w iu — prof. Józefow i G a jk o w i, prof. L e c h o w i G o d lew sk iem u , prof. S ta n isła w o w i G órnem u, doc. W a n d z ie S a r n o w
skiej i d ro w i B ru n o n o w i M iszk iew iczow i.
P ra g n ę ró w n ież podziękow ać prof. V a le riu B o lo d ze z C lu ju , prof. G y o rg y R e - go ly -M e re ie m u z Budapesztu, prof. A h m e d o w i M a h m u d o w i E l B etrav ie m u z K a iru oraz prof. A . B enedictow i Sc h n eid e ro w i z C levelan d.
680 H e le n a O s tro m ę c k a
zultacie dość dużą ilość znalezisk, którym w zasadzie przypisuje się przeznaczenie do celów gospodarczych, ale które w razie potrzeby m ogły się nadawać do niektórych zabiegów typu chirurgicznego. W niniejszej pracy wym ienione zostały przykładow o okazy takich narzędzi, pochodzą ce z epok najdawniejszych, a więc paleolitu, mezolitu oraz neolitu i je go kontynuacji — dwu pierwszych okresów epoki brązu. N ależy mocno podkreślić, że znaleziska te nie mogą być w żadnym wypadku uważa
ne za akcesoria tylko i wyłącznie chirurgii. Co najw yżej można p rzy puszczać, iż taka niekiedy była ich dodatkowa funkcja. Zestawienie ich n ależy traktować jako pierwszą próbę inw entaryzacji form tego rodzaju narzędzi, spotykanych na ziemiach Polski, według porządku chronolo gicznego.
Z N A L E Z I S K A Z A L I C Z A N E D O S T A R S Z E J E P O K I K A M I E N N E J (O K . 8000 R. P .N .E .)1
1. „Z grzeb ła ” kamienne, np. „zgrzebło” znalezione w Piekarach k. K ra kowa, w Jaskini Ciemnej k. Ojcowa, Jaskini Okiennik pod Skarży- cami, pow. Olkusz 2.
2. Noże krzemienne skośnie pracujące, n<p. pochodzące z Jaskini Ciem nej 3.
3. R ylce krzemienne do narzynania kości, np. rylec również pochodzący z Jaskini C ie m n e j4.
4. Drapacze łódkowate krzemienne, znajdowane m. in. w Jaskini Mamu towej w W o ło w icach 5, w Piekarach k. K rakow a 6 czy w Świdrach pod W arsza w ą7.
5. R ylce krzemienne:
a) klinowate, np. rylec z W o ło w ic 8; b) zagięte, jw .9;
c) potrójne, z Jaskini M am utowej w O jcow ie 10.
6. Grociki trzoneczkowate (liściaki), np. ze Św idrów W ielkich lub Płud 11.
7. W iertnik-perforator, np. z Rydna I I 12.
1 Po d ział na epoki i chronologia poszczególnych epok w ed łu g: J. K o s t r z e w s k i , W. C h m i e l e w s k i , K. J a ż d ż e w s k i , Pradzieje Polski. W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1965.
2 W zbiorach M uzeum A rch eologiczn ego w K ra k o w ie . Por.: J. K o s t r z e w -s k i, P ra d zieje Polski. Poznań 1949, s. 8 i s. 14 oraz tab. I: 2, 3 i 5.
3 W zbiorach M uzeum A rch eologicznego w K ra k o w ie . Por.: J. K o s t r z e w -s k i, op. cii., taib. I: 10.
4 J. K o s t r z e w s k i, op. cit., tab. 1: 11.
5 Po r.: A . J u r a , Człow iek w Polsce południow ej w epoce lodow ej. „Z O tchła ni W ie k ó w ”, z. 5/1952, ss. 147 i nast.
6 W -zbiorach M uzeum A rcheologicznego w K ra k o w ie . Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., tab. I: 4.
7 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum Arch eologiczn ego w W a rs z a w ie i M uzeum A rch eologiczn ego w Poznaniu. Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit, tab. I: 18 i 19
oraz s. 19.
8 A . J u r a , op. cit., s. 149. n Tamże.
la Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., tab. I: 14
11 W zbiorach P a ń s tw o w e g o M uzeum Arch eologiczn ego w W a rs z a w ie i Z a k ła du P a le o litu Instytutu H isto rii K u ltu ry M aterialn ej P A N w W arsza w ie o raz M u zeum A rch eologiczn ego w Poznaniu. Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., tab. I: 18 i 19 o ra z s. 19.
K H N i T F o t. L . S u d n ik R y e . 1 . D r a p a c z e k r z e m ie n n e z e s t a r s z e j e p o k i k a m ie n n e j; s k a la 2 : 1 (z e z b io r ó w M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e g o w W a r s z a w ie ) P u c . 1 . K p e M H e B b ie C K p e S ji a n e p ii o ^ a n o 3 fl H e r o n a ji e o jr a r a ; M a c m r a S 2 :1 (03 < J > o h / ;o b B a p u ia B C K O r o a p x e o ji o r w ic c K O r o M y 3 6 H ) F ig . 1 . F li n t s c r a p e r s fr o m t h e la t e P a la e o li t h ic A g e ; s c a le 2 :1 (i n th e c o ll e c t io n s o f th e A r c h a e o lo g ic a l M u s e u m in W a r s a w ) 0 5 03
682 H e le n a O s tro m ę c k a
8. Iglice, niekiedy bardzo ostre, np. sporządzone z kości końskiej, jak iglica pochodząca z Jaskini M am utowej w Dolinie W ierzchow iskiej ls. 9. Szydła kościane z kości renifera lub lisa, znalezione jw. oraz w Ja
skini w Maszycach, pow. Olkusz 14.
10. Łopatkowate narzędzie z kości, noszące ślady limonitu, znalezione w Jaskini w M aszycach15.
11. Rozcieracze kw arcytow e, również zabarwione limonitem, znalezio ne jw .16.
12. „Laska czarnoksiężnika” , sporządzona z r o g u 17.
Z N A L E Z I S K A Z A L I C Z A N E D O Ś R O D K O W E J E P O K I K A M I E N N E J (O D O K . 8000 R. D O O K . 4200 R. P . N .E . )18
13. Drapacze krzemienne, pochodzące np. z Lasek k. Poznania lub z T ar nawy, pow. Konin 19.
14. Grociki igiełkowate (dłutowate), np. z Chilczyc 20, trapezowate i tró j kątne, pochodzenia nie znanego 21.
il 5. Św iderki bardzo drobne, np. odnalezione w Chilczycach 22. 16. W iertnik, np. z Kom orow ie, pow. N o w y D w ó r 23.
17. P iłk i krzemienne, jw .24.
18. Przyrząd (znaleziony w szczątkach) — „...sporządzony z krzemienia połączonego z krzemionką, osadzony w drewnie, kształtem zbliżony do ptasiego łebka z dziobkiem...” , obecnie zagubiony. Znalazca trak
tow ał ten przedmiot jako przyrząd do puszczania krw i i nazwał „puszczadłem” 2S.
Z N A L E Z I S K A Z A L I C Z A N E D O M Ł O D S Z E J E P O K I K A M I E N N E J (O D O K . 4200 R. D O O K . 1700 R. P .N .E .)26
19. Skrobacze krzemienne, np. znalezione w piaskach nadbużańskich27
13 Por.: J. Z a w i s z a , * Jaskinia M a m utow a w D olinie W ierzchow iskiej. „ W ia domości A rch eo lo giczn e” , 1874, tab. X I X .
14 P o r.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., s . 17 i s. 18. 15 Tamże.
16 Tam że. 17 Tamże. 18 Zob. przypis 1.
19 W zbiorach M uzeum Arch eologiczn ego w Poznaniu. Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., is. 22, s. 23, ryc. 37 i ;s. 24, ryc. 42; a także: W . A n t o n i e w i c z , Historia sztuki najdaw niejszych spoteczeństw pierwotnych. Cz. 1. W a r s z a w a 1957,
s- 152.
20 Por.: J. B r y k , Osady epoki kam iennej na w ydm ach nadbużańskich. „ W ia domości A rch eologiczn e” , t. 9, 1924, s. 56, tab. I.
21 W zbiorach Pa ń stw o w ego M uzeum A rch eologiczn ego w W a rsz a w ie . 22 J. B r y k , tamże.
23 W zbiorach I H K M w W a rs z a w ie . 24 J. B r y k , tamże.
25 Por.: J. P r z y b o r o w s k i , Kilka w ycieczek archeologicznych po praw ym brzegu W isły. „W iadom ości A rch eo lo giczn e”, 1873, ss. 39 i nast.
26 Zob. przypis 1.
27 W żbiorach P a ń stw o w ego M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie . Po r.: J. B r y k , op. cit., s. 60, tabl. II.
P r z y c z y n e k d o p r a d z ie jó w c h ir u r g i i 683
lub w W erbkowicach, pow. Hrubieszów 28, oraz półkoliste, krążkowe, owalne, w iórow e lub maleńkie — z Siedlisk, pow. M ie c h ó w 29 i Trzeszczan, pow. Hrubieszów 30, a także z Gródka Nadbużańskiego 31. 20. Skrobacze-pazury, kształtem zbliżone do w iertn ik ów i przekłuw aczy,
znajdowane m. in. w Zawichoście, pow. Sandomierz (stanowisko P ie - c zy s k a )32.
21. Drapacze, np. z Gródka Nadbużańskiego 33, oraz bardzo krótkie, jak z Łopiennika Dolnego, pow. K ra s n y sta w 34.
22. Grociki trójkątne i trapezowate, znalezione nad B u g iem 35.
23. Szydła kościane, np. z W erbkowic, pow. H rubieszów 36 oraz z G ó ry Gawroniec pod Ćm ielowem 37.
24. Noże krzemienne, m. in. z W erbkowic, pow. H ru b ieszów 38 oraz ze Z łotej, pow. San dom ierz39.
25. Surowe w ió ry i odłupki, znajdowane w większości stanowisk neoli tycznych, m. in. w Ćmielowie, pow. Opatów, Zawichoście, pow. San domierz, Gródku, pow. Hrubieszów 40.
26. Noże w iórow e, np. z Gródka Nadbużańskiego 41.
27. Noże piłkowate, zwane również „p iłk am i” , np. z Ćm ielowa lub G ród ka Nadbużańskiego 42.
28. Noże krzemienne obustronne, np. Pławanic, pow. Chełm L u b e ls k i43. 29. N o ży k i drobne, np. z G óry Gawroniec pod Ćm ielowem 44.
30. N ożyki trapezowate, np. z Jurkowie 45.
28 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie . P or. in fo rm ację w zbiorze notatek Ziem ia grom adzi prochy. „Z O tchłani W ie k ó w ” ,
z. 3/1959, ss. 206 i nast.
29 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie . Po r.: S. J. C z a r n o w s k i , Siedziba przedhistoryczna w e w si Siedliska pod M iech o wem . „W iadom ości A rch eo lo giczn e” , t. 9, 1924, s. 20.
30 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum Arch eologiczn ego w W a rs z a w ie . Por.: T. M a 1 i n o w s k i, Osada kultury pucharów lejkow atych w Trzeszczanach, pow . Hrubieszów . „Z O tchłani W ie k ó w ” , z. 6/1952, s. 190.
31 W zbiorach I H K M w W a rsz a w ie . Po r.: T. P o k l e w s k i , Osada kultury pucharów lejkow atych w G ródku Nadbużańskim , pow. H rubieszów . „A rc h e o lo g ia P o ls k i”, z. 1/1958.
32 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eo logiczn ego w W a rs z a w ie . 33 W zbiorach I H K M w W a rsz a w ie . Po r.: T. P o k l e w s k i , op. cit. 34 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie .
35 W zbiorach P a ń s tw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie . P o r.: J. B r y k , op. cit., s. 60, tab. II.
36 W zbiorach P a ń stw o w ego M uzeum A rch eo lo giczn ego w W a rs z a w ie . Por.: J. G ł o s i k , W. S l a d k o w s k i , W erbk ow ice, pow. H rubieszów . „ Z O tch łan i W ie k ó w ”, z. 3/1959, ss. 209— 210.
37 W zbiorach I H K M w W a rsz a w ie . Por.: T. P o k l e w s k i , op. cit.
38 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie . Po r.: ja k w p rzyp isie 36.
39 W zbiorach I H K M w W a rs z a w ie .
40 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eo lo giczn ego w W a rs z a w ie . 41 W zbiorach IH K M w W a rs z a w ie . Por.: T. P o k l e w s k i , op. cit.
42 Z n an e w 'większości k u ltur neolitycznych. W zbiorach P a ń s tw o w e g o M u zeum A rch eologicznego w W a rsz a w ie .
43 Por.: A . K u n y s z , Kolonia Pław anice, pow. C h ełm Lubelski. „ Z O tchłani W ie k ó w ”, z. 3/1961, s. 232.
44 Z e zbio ró w IH K M . Por.: T. P o k l e w s k i , op. cit.
45 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rs z a w ie . P o r.: Z. P o d k o w i ń s k a , Osada neolityczna w Jurkowicach. „A rch eo lo gia P o ls k i” , z. 1/1959.
F o t. L . S u d n ik Ry c. 2 . R y lc e k r z e m ie n n e ze s t a r s z e j e p o k i k a m ie n n e j; s k a la 2 :1 (z e zi b io r ó w M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e g o w W a r s z a w ie ) P u c . 2 . K p e M H e B b ie p e3 t (b i n e p w o ^ a n 0 3 ^ H e ro n a ji e o ji ii r a ; Macu iT aS 2 :1 ( m 3 c J j o h ^ o b B a p r a a s c K o r o a p x e o ji o r ir a e c K O r o M y 3 e a ) F ig . 2 . F li n t b u r in s fr o m th e la t e P a la e o li t h ic A g e ; s c a le 2 :1 (i n t h e c o ll e c t io n s o f t h e A r c h a e o lo g ic a l M u s e u m in W a r s a w ) R y c . 3 . G r o t y k r z e m ie n n e s t r z a ł ze s t a r s z e j e p o k i k a m ie n n e j, k t ó r e m o g ły s łu ż y ć r ó w n ie ż do c e ló w c h ir u r g ic z n y c h ; z le w e j: d w a li ś c ia k i d w u k ą t o w e ; s k a la 2 :1 (z e z b io r ó w M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e g o w W a r s z a w ie ) P m c . 3 . K p e M H e fl ti e H a K O H e n r o iK M c r p e ji n e p n o a a no 3 jiH e r o n a n e o jm T a , n0 -B M AH M0 My c ji y jK M B m n e TO JK e a r a x n p y p m H e c K ji x q e ji e w ; c ji e B a : « B a ji a B p o B O jr a c T O B ji fl H b ie o p y fl M H fl B y x y r o J ib a o r o O H c p T a i-iM a ; M a c u r r a S 2 :1 ( m 3 c J jO H fl O B B a p in a B C K O r o a p x e o ji o r ii M O C K o r o M y s e n ) F ig . 3 . F li n t h e a d s o f t h e a r r o w s fr o m t h e la t e P a la e o li t h ic A g e w h ic h c o u ld s e r v e , a s w e ll , s u r g ic a l p u r p o s e s ; o n t h e le ft : t w o t w o -a n g le le a f-s h a p e d fl u k e s ; s c a le 2 :1 (i n th e c o ll e c t io n s o f t h e A r c h a e o lo g ic a l M u s e u m in W a r s a w )
P rz y c z y n e k d o p ra d z ie jó w c h ir u r g ii 685 F o t. L . S u d n ik
686 H e le n a O s tro m ę c k a
31. Dłutka krzemienne i kościane, np. z G óry Gawroniec pod Ćm ielo w em 46.
32. W iertn iki malutkie do wiercenia otw orów , np. z Zawichostu 47.
Z N A L E Z I S K A Z A L I C Z A N E D O I i II O K R E S U E P O K I B R Ą Z U .(OD O K . 1700 R . D O O K . 1200 R . P .N .E .)48
33. Szpile brązowe, np. z Glinicy, pow. G łogów 49, z Łubnej, pow. Sie r a d z 50, lub z Dachowa, pow. Srem 51.
34. Ig ły kościane, np. z Siedlec, pow. L u b lin 52.
35. Grociki strzał, brązow e i krzemienne, np. z Kunowa, pow. Srem 53. 36. Noże brązowe, np. znalezione w Strumianach, pow. Łask 54, oraz we
W rocław iu— Grabiszynku 55.
37. Szczypce brązowe, np. z Kunowa, pow. Srem 56.
38. Siekierka brązowa, pochodząca z terenu W ielkopolski 57. 39. N ożyce brązowe, np. z Gosławic, pow. Opole 58.
W yliczon e w zestawieniu znaleziska reprezentują zbiory gromadzone w wielu ośrodkach Polski. K ażde z nich jest typow ym okazem grupy na rzędzi o kształtach bardzo zbliżonych, ale nie identycznych. Jest to zresz tą jedna z charakterystycznych cech rękodzieła. F orm y tych narzędzi nie są zbyt urozmaicone i na ogół pow tarzają się przez długie okresy.
Znaleziska pochodzące ze starszej epoki kamiennej są przeważnie du że i ciężkie, tak że wybrane okazy należą do najmniejszych. Środkowa epoka kamienna przynosi pewną m ikrolityzację narzędzi, ale nie stwarza specjalnie nowych form. Bogatsze i bardziej zróżnicowane kształty spoty ka się dopiero wśród znalezisk odnoszonych do neolitu, który charaktery zuje również znacznie większa finezja w yrobów . W tej epoce narzędzia b yw a ły niekiedy osadzone w drewnianych lub kościanych rękojeściach, które jednak nie zachowały się do naszych czasów. N a leży liczyć się z tym, że wiązana z form ą funkcja takiego narzędzia mogła wówczas być zupełnie różna od przypisyw anej im obecnie 59.
46 Z e zbio ró w I H K M w W a rs z a w ie . Po r.: T. P o k l e w s k i , op. cit.
47 Z a łu sk a n e na p rzeciw ległych brzegach. Z e zbio ró w P a ń s tw o w e g o M uzeum A rch eologiczn ego w W a rsz a w ie .
48 Zob. p rzy p is 1.
49 W zbiorach M uzeum A rch eologicznego w e W ro c ła w iu . 50 W zbiorach M uzeum A rch eologiczn ego w Poznaniu. 51 Tam że.
52 W zbiorach M uzeum Arch eologiczn ego w e W ro c ła w iu . 53 W zbiorach M uzeum Arch eologiczn ego w Poznaniu. 54 Tam że.
55 W zbiorach M uzeum A rch eologiczn ego w e W ro c ła w iu .
56 W zbiorach M uzeum Arch eologiczn ego w Poznaniu. Por.: J. K o s t r z e w -s k i, op. cit.
57 W zbiorach M uzeum A rch eologicznego w Poznaniu. 58 W zbiorach M u zeum Arch eologiczn ego w e W ro c ła w iu .
59 N a rz ę d z ia kam ienne noszące ślady żyw icy, którą przylep ian o je do d re w n ia nej lub kościanej rękojeści, spotykane są i n a naszych terenach. W ięce j ich znale ziono jed n ak w D a n ii i w S z w a jc a rii. Por.: E. V o g t , D as steinzeitliche Uferdcrrf
E golzw il 3 (kt. L u zern ). Bericht über die A usgrabung 1950. ,,Zeitschrift fü r S c h w ei zerische A rch eo lo gie und Kunstgeschichte”, z. 4/1951; a także: S. A . S i e m i o n o w , P ierw obytn a ja tiechnika. „ M atieriały i Is s le d o w a n ija po A rc h ie o ło g ii”, t. 54, 19-57.
P r z y c z y n e k d o p ra d z ie jó w c h ir u r g ii 687
Młodsza epoka kamienna jest u nas dotychczas słabo poznana. Archeo lodzy stwierdzają, że „n eo lity jczy c y ” pierw si przybrali czynną postawę wobec natury 60, uważają jednak, że rekonstrukcja pełnej ku ltu ry mate rialnej, społecznej i duchowej tej epoki wym aga wysiłku paru pokoleń 61.
W pierw szych okresach epoki brązu zw iększyła się ilość używanych surowców, ale nie w płynęło to w zasadniczy sposób na wzbogacenie (p rzy najmniej na naszych terenach) form interesujących nas w tej chw ili na rzędzi. Duży przełom w tej dziedzinie stanowi tu I I I okres epoki brą zu i pojawienie się k u ltu ry łużyckiej. Rozpoczyna on czasy, których omó wienie wychodzi jednak poza ram y niniejszej pracy.
Bezcenne dla człowieka pierw otnego w y ro b y je go własnych rąk m ia ły zastosowanie jak najbardziej wszechstronne. P ró b y powiązania ich ró w nież z niektórym i znanymi w pradziejach zabiegami typu chirurgicznego przedstawiałyby się następująco.
Zgrzebła (1), drapacze (13, 21), skrobacze (19), którym i posługiwano się p rzy skrobaniu skóry i kości, m ogły być również używane do łama nia czaszek ludzkich w celu wydobycia mózgu, czy też do wykonania tre panacji drogą skrobania.
R ylce (3, 5) pom agały przy nacinaniu kości.
Noże krzemienne (2, 24, 26, 28) oraz surowe w ió ry i odłupki krzem ie nia (25) m ogły służyć do wykonywania w ielu różnych zabiegów typu chi rurgicznego.
Drobne nożyki krzemienne (29) i nożyki trapezowate (30) m ia ły ró w nież szerokie zastosowanie. N ależy przypuszczać, że tego typu narzędzia m ogły być używane przy skaryfikacji, trepanowaniu czaszki, obrzezaniu, skalpowaniu.
Skrobacze-pazury (22), ig ły (34), iglice (8), szydła (9, 23, 33), grociki trzoneczkowate (6), trapezowate (22) i trójkątne (22) oraz inne drobne grociki brązow e i kamienne (35), poza tym że prawdopodobnie stan ow iły zakończenie strzał, m ogły być pomocne również p rzy trepanowaniu cza szek. Ponadto m ogły służyć w razie potrzeby do wykonywania zabiegów małej chirurgii, jak: przekłuwanie uszu, w a rg czy nosa, tatuaż, puszcza nie krw i, usuwanie ciał obcych (drzazgi, ułomki grotów czy strzał, pozo stałe w ranach) itp.
W iertn ik i (16) m ogły znajdować zastosowanie m. in. do wiercenia otw orów w czaszce p rzy je j trepanowaniu.
Dłuteczka krzemienne i kościane (31) m ogły być rów nież pomocne przy trepanacji.
Noże piłkowate (27), drobne piłki kamienne (17) m ogły się nadawać do trepanowania czaszek (przecinanie perforowanej kości) lub do spiłow y- wania zębów.
Nożyce brązowe (39), których kształt przez tysiąclecia pozostał praw ie ten sam, niezależnie od materiału, z jakiego zostały sporządzone (brąz, że lazo, stal) i od miejsca powstania, m ogły mieć bardzo różne przeznaczenie. R óżn iły się wielkością, odpowiednio do wyznaczanej funkcji (strzyżenie owiec, krajanie metali, zabiegi typu chirurgicznego itd .). Do narzędzi le
60 Por.: M . B o u l e , L es hom m es fossiles — élém ents de paléontologie hu maine. W y d . 3. P a ris 1946, s. 350.
61 P o r.: W . A n t o n i e w i c z , A rcheologia Polski, zarys czasów przedhisto rycznych i wczesnośredniowiecznych ziem Polski. W a rs z a w a 1928; a także: J. K o w a l c z y k , U w agi o problem atyce i postulatach badawczych neolitu polskiego. „W iadom ości A rch eo logiczn e”, t. 27, z. 3, 1962, ss. 271 i nast.
688 H e le n a O s tro m ę c k a
karskich zaliczano je jeszcze przed Hipokratesem. W dzisiejszym Peru są znakiem cechowym położnych.
Brązowe szczypce (37), które z biegiem w ieków przekształcono w szczypce żelazne, mają przeznaczenie nieco enigmatyczne. W archeolo gii zalicza się je do „przyb orów toaletow ych” , bowiem w epoce nieco póź niejszej w chodziły w skład zestawu połączonych ze sobą kółkiem drob nych przedmiotów, którym przypisywano właśnie takie przeznaczenie 62. M iały służyć do w yryw an ia włosów z tw arzy (w zastępstwie b rzytw y, z którą są jednak w w ielu przypadkach chronologicznie równorzędne) i, być może, z nosa. P ogląd y te można b y zapewne nieco rozszerzyć: w y daje się, że szczypce, które z biegiem czasu zm ieniły rozm iary i form ę (znajdowane są szczypce proste i z zagiętym i brzegami, z przesuwką za ciskającą i bez przesuwki, malutkie i dość duże), m iały różne przeznacze nie i słu żyły wielu celom. M iędzy innym i używano ich prawdopodobnie do w ydobyw ania ciał obcych z popękanego zrogowaciałego naskórka stóp i do w yryw an ia z ę b ó w 63.
„Puszczadło” (18) miało służyć do puszczania krwi.
„L a sk i” czy „b erła” b yw a ły zapewne insygniami w ładzy czarnoksięż nika, a równocześnie i głównego lekarza. Prawdopodobnie odgryw ały du żą rolę w magii, stanowiącej przypuszczalnie podłoże wielu zabiegów medycznych o charakterze chirurgicznym.
Narzędzia łopatkowe (10), znalezione razem z rozcieraczem (11), m ogły być zestawem akcesoriów używanych m. in. p rzy tatuażu czy skaryfikacji.
W yliczone narzędzia m ogły więc służyć pierw otnym mieszkańcom na szych ziem do zabiegów o charakterze chirurgicznym, jak: wiercenie i tre- panowanie czaszek, amputowanie członków, skalpowanie, obrzezanie, przekłuwanie uszu, nosa i warg, puszczanie krwi, usuwanie ciał obcych, tatuaż, skaryfikacja, spiłow yw anie i w yryw an ie zębów. Narzędzia te nie są same przez się dowodem znajomości takich praktyk, ale przypuszcze nia o możliwości w ykorzystyw ania ich w ten sposób na naszych tere nach nie są bezpodstawne.
Posługując się najnowszym i osiągnięciami nauki i techniki, archeolo gia pow oli dokonuje coraz w ięcej i coraz bardziej rew elacyjnych odkryć. N ależy przypuszczać, iż niedługo już będzie można odtworzyć osobowość pierwotnego człowieka oraz poznać i zrozumieć jego obyczaje, do których należą, jako drobny przejaw cyw ilizacji, m. in. praktyki typu chirur gicznego.
Na podstawie dostępnych dziś inform acji możemy snuć domysły, że
62 P o r .: J. K o s t r z e w s k i , op. cit.
63 W X X w . m etalow e szczypce kształtem zupełnie p rzy p o m in ają sw ó j p roto typ z epoki brą zu i żelaza. U zupełnione szpilą, u żyw ane są przez pustynnych A r a bów do w y d o b y w a n ia z pęknięć skóry na stopach o d łam k ó w kam ieni, piasku, drzazg. O g lą d a ła m przeznaczone do tego celu szczypce sporządzone z żółtego m e talu, bardzo p rzyp om in ającego m osiądz, ze śliczną ornam entacją. Prof. A h m e d M ah m ud E l B a tra v i z W y d z ia łu M edycznego un iw ersytetu w K a irz e p otw ierdził m oje przypuszczenie co do zastosow ania szczypiec w m ałej chirurgii, dod ając, że oprócz tego u żyw ane są obecnie, ja k b y ły uży w an e od tysiącleci, do celów kosm e tycznych (np. do re g u lo w a n ia b rw i). N iek tó re szczypczyki m ogły służyć do w y r y w a n ia zębów. E k strak c je takie są u nas dotychczas znane dopiero z okresu ku ltury łużyckiej. W historii znane są ró w n ież m. in. złote szczypczyki stan ow iące w ra z z m łoteczkiem higien iczno-toaletow y p rzy b ó r francuskich w ie lm o żó w . P o z a tym szczypce m ogły służyć do o b ja śn ian ia kn otów świec, w y c ią g a n ia gorących p rze d
P rz y c z y n e k do p ra d z ie jó w c h ir u r g ii 689
jedną z najstarszych była praktyka tzw. łow ców czaszek niedźw iedzi i łow ców czaszek lud zk ich 1,4. Te hipotetyczne obrzędy uważane są za świadec two pew nej znajomości anatomii i orientacji w nadrzędnej w ciele funk c ji czaszk i65. K u lt czaszki niedźwiedzia, zw yczaj otw ierania je j i spoży wania mózgu, m iałyby — zdaniem archeologów — być dowodem w ia r y człowieka pierwotnego, że w ten sposób przysw oi on sobie pewne zogniskowane w głowie, wzbudzaiace podziw i zazdrość cechy zw ierzę cia, jak siła, przebiegłość, sprawność fizyczna 66.
Na naszych terenach najdawniejszym śladem takiej interw en cji chi rurgicznej, wykonanej jeszcze w paleolicie, jest datowana na tę epokę czaszka niedźwiedzia o spiłowanych zębach i otw orze powstałym , jak się wydaje, p rzy w yjm ow aniu mózgu, znaleziona w Radochowie, pow. B y strzyca 67. Być może, śladem tego kultu czaszek (jeśli istniał on fak tycz nie) jest i grób cząstkowy w Jaskini Borsuczej w O jcow ie 68, uważany przez J. Kostrzewskiego za przejaw praktyk łow ców czaszek. Dowodem uprawiania tych praktyk ma być także najstarsza z dotychczas odnale zionych w Polsce czaszek, tzw. czaszka z S iem o n ii69. N ie wykluczone, że obrzędy odprawiane przez „łow có w czaszek” 70 m iały coś wspólnego z an- tropofagią, znaną jeszcze w starszym paleolicie. Uw aża się powszechnie, że śladami jej jest tzw. czaszka z K rapin y i czaszka z Erighsdorfu. W y ła mana podstawa czaszki z Siemonii może być, zdaniem archeologów, śla dem antropofagii, uprawianej na naszych terenach 71.
Pew na orientacja w roli czaszki w organizmie ludzkim znalazła z cza sem w yraz w obrzędowym zabiegu trepanacji. Zagadnienie prehistorycz nej trepanacji nie w ym aga omawiania, bow iem piśm iennictwo na ten te
mat jest rozległe 71a.
Innym zabiegiem w ykon yw an ym na czaszce, bez naruszenia jej kości, było skalpowanie. Praktyka ta miała być znana w neolicie na terenach
64 Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit.
65 Zcb.: H. E. S i g e r i s t , A H istory of M edicine. O x fo rd 1961; a także: E. K r e m e r s , G. U r d a n g , H istory of Pharm acy. iP hiladelphia— L on d o n — M o n treal 1951.
66 Por.: E. L o t h , Człow iek przeszłości. W a r s z a w a 1953, s. 308; o raz: E. O. J a m e s , L a religion préhistorique. P a ris 1952, ss. 13 i nast. N ie k ie d y m ogło też chodzić w takim w y p a d k u o w y d o b y cie m ózgu świeżo' zabitego zw ierzęcia dla w y prawienia, nim ¡skóry; por.: K . M o s z y ń s k i , L u d y zbieracko-low ieckie. W a rs z a w a 1951, s. 72. P o g lą d y te są obecnie tematem rozw ażań .
67 O becn ie zaginiona, niegdyś eksp o n ow an a w M uzeum A rch eo lo giczn ym w e W ro c ła w iu . Por.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., s. 15.
68 J. K o s t r z e w s k i , op. cit., s. 43. O becnie n a s u w a ją się p ew n e w ątpliw ości, czy zachowane czaszki foyły istotnie specjalnie chronione, czy też m oże ocalały dzięki m niejszej od innych kości podatności na działanie fizyko-chem icznych czyn ników otoczenia.
69 C h ro n o logia tej czaszki jest przedm iotem dyskusji. P o g lą d y na epokę jej pochodzenia w a h a ją się pom iędzy p aleolitem m łodszym , okresem oryniackim (por.: W . S t ę ś 1 i c k a -M y d 1 a r s k a, Znalezisko paleoantropologiczne z Siem onii, pow. Będzin. „A rch eo lo gia P o ls k i” , z. 2/1960), a mezolitem . A . W ie rc iń s k i odnosi ją do mezolitu, podobnie jak znalezioną w 1962 x. czaszkę lu d zk ą z terenu G ro c h o w a II w W a rs z a w ie . Por.: K. S z l a c h ę t k o , J. T r z e c i a k o w s k i , A. W i e r c i ń s k i , Znalezisko czaszki ludzkiej na terenie G roch ow a I I w W arszawie. „ A rc h e o logia P o lsk i” , z. 1/1965, ss. 46 i nast.
70 W e d łu g J. K ostrzew skiego, św iadczą one o „przebły sk u rozeznania anato m icznego”, m im o że ....celow ość ich nie w y k racza poza ra m y zabobon u” . J. K o -s t r z e w -s k i , op. cit., -s. 43.
71 Zob. przypis 69.
690 H e le n a O istrom ę ck a
F o t. R. S a w ic k i Ryc. 4. Sztucznie zd eform ow an a czaszka neolityczna ze Z ło tej Sandom ierskiej (ze
zbio ró w Z a k ła d u A n tro p o log ii P A N w e W ro c ła w iu )
P u c . 4 . M c K y c c T B e H i i o f l e c ł J o p M M p o B a H H b r t ł H e o j i i i T W H e c K M M n e p e n , H a f i f l e H H b r i ł B M 6 C T H 0 C T M 3 j I O T a C a H f l O M e p C K a ( M 3 K O J I J i e K t p i M B p O t y i a B C K O r O M H C T M T y T a a H T p O -
n o j i o r u M I I o j i t c K o f ł a K a ^ e M i i n H a y K )
Fig. 4. S k u ll fr o m the N eolithic A g e , a rtific ia lly deform ed, fo u n d in Z ło ta S a n d o m ie rsk a (in the collections of the A n th ro p ological D ep artm en t of the Polish
P rz y c z y n e k d o p ra d z ie jó w c h ir u r g ii
691
Eyc. 5. O bsy d ian o w y nożyk z N in iw y , zaliczany do narzędzi chirurgicznych (w e d lu g : T. M e y er-S te in eg i K . Su dh o ff, G e
schichte der Medizin. Jena 1921, s. 5)
I
Puc. 5. OßCMflliaHOBLIM H03KHK M3 HhHHBM, npilHMCJIHeMbliłk X M p y p rM ^ ie c K iiM o p yflM H M
Fig. 5. O bsid ian k n ife fro m N in eve h classed am ong surgical instruments
R osji i płd. S z w e c ji72. Dotychczas nie posiadamy dow odów świadczących o uprawianiu jej przez ludy zamieszkujące nasze tereny. Hipotezę taką wysuwa Z. K rzak za L w em K le j nem 73.
Bardzo interesującym zabiegiem, którego ślady p rzetrw ały do dnia dzisiejszego, było spłaszczanie, sztuczna deform acja czaszki ludzkiej. ¡Według J. W. Ż yrow a 74, znane są dwa rodzaje tego zabiegu: 1) deform a cja cylindryczna (efekt owinięcia czaszki „bandażem ” , przez co uzyski wano podwyższenie kaloty), 2) deformacja czołow a-potyliczna (przy uży ciu deseczek i „bandaża” ; w tym przypadku kalota była podw ójnie spłaszczona). U żyw ane przy tym zabiegu narzędzia, a raczej p rzyb ory po
mocnicze, takie jak deseczki czy bandaż, zrobiony z paska skóry lub garści w łókien roślinnych, nie m ogły się, oczywiście, zachować.
Zw yczaj spłaszczania niem owlętom czaszek znany b ył w mezoli- tyczym Jerycho na 6000 1. p.n.e., w E gei w X I V w. p.n.e., w Egipcie za X I I I dynastii, na Kaukazie, u Hunnów, Turyngów , Burgundów, Franków, AJamów. Siady jego z okresu neolitu odnaleziono na terenach Rosji, W ę gier, A u strii (gdzie spotyka się je jeszcze w e wczesnej epoce brązu) 75. He- rodot wspomina, że zabieg ten b ył uprawiany przez stepowe ludy Kauka zu i że spłaszczona czasżka znamionowała dostojnika 76. W edług Hiipokra- tesa (460— 377 p.n.e.) obyczaj ten znany był na obszarach rozciągających się nad M orzem Czarnym i Azowskim 77. T ego tynu zabieg b y ł w yk o n y wany i na początku naszej ery 78. Zw yczaj deform owania czaszki znany był w prekolumbijskim Peru 79, a do dnia dzisiejszego zachował się wśród ludów pierw otnych jako jeden z elementów m agiczno-obrzędowych 80.
Praktyka deform owania czaszki człowieka znana b yła i na naszych terenach. Siadem jej jest odnaleziona w Złotej Sandomierskiej mocno
72 Por.: L . K 1 e j n, C zeriepa p okrytyje sm oloj w pogriebienijach epochi b ro n - zy. „S o w ietsk aja E tn o g r a fija ”, z. 2/1961, ss. 108 i nast.
,a Z. K r z a k , m ateriały nie opu blik o w an e. Por. też: L . K 1 e j n, op. cit. 74 J. W . Ż y r o w , O b iskusstwiennoj dieform acji golowy. „ K ra tk ije Soobszcze- nija [...] Instituta Istorii M atierialn oj K u ltu ry A N S S S R ”, nr 8/1940, ss. 81— 88.
75 Por.: Z. K r z a k , O sztucznej deform acji czaszek w okresie neolitu w Z ło tej Sandom ierskiej. „A rch eo lo gia P o ls k i”, z. 3/1961, s. 181.
76 Por.: B. M i s z k i e w i c z , Sztucznie zd eform ow ana czaszka neolityczna ze Złotej. „P rzegląd A n tro po logiczn y ” , z. 4/1955.
77 Zob.: T. L e w i c k i , O sztucznej deform acji czaszek u Sako-Sarm atów . „ M a te ria ły A rch eolo giczn e” , t. 8, 1967, ss. 25 i nast.
78 C o w ięcej, w X I I I i X I V w . naszej ery zd efo rm o w a n a czaszka b y ła u p e w nych plem ion i(np. u C h orczum ijeżyk ów nad dolnym biegiem A m u -D a r ii) znakiem
plem iennym . U zy sk iw a n o ten .kształt, spłaszczając g łó w k i niem ow ląt za pom ocą ban d ażo w a n ia czoła i zaw ieszan ia po obu stronach g ło w y w o rec zk ó w z p iaskiem . Z ob.: T. L e w i c k i , loc. cit.
79 C e l b y ł ja k o b y ten sam , o którym w sp o m in a H ercdot. W iad o m o ść tę, za którą bardzo d ziękuję, p rze k azał m i ustnie prof. L ech G o d lew sk i.
692 H e le n a O s tro m ę c k a
spłaszczona czaszka dorosłego mężczyzny, pochodząca z młodszego neoli tu 81 (ryc. 4). Zabieg w ykon yw an y był na niemowlęciu.
Przebłyskiem rozeznania w anatomii i wyróżniania pewnych narządów ciała b yły b y hipotetyczne praktyki polegające na otwieraniu ciała zabite go zw ierzęcia lub człowieka w celu w ydobycia (jak o tym była mowa w y żej) mózgu, serca czy w ątroby 82 i ich spożycia. Praktyka taka jest u nas równie prawdopodobna jak na innych terenach. N ie w iem y również do tąd, czy znany był na naszych terenach obrzęd obrzezania. Skądinąd w ia domo, że jeszcze stosunkowo późno w ykonyw ano go, używając noży ka miennych 83.
Przypuszcza się również, że człow iekow i pierwotnem u nieobce b yły praktyki polegające na amputowaniu niektórych członków ciała. W gro tach A lta m iry zachowały się odbicia ludzkich dłoni o małych palcach po zbawionych jednego paliczka. W edług A n to n ie w ic za 84 taka amputacja należała do obrzędów żałoby 85. Moszyński 86 uważa, że podłoże tego oby czaju nie jest znane. H ipotezy te są obecnie przedm iotem rozważań i, być może, zostaną zm odyfikow ane 87.
W edług nie pozbawionej pozorów słuszności hipotezy, szkielety odna lezione w grobach w A lz a c ji (grób w Ligelsheim ) i na W ęgrzech (grób w L e gye l) noszą ślady przebytej amputacji członków 88. Prawdopodobnie i u nas zostaną z czasem odkryte dow ody znajomości takich praktyk u pramieszkańców naszych terenów.
Do drobniejszych zabiegów typu chirurgicznego należały: tatuaż i ska- ryfikacja. Tatuaż polegał na nakłuwaniu skóry ostrym narzędziem i wpro wadzaniu w rankę sproszkowanego barwnika. O tym, że b y ł on znany jeszcze w młodszym paleolicie, świadczą zachowane z tego okresu figurki kobiece z Vestonic 89 oraz tzw. kobiety z Isturiat 90. Zabieg ten w ykon y wano prawdopodobnie w celach obrzędowych 91.
Skaryfikację wykonywano, nacinając skórę ostrym i narzędziami lub zębami zwierząt, czy wreszcie ośćmi ryb, i wsączając w nią jątrzące soki roślinne. Po ustąpieniu stanu zapalnego na skórze pozostaw ały blizny, ułożone w o rn am en ty92.
Dotychczas nie posiadamy bezspornych dowodów świadczących o
prak-81 W zbiorach Z a k ła d u A n tro p o log ii P A N w e W ro c ła w iu . 88 Por.: H. E. S i g e r i s t, op. cit.
83 Biblia m ów i o złożeniu do grobu sędziw ego w o dza Izraelitów , M ojżesza (zm arłego w 1220 r. p.n.e.), kam iennych noży, „...którymi obrzezał Izra e litó w w G il- g a l” (rniędży Jordanem a Jerycho). W 1870 r. w tzw. w s i Jozuego, na zachód od B atel, w y k ry to w jedn ym z g ro b ó w w iększą ilość takich noży. Z ob.: W . K e l l e r ,
A jednak Pism o Św ięte ma rację. W a rs z a w a 1959, s. 113. 84 Por.: W . A n t o n i e w i c z , Historia sztuki [...], s. 60.
86 Ten sam obrzęd p rak ty k u ją w spółczesne p ierw o tn e plem iona zam ieszkujące N o w ą G w ineę. W iad om ość tę zaw dzięczam prof. L e c h o w i G od lew sk iem u .
86 Por.: K M o s z y ń s k i , op. cit., s. 110.
87 N a jn o w s z e b ad an ia nasunęły przypuszczenie, że dłonie odbite na ścianach A lta m iry nie b y ły p oz baw io n e części palca. Po prostu m ały palec b y ł zagięty. W i a domość tę zaw dzięczam doc. R o m u a ld o w i Schildowi.
88 Z ob.: J. Ł u k a , L ecznictw o w czasach przedhistorycznych. „ Z Otchłani W ie k ó w ” , z. 1— 2/1949, ss. 9 i nast.; a także: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., s. 78.
89 Z ob.: E. L o t h , op. cit., s. 309. 90 Tamże.
91 Zob,: T. M e y e r - S t e i n e g i K . S u d h o f f , Geschichte der Medizin. Jena 1921, ss. 5 i 19.
P rz y c z y n e k d o p ra d z ie jó w c h ir u r g ii 693
F o t. L . S u d n ik Ryc. 6. D ro b n e neolityczne narzędzia w y ko p an e na terenie Polski, które m o gły spełniać podobne funkcje, jak nożyk z N in iw y (zob. ryc. 5): a) n a rzędzia z P io trk o w ic, pow . M ilicz; b) narzędzia z Ocic, p ow . Racibórz;
skala ,2 : II ( z e zbioró w M u ze u m Arch eologiczn ego w e W ro c ła w iu ) P m c . 6. Mejiitjie HecwiimiHecKwe o p y f l w a , pacKonai-mbie na T e p p M T o p m i nojibin n, n o - B M flM M O M y y n o T p e 6 j i 5 i B i i i M e c H rjhj. T e x a c e i^ejieił K a K hojkmk m3 Hmhmbbi (cp. piMC. 5): a) opy^MH m3 nerpKOBurę Mmjimhckoto noBHTa; b) o p y f l M H m3 P a i i n 5 o > K C K o r o n o B jr r a ; MacniTa6 2 : 1 (m 3
(J>o H flO B B a p u i a B C K O r o a p x e o j i o r M ' i e c K o r o M y 3 e a )
Fig. 6. S m a ll tools fro m the N eolithic A g e excavated in P o la n d w hich could serve sim ilar functions like the k n ife fro m N in eve h (cf. fig. 5): a) tools fro m Piotrk ow ice, M ilic z district; b) tools fro m Ocice, R acibórz district; scale 2 : 1 (in the collections of the A rch aeo lo g ical M useum in
694 H e le n a O s tro m ę c k a
tykowaniu tatuażu i skaryfikacji przez lu dy zamieszkujące w pradzie jach nasze tereny. Archeolodzy uważają, że zabiegi te b y ły u nas znane. D o tych celów m iały służyć kw arcytow e rozcieracze, noszące ślady lim o n itu 93, używanego do barwienia ciała, lub „...nawet do tatuażu” 94. N a razie jest to hipoteza, której udowodnienie należy do przyszłości.
N ie mniej, ale może nawet jeszcze trudniejsza jest dziś do sprawdzenia hipoteza o uprawianiu w prawiekach zabiegu puszczania k rw i z żył. N ie którzy historycy m edycyny uważają, że dokonywano go, przecinając żyłę ostrym narzędziem (nożyk — jak na ryc. 5, igła, szydło itip.), ewentualnie strzelając do niej maleńką strzałką 95. J. P rzyborow ski uważał, że zabieg puszczania k rw i w pradziejach znany był, jak o tym była mowa poprzed nio, i na terenach Polski, popierając te przypuszczenia znalezionym przez siebie hipotetycznym puszczadłem. Om awiając je, cytow ał analogiczne obyczaje pierw otnych plemion afrykańskich 96 i p ow oływ ał się na w ypo w iedzi Chapmanna 97. Jak dotychczas, nie posiadamy żadnych dowodów potwierdzających słuszność hipotezy Przyborow skiego (w odniesieniu do naszych terenów), chociaż oprócz „puszczadła” (?) w iele spośród w yżej w yliczonych narzędzi m ogłoby się nadawać do tego celu.
Przekłuw anie uszu (a może niekiedy także nosa i w arg) dla umiesz czenia w nich ozdób, ewentualnie amuletów, musiało chyba być prakty kowane już w epokach najstarszych. Wobec faraku dow odów pochodzących z tych czasów możemy, jak na razie, operować tylko przypuszczeniami. Znajdowane w Polsce gliniane urny tw a rz o w e 98 ozdobione kolczykam i pochodzą z czasów o w iele późniejszych od tu omawianych. N ie wykluczo ne, że świadczą one o obyczaju m ającym głęboką tradycję.
Na podstawie dotychczas zebranych dainych m ożem y w ięc dziś stw ier dzić, że w iele ze znalezionych u nas narzędzi odnoszonych do epoki pa leolitu, mezolitu, neolitu i dwu pierwszych okresów epoki brązu, nadawa ło się do wykonyw ania pewnych znanych w pradziejach zabiegów o cha rakterze chirurgicznym. N iektóre z tych zabiegów, jak trepanowanie i deform owanie czaszki człowieka oraz spiłowywanie zębów u zwierząt, musiały być na naszych terenach wykonywane. Poniew aż w y k ry to trwałe tego ślady. Znajomość innych, jak amputacja członków, skalpowanie czaszek, obrzezanie, przekłuwanie uszu, nosa i warg, tatuaż, skaryfikacja, puszczanie k rw i — jest hipotezą, którą przyszłość prawdopodobnie zdoła wyjaśnić. W żadnym wypadku nie przesądzamy, że wym ienione tu narzę dzia b y ły używane do zabiegów chirurgicznych. Są one jednak analogicz ne do tych znalezisk z innych terenów, które są traktowane w św iatow ym piśmiennictwie historii m edycyny jako akcesoria prahistorycznej chi r u r g ii99. Chirurgia i na naszych terenach nie pozostała w pradziejach domeną nie tkniętą. Dowodzą tego ślady w ykonyw anych u nas z pom yśl nym w ynikiem ciężkich zabiegów. O pew nej umiejętności pielęgnowania
93 M in e ra ł b a r w y żółtaw obrun atn ej, składnik ru d y d arn io w ej lu b łąk o w ej. 94 Po r.: J. K o s t r z e w s k i , op. cit., ss. 17 i 18. Zob. też: W . A n t o n i e w i c z , Historia sztuki [...], tab. X X IIV .
95 T. M e y e r - S t e i n e g i K. S u d h o f f , op. cit., s. 5. 96 J. P r z y b o r o w s k i , op. cit.
97 W y p o w ie d ź C h ap m an n a (im ienia ani in icjału nie podano) zam ieścił w fo r m ie notatki w d zia le Miscellanea „ A rc h iv fü r A n th ro p olo gie”, t. 3, 1869, s. 325, p o w o łu ją c się z kolei n a nr 47/1868 „ A u s la n d ” .
98 W zbiorach P a ń stw o w e g o M uzeum Arch eologiczn ego w Poznaniu i innych. 99 T. M e y e r - S t e i n e g i K. S u d h o f f , op. cit.; D. G u t h r i e , A H is -tory of M edicine. P h ila d e lp h ia — L on don— M on tre al 1946.
P r z y c z y n e k d o p r a d z i e j ó w c h i r u r g i i 695
uszkodzeń pooperacyjnych świadczą doskonale zagojone uszkodzenia, w i doczne na paru znalezionych w Polsce czaszkach neolitycznych 10°.
Jeżeli w przyszłości znajdą potw ierdzenie dzisiejsze hipotezy odno szące się do charakteru naszego neolitu, istniejących wówczas kontaktów kulturowych pom iędzy naszymi terenami a wschodnią częścią basenu śródziemnomorskiego i cyw ilizacją m ykeńsko^m inojską101, a także sto sunków ze IWschodem i do trad ycji kulturowych sięgających Turkiesta nu 102 — może się okazać, iż w pradziejach, a co najmniej już w neolicie,
F o t. L . S u d n ik Ryc. 7. Siek ierk a kam ienna i nóż krzem ienny z m łodszej epoki kam iennej (ze zbiorów M uzeum A rch eologiczn ego w e W ro c ła w iu ) Puc. 7. K a M e H H Ł iił T o n o p iiK h K peM iiO B biii h o i k h k n e p w o s a H eojiM T a
(m3 tfioHflOB BpoqjiaBCKoro a p x e o jio r iiH e c K o r o M y3 en ) Fig. 7. Stone axe and flin t kn ife fro m the N eolith ic A g e (in the
collections of the A rch aeo lo g ical M useum in W ro c ła w )
uprawiana u nas „chirurgia” miała zupełnie inne podłoże i stała na po ziomie o w iele w yższym od tego, jaki przypisujem y je j na podstawie obec nych skąpych dowodów 103.
100 S ą to p rze ch o w y w an e w zbiorach Z a k ła d u A n tro p o lo g ii P A N w e W r o c ła w iu czaszki: nr 454, ze Z ło te j Sandom ierskiej, odznaczająca się doskonale zagojoną ra n ą n a p ra w e j kości skron io w ej, o ra z nr 5, z B rz eścia K u ja w s k ie g o , nosząca na potylicy ślady silnego ciosu i zagojonego p ow ażn ego uszkodzenia.
101 J. K o w a l c z y k , op. cit.; a także: L . K l e j n , Obecność elem entów p o - łudniow o-w schodnich w późnoneolitycznych kulturach Małopolski. „ A rch eo lo gia P o ls k i” , z. 2/1965, ss. 370 i nast.
102 J. K o w a l c z y k , op. cit.
103 Por.; G. P o i s s o n , L es relations préhistoriques entre l’In d e et le bassin de la Méditerranée. „R evue A n th ro p o lo giq u e”, t. 47, 1937.
696 H e l e n a O s t r o m q c k a
K B O IIP O C y O IT A M H T H M K A X nEPBOELITHOÍÍ X H P y P r M H H A T E P P H T O P H H nOJIbUIH
HeM HoroHHCJieHHbie oÓHapyweHHbie Ha Tepp irrop H H n o jib im i cn eflb i jieneHHH ju ofle K b «o- HCTOpHHeCKyíO 3n0xy C nOMOIHbK) npHMHTHBHblX XHpyprHHeCKHX npHeMOB flatOT OCHOBaiIHH npc/inojiaraxb, h t o nepB oób iTH biíí nejiOBeK Binen opyflHH, cjiyxcHBnnie TaKJKe h « n a 3TOfl u e jw .
MccneflOBaHHbie a B T 0 p 0 M c s t o í í t o h k h 3peHHfl (JiOHflbi noubC KH X apxeojiorHHecKHx h aHTpo- n o jio rH H e c K H X u e H T p o B n o flT B e p flH J iH s t o npeflnojio>KeHHe. B C T aT b e npe/iC T aB jieH bi ripHMcpbi r a K o r o p o f l a n a n e o jiH T H H e c K H X , M e30JiH TH H ecK H x h H eo jiH T H H ecK H x o p y flH Ü , a TaKHte n p e flM e T O B , O T H O ca m H X ca k paHHMM 3 n o x a M 6p0H30B0r0 BeKa. 3 t h opyflHH, pa3VMeeTCít, OTHiOflb H e h b jiju o t c h CneU H aU bH blM H „H H C T p yM C H T a M H ” , CJiy>KHBUIHMH TOJlbKO f l J I H XH pyprH H eCKH X o n e p a u H ñ . C a M H n o c e 6 e o h h T a n a te He cbHfleTenbCTBy ¡o t o 3HaHHH nepnoóbiTHbiM HeJiOBeKOM xHpyprmecKHX
M eT O flO B jie w H H H . C o n o c T a B H T e n b H b iñ a h a u n 3 s t h x npe/íMCTOB aB jiaeTC H n ep B O it n o n b iT K O ií H H B e H T a p H 3 H p o B a T b TaK oro THna apxeojiorHHecKHe HaxoflKH, o6Hapy*eHHbie n p H p a c K o m c a x H a Teppm opHH riojibuiH.
B CTaTbe fla e T c a a H ajin s, o p y a H ií, o t h o c h u ih x c h k BpeM eHaM :
s n o x H n a n e o J i H T a — KpeviHeBbie C Kpeóna, h o jk h, „m T H x e jra ” , KOCTHHbie HrnoBHAHbie o p yflH a , uiH na h nonaTKOBHflHoe o p yflH e, KBapuHTOBbie p a c r a p r a ;
s n o x H M e 3 0 j i h t e — KpeMHeBbie CKpeónoBHflHbie o p y n n a , 0CTp0K0HeHHHKH, MejiKHe CBepjia H nHJIbl, a KpOMe T o r o , IipOÓjlCMaTHHeCKJlií, Haií/ÍCHHblM B BHfle OCTaTKOB n p n 6 o p A f lR KPOBO-
nycK aH H «; ^
s n o x H H e o j i H T a — KpeMHeBbie CKpeó.iOBHflHbie opyflH H , MHHHaTiopHbie CBepjia, H eoS pa- SoTaH H bie O Tm enbi h CTpywKH, KpeMHeBbie h KOCTSHbie h o>k h, homchkh h flOJiOTa;
6 p 0 H 3 0 B 0 r 0 B e K a (flB e nepB bie s n o x a ) — KOCTaHbie Hrnbi, KpeMHeBbie h 6p0H30Bbie o c r p o - KOHeHHHKH, 6p0H3OBbie IUnHJlbKH, H05KH, HOJKHHUbI, TOnOfHK H IIlHnUbl.
3 t h o p y n u n ynOTpeS.aajiHCb b 6 b iT y, h o K p oM e T o r o , o h h M o r r a cnyacHTb a n a Bbino.iHeHHH XHpyprHHeCKHX o n e p a u H ii, KaK:
— TpenaHauHH ncpcna (BbicKa6jiHBaHHe, Haflpe3, nep4>opHpoBaHHe)
— pacnHjiOBKa h Haflpe3 KOCTeit — KpoBonycKaHHe
— npoKa/ibiBaHHe y n ie ií, r y 6 , n o c a
— y ga jie H H e HHOpoflHbix T e jí (3aH03, o c k o jik o b)
— cnH jiH BaH H e 3 y 6 o B .
A p xeon orH H ecK H M H HCCJieAOBaHHHMH Ha TeppHTOpHH n o jjb u iH 6bijiH nojiyneH bi ¿laHHue, CBHAeTenbCTByKDHiHe o np0H3B0flHBiHHxca on ep a u H íix ipen an au M H nepen a, BbiJiaMbiBaHHJi o c h o- BaHHíi n ep en a (fljia H3BJieHeHHn M 0 3 ra ) h cnHJiHBaHHe 3y6 oB y k h b o t h m x.
M3BecTHO xaK/KC, h t o y nepBOÓbiTHbix njiCMen, jk h b u ih x Ha TeppHTOpHH rio n b u iH , cym ecTBO- Ban oób iH aü fle(J)opMHpoBaHHH nepen a. O fliiaK O p,nn s t o í í u cjth He npHMeHanca KaKoü-jiHÓo cn eu - HajibHbiH HHCTpyMeHT, a TOJibKO MeuiOHKH, HanojiHeHHbie necKOM, h jih KycKH flepeBa. 3HaHHe 3 t h x npHeMOB n oK a H a n a e icñ rH n o T e3 o fi, K O T op yio, bo3m o>kho, BbiacHHT flajibH eítu iH e HCCJieao- BaHHfl.
O t o m, h t o „ x n p y p r H H e c K H e ” 3HaHHH n epB oób iTH bix n.ieMeH, 3acenaBiHHX TeppHTOpHH r i o j i b u i H , 6b i.m flO B o n b H o 6ojibHiHe, ro B o p H T T ex H H K a yflaH H O n p o H 3 B e A e H H b ix T a a c e jib ix on e p a - UHíí TpcnanauHM n e p e n a . 0 6 s t o m CBHfleTejibCTByioT, K p o M e T o r o , nojio>KHTe.ibHbie pe3yjibTaTbi
jieneHH», h t o n o flT B e p > K fla io T 3ajieHeHHbie TpaBMbi H eo jiH T H H ecK H x HcpcnOB, HaíifleHUbix Ha TeppH T O pH H n OJlbHJH. ÍÍ03M 0 5K H 0, aajlbH C H IU H C HCCJICflOBaiIHfl n03B0JIHT o6Hapy>KHTb, HTO B flOHCTOpH- H e c K y K ) 3 iio x y , a n o K p a iíH e ií M e p e b n e p n o fl H eonHTa „X H p y p iH a ” H a T ep p H T O p H H Ilo n b u iH 6 b iJ ia pa3BHTa ó o .ib iiie , neM m u T e n ep b iip e fln o .ia ra e M Ha 0CH0BaHHH HeMHoroHHCJieHHbix HMeiomHXCfl flaH H blX .
F r z y c z y n e k do p r a d z i e j ó w c h i r u r g i i 697
A C O N T R I B U T I O N T O T H E P R E H I S T O R Y O F S U R G E R Y O N P O L I S H T E R R IT O R Y
S carce traces o f surgical treatm ent w hich h ave been fou n d on P o lis h territory m ight lead to the conclusion that m an posessed som e surgical instrum ents in prehistoric times.
T he author looked through the collections of Polish archeological and
anthropological centres an d fou n d that her presupposition w a s confirm ed. In this article exam ples of such instruments o rigin atin g fro m the Palaeolithic, M esolithic, N eo lith ic and ea rly Bronze ages are presented. These tools w e r e not used fo r su rgery only ¡and in them selves they are not a p ro o f that surgical practices w e re p erfo rm ed but besides their common application they could be useful in skull trephining, bre ak in g and cutting of bones, scarification, tattoo, circumcision, blood letting, p iercing of lips, nose o r extern al ear, rem ovin g extraneous particles from the hum an body, filin g of teeth, etc. T he author m ak es the firs t attem pt to catalogue those instrum ents w h ich w e re foun d on Polish territory.
In the present state o f research it is defin itely kn ow n that sku ll trephining and filin g anim al teeth w a s kn ow n to the peoples liv in g on the territory of p resen t-d ay Po lan d . They also practiced skull deform ations. The p resum ption that they k n ew other surgical treatm ents is just a hypothesis.
„ S u rgic al” k n o w led ge w a s on a rather high level on P olish territories in prehistoric times. This is testified by the traces o f successful d ifficult trephining of the hum an skull and by traces o f cured in ju ries w h ich can be fou n d on several N eolithic skulls.
