Kształtowanie przestrzeni publicznej w związku z intensywnym rozwojem współczesnych miast : zarys problematyki

Tomasz Antosiewicz

Kształtowanie przestrzeni publicznej

w związku z intensywnym rozwojem

współczesnych miast : zarys

problematyki

Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 4, 34-45

KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

W ZWIĄZKU Z INTENSYWNYM ROZWOJEM

WSPÓŁCZESNYCH MIAST-ZARYS PROBLEMATYKI

Streszczenie

Pom im o d ążen ia do zrów now ażonego rozw oju, p ro b lem em w iększości w spół­ czesn y ch m ia s t je s t u trz y m a n ie ró w n o w a g i m ięd zy ro z w o je m g o sp o d a rc z y m a społecznym . W k o n sek w en cji n ie u sta n n y c h p rz e m ia n m ia sta s ta ją p rz e d k o ­ n ieczn o ścią zag o sp o d a ro w a n ia n a now o terenów , k tó re n ie m o g ą p ełn ić sw oich doty ch czaso w y ch funkcji. P rz e o b ra ż e n io m u leg a p rz e strz e ń p u b liczn a. Im p u l­ se m do dynam icznych zm ian w p rz estrz en i m iejskiej s ą now oczesne technologie, p ro c e sy g o sp o d a rc z e czy sp o łec zn e. R ealia w o ln eg o ry n k u s ta n o w ią za ró w n o szansę, ja k i zag rożenie dla ład u p rzestrzen n eg o i przyrodniczego. Z w iększają się m ożliw ości realizacji coraz bardziej spektakularnych inwestycji, ale rów nocześnie c o ra z częściej dew eloperzy c h c ą w k rac zać n a te ren y w ym agające ochrony, coraz silniejszy jest wpływ funkcji kom ercyjnych i kom unikacyjnych n a krajobraz miejski. W ażne je st w izu aln e u atrak c y jn ien ie ulic, placów czy parków , ale tak ż e w z m a c ­ n ia n ie ich ro li społecznej i k u lturow ej. P ow odzenie d z ia ła ń zw iązan y ch z p rz e ­ s trz e n ią p u b lic z n ą zależy od w sp ó łp ra c y p ro jek tan tó w , w ład z i m ieszkańców .

+

T rw ający od p o czą tk u XIX w iek u in tensyw ny w z ro st zalu d n ien ia ośrodków m iejskich łączy się ze stopniow ym i zm ianam i funkcjonalny­ m i - w o statn ich kilkudziesięciu la tach zm niejsza się znaczenie m iej­ skiego przem ysłu n a rzecz zróżnicow anego sek to ra usług, handlu, n o ­ w ych technologii, kultury. Rozwój m iast w iąże się ściśle z p rzek ształ­ ceniam i przestrzennym i. Zm ienia się form a w spółczesnych m etropolii i czynniki kształtu jące ich obraz. W zajem nie p rzen ik ają się d ziałan ia polityczne, gosp od arcze i społeczne. P rzestrzeń staje się p rzed m io tem rozgryw ki m iędzy w ielom a stronam i, a realia w olnego rynku stan o w ią dla miejskiego krajo b razu rów nocześnie szansę oraz zagrożenie, czego a k tu aln e przykłady o p isano w dalszej części artykułu. N ależy w tym

+ T o m a sz A n to sie w ic z (nr. 1981), a b s o lw e n t W y d z ia łu A r c h ite k tu ry P o lite c h n ik i K ra k o w sk ie j n a k i e r u n k u A r c h i t e k t u r a K r a jo b ra z u . P r a c o w n ik B i u r a P la n o w a n i a P r z e s tr z e n n e g o U r z ę d u M ia s ta K ra k o w a , g d z ie z a jm u je się p r a c a m i s tu d ia ln y m i i a n a liz a m i p r z e s tr z e n n y m i. E -m a il: To­ m a s z . A n to s ie w ic z @ u m .k ra k o w .p l

KS ZTA ŁTO W A N IE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ.

m iejscu zaznaczyć, że niniejsze o p raco w an ie stanow i p rzeg ląd zag ad ­ n ień zw iązanych z k ształto w an iem ogólnodostępnej p rzestrzeni m iej­ skiej. Z uw agi n a złożoność problem atyki rozw oju m iast podjęto p róbę szerokiego u ję cia te m a tu , a p rz e d sta w io n a an a liz a n ie w y czerp u je w szy stkich jeg o aspektów . S fo rm u ło w an ie p recy zy jn y ch w n io sk ó w w y m ag a p rz e p ro w a d z e n ia dalszych, p o g łęb io n y ch b a d a ń . D la zilu­ stro w an ia w ybranych te n d en cji om ów iono poszczególne kateg o rie te ­ ren ó w o raz sto so w a n e n a n ic h ro z w ią z a n ia p rz e strz e n n e , n ie tylko w zorow e, ale rów nież i te b u d zące kontrow ersje.

D ynam ika zm ian p rzestrz en n y ch nie znajduje łatw ego p rzeło żen ia na ich jakość, co w ięcej - p rzy znacznej ilości realizo w an y ch inw esty­ cji pojaw ia się konieczność n a p ra w ia n ia skutków n iek o ntrolow anych przek ształceń. Pow szechne je st zjaw isko k om ercjalizacji przestrzen i, kon sum pcy jn y m od el życia znajd u je odb icie w k ształcie w sp ó łczes­ nych m iast. W szczególnej sytuacji znalazły się m iasta z daw nego b lo ­ ku w sc h o d n ieg o , szybko zyskujące p o p u la rn o ść , p rz e k ła d a ją c ą się ta k że n a d o b rą k o n iu n k tu rę inw estycyjną. S ta ją one p rz e d w ażn y m zad a n iem u g ru n to w an ia swojej pozycji w śró d innych m iast p rzy ro s­ nącej konkurencji.

P rz e strz e n ie p u b liczn e, d ecy d u jące o to ż sam o ści m iast, s ą isto t­ nym elem entem tej ryw alizacji. W ykorzystanie p o ten cjału rozw ojow e­ go i p o w strz y m a n ie n eg aty w n y ch zjaw isk, ta k ic h jak : ch ao s p r z e ­ strzenny, d eg rad acja w arto ści kulturow ych, w k raczan ie dew eloperów n a te re n y zielone, w y m aga u życia in stru m e n tó w o zró żn ico w an y m c h a ra k te rz e - och ro n n y m , p o rz ą d k u ją c y m i aktyw izującym . W ty m celu opracow uje się plany m iejscowe, p ro g ram y rew italizacji i koncep­ cje za g o sp o d aro w an ia te re n u o raz p rzep ro w ad za się stu d ia u w a ru n ­ kow ań i kierunków zag o sp od aro w an ia. Tworzy się zespoły zadaniow e do sp raw danego typu p rze strz e n i czy n aw et k o nk retnych m iejsc i p o ­ w ierza się im przy go to w an ie inw estycji, zarz ąd zan ie i p rom ocję. Po­ w stają sto w arzy szen ia n a rzecz o ch ro n y m iejskiej p rzy ro d y czy ład u przestrzen n eg o . Do istotnych zad a ń należy w izu aln e u atrak cy jn ien ie ulic, p lacó w czy parków , ale ta k że w zm ac n ian ie ich roli jak o m iejsc identyfikacji kulturow ej czy lokalnych symboli.

Wpływ procesów globalizacji i metropolizacji na kształt przestrzeni miejskiej

W b a d a n ia c h n a d p ro c e sa m i u rb a n isty czn y m i m ia st E u ro p y Z a­ chodniej i W schodniej p ro w ad zo n y ch p rzez m ięd zy n aro d o w y zespół e k o n o m istó w i u rb a n is tó w w la ta c h 70. XX w iek u (R egulski 1982;

K laasen 1988 za M arkow ski 1999: 226) w yróżniono w rozw oju m iast cztery n astęp u jące fazy: urb an iz acja, su b u rb an izacja, d ezu rb an izacja i reu rb an izacja. „Z daniem euro pejsk ich u rb an istó w - zarów no p la n i­ stów, ja k i n aukow ców - najw ażniejszym obecnie p ro b lem em ro zw o ­ ju m iast je st ich odnow a, a p ro ces te n p o w inien z ara zem skutkow ać p o w strzy m an iem rozlew ającej się n a ich o b rzeżach rozproszonej z a ­ b u d o w y ” (H eczko-H yłow a 2008: 25). C oraz b ard ziej zaa w an so w an e techn iki telekom unikacyjne u łatw iają przepływ inform acji oraz zw ięk­ sz a ją m o b iln ość usług i p ro d u k cji. P o szukiw anie p rzez in w esto ró w czy m ieszkańców lokalizacji korzystniejszych ekonom icznie, n a te re ­ n a c h o łatw iejszym d o stęp ie do zasobów p rzy ro d n iczy ch , p o za c e n ­ tra m i m iast, p o w o d u je ro z p ra s z a n ie się o śro d k ó w m iejskich w k ie­ ru n k u p rzed m ieść. N egatyw nym sk u tk iem tego p ro c e su je s t odpływ lu d n o ści z dzieln ic śró d m iejsk ich, często p o w iązan y ze sto pn io w y m zm n iejsza n iem atra k cy jn o śc i czy w ręcz d e g ra d a c ją ty ch obszarów . K olejne te re n y zajm o w an e n a p o trzeb y now ych inw estycji u szczu p la­ j ą zasoby te re n ó w zielonych, co w ra z z n asilen iem lokalnego ru c h u sam ochodow ego po w od u je p o g o rszen ie jak o ści śro d o w isk a p rz y ro d ­ niczego. K ształtow anie p rzestrzen i publicznych m a w pływ n a procesy społeczne, kulturow e i gospodarcze, znajduje także odbicie w w artości okolicznych nieru ch o m o ści, p rzez co d ziałan ie to należy do istotnych elem entów p ro g ra m ó w rew italizacji i reu rban izacji.

S kutkiem globalizacji je st w zm ocn ienie roli m etro p o lii w sieciach m ię d zy n a ro d o w y ch p o w iąza ń . Is to tn e d la po zy cji p o szczeg ó ln y ch o śro d k ó w w globalnej h ie ra rc h ii je s t w y k o rzy stan ie w alo ró w lo k al­ nych, p rz e d e w szystkim kulturow ych, p rzy ro d n iczych i społecznych. In w esty cje w p rz e s trz e n ie p u b lic zn e n ie tylko p o z w a la ją zw iększać atrakcyjność sam ych m iast, lecz także stym ulow ać rozwój ekonom icz­ ny n a w iększym obszarze, często są im p ulsem dla całego regionu.

S ilnym b o dźcem do dynam icznych zm ian w p rz e strz e n i miejskiej s ą w y d arzen ia o ra n d z e m iędzynarodow ej - wystawy, targ i, tu rn ie je spo rto w e czy festiw ale k u ltu raln e. Zasięg ich oddziaływ ania i zw iąza­ ne z nim i m ożliw ości pro m ocy jn e zach ęcają w ład ze m iejskie i p rz e d ­ staw icieli ró żn y ch sek to ró w g o sp o d ark i do p o d e jm o w a n ia d z ia ła ń w dużym sto p n iu dotyczących p rz e strz e n i og ólno dostępnych. In w e ­ stycje o konkretnej funkcji, np. handlow ej, k u ltu raln ej, naukow ej czy sp ortow ej, w y m ag ają u z u p e łn ie n ia o funkcje to w arzyszące, in icju ją ty m sam ym kolejne przedsięw zięcia - rozbudow ę u k ładów k o m u n ik a­ cyjnych czy in frastru k tu ry tech n icz n ej. W ra m a c h przygotow ań do o r­ ganizacji Igrzysk O lim pijskich w B arcelo n ie stw o rzo n o now e te re n y zielone i plaże (przyrost o 78%), o 268% w zrosła liczba fontann, b ase­ nów i sadzaw ek (D om iniak i in. 2003: 88). Z nacznym p rzeo b rażen io m

K S ZTA ŁTO W A N IE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ.

uległy nadb rzeża, zrealizow ano ta m p ełn e ro zm a ch u projekty łączące funkcje k o m u n ik acy jn e z p rz e s trz e n ia m i pu b liczn y m i - p ro m e n a d y czy dep tak i z p odziem nym i p ark in g am i. Tylko w o statn ich la tach o r­ ganizacja m u n d ialu czy m istrzostw E u ro p y w p iłce nożnej w zbogaci­ ła o now e założen ia u rb an isty czn o -arch itek to n iczn e tak ie kraje, jak: F rancja, Niemcy, Portugalia.

W ażnym sty m u lato rem rozw oju m iast są c e n tra w ystaw ienniczo- -targowe. W pływają one na rozwój sektora usług, biznesu i nauki, a tak­ że n a estetykę m iast, ich atrak cyjno ść turystyczną. W opinii p rz e d s ta ­ w icieli w iększości m iast rozw ój ta rg ó w w iąże się ściśle z p rz e strz e n ią m iejską, zależy ró w n ież od zyskujących n a zn ac zen iu funkcji konfe­ rencyjnych (Leszczyński i in. 2008: 3).

Przestrzenie innowacyjne

N ieo d łączn y m czy n nikiem p o w o d u jący m zm ian y w p o d ejściu do k ształtow ania p rzestrz en i je st p ostęp tech n iczn y Dzięki nowym, coraz b ard ziej zaaw an so w an y m m a te ria ło m i te ch n o lo g io m m ożliw e staje się urzeczyw istnienie pom ysłów u zn aw an y ch w cześniej za n ierealne. Z kolei rozw ój elektron ik i i te c h n ik m u ltim ed ialn y ch w ręcz rew o lu ­ cjonizuje dotychczasow e pod ejście do p ro jek to w an ia, co raz częstsze je s t zasto so w an ie te c h n ik w irtu a ln y c h w realn ej p rz e strz e n i. „Efek­ te m m a ria ż u techn o lo g ii i k reacji są dzieła w k rajo b razie, nierzadko z p o g ra n ic z a sztuk pięknych, h ap p en in g u i a rc h ite k tu ry ” (Kuc 2007: 217). P rzekształcanie te re n u w sk rajnie zan tro p o g en izo w any m śro d o ­ w isku z w ykorzystaniem innow acyjnych m ateriałó w stało się sp ecjal­ no ścią ta k ich artystów z dziedziny arch itek tu ry k rajo b razu , ja k K ath- ryn G u stafso n czy M arth a S ch w arz. Ich dzieła o d w ażn ie n aw iąz u ją do geom etrii charakterystycznej dla obiektów sztuki użytkowej, a przy tym w subtelny i poetycki sposób sp a jają n a tu rę z techniką.

W ynikiem rozw oju technicznego są rów nież skom plikow ane stru k ­ tu ry p rzek ry w ające p rzestrz en ie w ielkom iejskich atriów , p asaży i g a ­ lerii han dlo w ych. P rzy k ład em takiej realizac ji m oże być p rzek ry cie dziedzińca Sony C en ter w B erlinie. Ten w ielofunkcyjny kom pleks p o ­ w stał w ra m a c h zabudow y P lacu Poczdam skiego po zb u rzen iu m u ru berlińskiego i stał się w yrazistym elem entem p an o ram y B erlina i je d n ą z jego atra k cji turystycznych. G igantyczny d ach o ażurow ej, p rzy p o ­ m inającej n am io t ko nstruk cji je st w całości po d św ietlan y od zach o d u słońca do późnej nocy. O św ietlenie sekw encjam i różnych b arw za p ro ­ je k to w ał fran cu sk i arty sta Yann K ersale, n ato m iast a u to re m k o m p o ­ zycji d ziedzińca był je d e n z czołow ych arch itek tó w k rajo b ra zu Peter

Walker. Przy okazji o m aw ian ia tego obiektu w arto zw rócić uw agę na to, ja k w a ż n ą rolę odgryw a w spółcześnie ośw ietlenie, zarów no w k re ­ o w an iu now ych p rzestrzen i, ja k i p rzy rew alo ry zo w an iu istniejących. O perow anie ośw ietleniem obiektów architektonicznych, inżynierskich, elem en tó w m ałej architektury, n aw ierz ch n i, zieleni i w ody p o zw ala w ręcz reżyserow ać krajobraz. Z tego w zględu zastosow anie ró żn o ro d ­ nych lam p, reflektorów i b arw n y ch filtrów w p rz e strz e n ia c h p u b licz­ nych je st nie tylko d zied ziną inżynierską, lecz tak że artystyczną.

C iekaw ym sp o so b em n a ożyw ienie p rz e strz e n i m iejskiej s ą tak że festiw ale św iatła. N a p rzy k ład Lyon co ro k u rozbłyskuje feerią b a rw p o d cza s trw ają ceg o cztery d n i Ś w ięta Ś w iatła, k tó reg o k u lm in acja p rzy p ad a n a 8 g ru d n ia. Początkow o to św ięto m iało c h a ra k te r sp o n ­ tan iczny - m ieszkańcy w ystaw iali w ok n ach świeczki. Od kilku lat je d ­ nak w jego organizację w łączył się m agistrat, a odbyw ające się z coraz w iększym ro zm ach em obchody cieszą się zainteresow aniem turystów.

Przestrzenie komunikacyjne

W spółczesna u rb an isty k a o dnotow uje n ieu stan n y w zro st roli u k ła ­ dów k o m unikacyjnych - w y d ajność system u tran sp o rto w eg o m a d e ­ cydujący w pływ na funkcjonow anie m iasta, o atrakcyjności określonej lokalizacji zaczyna decydow ać odległość od głów nych u lic czy p rzy ­ stankó w kom unikacji miejskiej. Obiekty zw iązane z in fra stru k tu rą ko­ m unikacyjną dom inują w strukturze przestrzennej rozległych obszarów. Pow stają w ielopoziom ow e w ęzły tra s szybkiego ruchu, dw orce auto b u­ sow e i kolejowe, p a sm a ek ran ów akustycznych. W otoczeniu centrów h an dlow ych i biznesow ych w y rastają całe p o łacie parkingów .

Z agospodarow anie budow li inżynierskich jest tru d n y m zadaniem dla projektantów , u d an e realizacje m o g ą w ykorzystać p o ten cjał obszarów w cześniej p eryferyjnych. „Ponow nie w ra c a ją do sw ojego zn aczen ia p rz e strz e n ie d w o rcó w kolejow ych” (R acoń-L eja 1999). Im p o n u jące ro z m a c h e m te rm in a le p ro je k tu ją najb ard ziej u z n a n i arch itek ci, np. N icholas G rim sh aw (D w orzec W aterloo w Londynie, S o u th e rn Cross S ta tio n w M elbo u rn e) i S an tiag o C a la tra v a (D w o rzec L y on-S aint- -Exupery, G are do O riente w Lizbonie). S ah a H adid otrzym ała nagrodę im. M ięsa van d e r Rohe, p rzy zn aw an ą co dw a lata europejskim a rc h i­ tektom za w ybitne realizacje, za d w o rzec tram w a jo w y z p a rk in g ie m H oenheim N ord w Strasburgu. W obiekcie tym uznanie budzi aw angar­ dow e podejście do k ształtow ania p rzestrz en i uw ażanej zwykle za s tra ­ coną. Rozległej, betonow ej płaszczyźnie p ark in g u bliżej je st do dzieł sztuki now oczesnej niż do k rajo b ra zu obiektów inżynierii drogow ej.

K S ZTA ŁTO W A N IE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ.

C oraz częściej w ła d z e m iast, by c h ro n ić ich h isto ry c zn e c e n tra p rz e d ru c h e m sam o ch o d o w y m , w p ro w a d z a ją strefy p rz e z n a c z o n e w yłącznie dla pieszych. Rozległe te re n y w yłączone z ru c h u kołow ego znajd u ją się np. w K openhadze, Brugii, F ryburgu i w n iem al całej We­ necji. Pozytyw ną te n d e n c ją je st tak że p rio ry teto w e trak to w a n ie śro d ­ ków ko m u n ik acji zbiorow ej w ru c h u ulicznym , tw o rzen ie rozległych sieci ścieżek row erow ych, kształtow anie ulic przyjaznych dla pieszych i row erzystów .

Adaptacja terenów postindustrialnych

W konsekw encji n ieu stan n y ch p rz e m ia n w sp ółczesne m iasta stają p rz e d konieczno ścią zago sp o d aro w an ia n a now e cele terenów , k tó re nie m o g ą p ełn ić sw oich d o tychczasow ych funkcji. R estru k tu ry zacja tych ob szarów przez in w estoró w p ry w atn y ch w w ielu sy tu acjach nie je st opłacalna, a na zainteresow anie m ogą liczyć jedynie obszary o n aj­

atra k cy jn iejszej lo k alizacji. Z a m ia st k o szto w n eg o w y k u p u n a cele p u b liczn e n ie zag o sp o d aro w a n y ch g ru n tó w m ożliw e je st u rząd z en ie p ark ó w n a te re n a c h daw nych zakładów przem ysłow ych, kopalń, je d ­ nostek w ojskow ych, doków czy kolei.

W zorow ym p rzy k ład em om aw ianych d ziałań je st p a rk k rajo b ra zo ­ w y w m iejscu ogrom nej huty w D uisburgu, zam kniętej w 1985 roku. „B eton i stal D uisbu rg -N o rd o d czaro w an o - dziś słu ż ą one ludziom w czasie odpo czy nk u i re k re a c ji” (K onieczny 2003: 15). Za p o m o c ą p ro sty ch środków um ożliw iono ta m lu dzio m n u rk o w an ie o raz w sp i­ naczkę, a m o n u m e n ta ln e obiekty h u ty m o żn a p o d ziw iać z licznych p latfo rm w idokow ych. Jednym z najbardziej znanych obiektów w spó ł­ czesnej sztuki ogrodow ej je st p a rk A ndre C itroena w Paryżu, p o w sta­ ły w ra m a c h rew alory zacji zd egrado w an y ch te re n ó w daw nej fabryki sam ochodów . P rzek ształcen ia te re n ó w p o stin d u strialn y ch były tak że e lem en tem p rz y g o to w a ń do w sp o m n ian ej olim p iady w B arcelo n ie. W m ieście ty m stw o rzo no p a rk zlokalizow any n a daw n y ch te re n a c h kolejow ych (P arc d el Ciot) i n a o b szarze zak ład ó w w łók ienn iczy ch (P arc de L’E sp an ya In d ustrial).

R ezultatem p rzek ształceń te re n ó w po rtow y ch je st londyńska dziel­ nica C anary W harf, zrew italizo w an a z p o m o c ą p u b liczn o -p ryw atn ej spółki. Pow stała ta m now oczesna zabudow a m ieszkalno-biurow a, je d ­ n ak m im o im p o n u jącej ro z m a c h e m a rc h ite k tu ry w ynik p r a c byw a przyjm ow any krytycznie, n a co w p ływ ają p rzestrz en ie publiczne, od­ b ie ra n e jak chłodne i nieprzystępne, w ciągu d n ia zdom inow ane przez funkcje biznesow e, pu sto szejące po zm roku.

Przestrzeń zamieszkania

O ile d la w iz eru n k u m iast, ich turystycznej czy biznesow ej a tra k ­ cyjności isto tn e s ą p rz e strz e n ie najczęściej o d w ied zan e i n ajbardziej eksponow ane, to z p u n k tu w id zen ia m ieszkańców n ajistotniejsza je st ro la p rzestrz en i lokalnych - te re n ó w osiedlow ych, skw erów i zieleń ­ ców. Te m iejsca, często w ręcz niew id o czn e d la w ład z m iejskich, są kluczow e d la k o m fo rtu życia, to ż sam o ści o raz p o czu c ia w spólnoty. W ty m w y p adk u n a p ierw szy p la n w y su w ają się funkcje sp o łeczn e - stw a rz a n ie w a ru n k ó w do k o n ta k tu i u m o żliw ian ie zró żn ico w an y ch fo rm ak ty w ności. R egina M aja-Jag ieln ick a (1999: 128) z a sta n a w ia się, w jaki sposób w procesie kreow ania przestrzeni miejskiej osiąga się w arto ści kultu ro w e, p rzy ty m łączy o n a odpow iedzialno ść za k ształ­ to w a n ą p rz e strz e ń z od p o w iedzialno ścią za losy użytkow ników owej p rzestrzen i.

W pływ śro d o w isk a m ieszkaniow ego je st najsilniejszy w w yp ad k u dzieci. N ie uleg a w ątp liw o ści, że o k ształto w an ie ich p raw id ło w y ch p o staw zn aczn ie łatw iej je st n a estetycznych i b ezp iecznych p la c a c h zabaw czy boiskach. „B adania p rzep ro w ad zo n e n a U niw ersytecie K a­ lifo rn ijsk im w ykazały, że ta k ie w arto ści, ja k piękno, k o n sekw encja, szacu n ek czy spraw iedliw ość, m o g ą być p rzek azy w an e d zieciom p o ­ p rzez konfigurację placów i u lic” (za Palej 2004: 7). Przykładam i k o m ­ pleksow ej m odernizacji osiedli m ieszkaniow ych są np. przekształcenia dzielnicy M arzahn-H ellersdorf w Berlinie, H asenbergl w M o n ach iu m i Vesterbro w K openhadze. Te długofalow e d ziałan ia p ro w ad zo n e przy u d ziale m ieszkańców obejm u ją rów nież u rząd z en ie p rz e strz e n i s p o ­ łecznej, p o p ra w ę jej estetyki i w a ru n k ó w do z a c ie śn ia n ia w ięzi s ą ­ siedzkich.

Tym czasem g w ałto w na ro zb u d o w a osiedli m ieszkaniow ych odby­ w a się najczęściej p rzy m inim alizacji n ak ład ó w n a otoczenie b u d y n ­ ków, bez u w zg lęd n ien ia k o n te k stu m iejsca. O dejście od sto so w a n ia n o rm urb an istyczn ych zn ajduje sw oje odbicie w te n d en cja ch p ro jek ­ tow ych, z d e te rm in o w a n y c h p rz e z w a ru n k i ek o n o m iczn e, p o trze b y i gusty inw estorów . S kutkiem tego są po w stające enklaw y niew ielkich osiedli, często pojedynczych budynków , dla b ezp ieczeń stw a o d d zielo­ ny ch od o to czen ia, u b o g ic h w zieleń i p la c e zabaw . „N ieliczne ele­ m enty p rzestrzen i publicznych p o w stają w k ary k atu raln ie małej sk ali” (Z aniew ska, Thiel 2007: 187). P ow stający w te n sp o só b ch ao s p rz e ­ strzenny, p rzy b ra k u w yrazistej to żsam ości now o p o w stałych dzielnic i n ied ostatku te re n ó w niezbędnych do odpoczynku, p o g arsza kom fort życia m ieszkańców .

K S ZTA ŁTO W A N IE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ.

Systemy zieleni miejskiej

Z godnie z id eą zrów now ażonego rozw oju jed n y m z elem entów p o ­ lityki p rz e strz e n n e j je s t z a rz ą d z a n ie zesp o łam i p rz y ro d n ic z o -k ra jo ­ b razow ym i położnym i n a o b szarach m iast. W obec zjaw iska fragm en- ta cji zasobów p rzy ro d niczy ch k onieczne je st p o dejm ow an ie p ró b ich łączenia, tw o rze n ia ko rytarzy ekologicznych. Publiczne te re n y zielo­ ne um ożliw iają scalenie obszarów o różnych funkcjach, począw szy od dzielnic m ieszkaniow ych czy też przem y sło w y ch aż po ścisłe c e n tra m iast. O dpow iednio zag o sp o d aro w an e doliny rzeczn e w raz z ich d o ­ pływ am i oraz otaczającym i je te re n a m i stan o w ią d o g o d n ą lokalizację dla sieci ciągów sp acero w y ch i row erow ych. Dzięki sw oim w alo ro m p rzy ro d n iczy m i krajo brazo w y m , p rzy relaty w n ie niskich n ak ład ach finansow ych, m og ą one zn aczn ie p o p raw ić w aru n k i życia m ieszk ań ­ ców, a n aw et stać się lokalnym i atrak cjam i. „Zachodzi je d n a k obaw a, że w ra m a c h ogólnego o d rab ia n ia zaległości zo stan ą u p o rząd k o w an e także i zan iedb an e d o tąd obszary, których n a p ół «dziki» c h a ra k te r od­ p o w ia d a n a jn o w sz y m p ro e k o lo g ic z n y m te n d e n c jo m św ia to w y m ” (D rap ella-H e rm an sd o rfer 1997: 45).

P ilotażo w y m p ro je k te m z a rz ą d z a n ia zaso b am i śro d o w isk a m iej­ skiego, o b ejm ującym elem en ty cen n e p rzy ro d n iczo i ku ltu ro w o, je st p ro je k t „Z ielone W yspy” d o ty czący w ro c ła w sk ic h w ysp - W ielkiej i O patow ickiej. To in terd y scyplinarn e o p raco w an ie zaw iera p ro p o zy ­ cje ro z w iąz ań k w estii plan isty czny ch , p rzy ro d n iczy ch , k lim atu a k u ­ stycznego. W skazuje też m .in. zró żnico w an e form y realizacji p o trzeb rekreacyjnych, społecznych, u w zględniając p o trzeb y w ypoczynku czy reh ab ilitacji osób starszy ch i n iep ełn o spraw n y ch . P rzy k ład am i kom ­ plek so w eg o p o d ejścia do m iejskiej p rz y ro d y s ą zielo n e p ie rśc ie n ie stw o rzo n e do 2000 roku w okół Sew illi i H anow eru. R o zm ach em im ­ p o n u je T h ree Rivers P ark w zdłuż rzek P ittsb u rg h a - Allegheny, Mo- n o n g ah ela i Ohio. R ealizow ane od p o n a d 10 la t p rzed sięw zięcie m a się stać sym bolem całego reg io n u i stw o rzy ć now e oblicze P ittsb u r­ gha. W chodzący w sk ład om aw ianego system u zieleni p a rk Allegheny otrzym ał w 2002 ro ku n ag ro d ę ASLA - A m erykańskiego S tow arzysze­ n ia A rchitektów K rajob razu . P ark zb u d o w an o n a d w óch p o zio m ach w edług p ro jek tu zespołu p o d k ierunkiem M ichaela Van V alkenburgha, p rzy u d ziale m iejskiego p o w ie rn ic tw a finansow ego ty p u non-profit. W górnej części zn ajd u je się m iejsce p rz e z n a c z o n e do zg rom ad zeń , w y staw ian ia sztuki i w y d arzeń k u ltu raln y ch , n ato m iast dolny, z ag ro ­ żony p o w o d ziam i po zio m je st skupiony n a n atu rze, sw obodnie ro sn ą ta m łatw o odnaw ialne, ro d zim e g atun ki roślin.

Bezpieczeństwo

Ekspansji m iast tow arzyszy w iele negatyw nych zjawisk społecznych zw iązanych z nieró w n om iern y m rozw ojem poszczególnych obszarów, silnym i k o n tra sta m i ekonom icznym i. N a tle rozbudow yw anych dziel­ nic b iu row ych czy m ieszkaniow ych jeszcze bardziej ja sk raw e stają się p ro b lem y w ykluczenia społecznego, b ezrobocia, ubóstw a, a w reszcie p rzestęp czo ści. P ro b lem aty k a b ezp iecze ń stw a p rz e s trz e n i m iejskiej w ujęciu a rch itek to n iczn y m i urb an isty czn y m zo stała p rzed sta w io n a w p racy zbiorow ej p o d red ak cją A ndrzeja Wyżykowskiego (2004) oraz w o p ra c o w a n iu a u to rstw a B a rto sza C zarneckiego i W ald em ara S ie­ m ińskiego (2004). A utorzy szerok o a n a liz u ją w pływ k sz ta łto w a n ia m iejskiej p rz e strz e n i p u b licznej n a p o zio m b ezp ieczeń stw a jej u żyt­ kow ników o raz m ożliw ości o g ran iczen ia zagro żen ia p rzestępczością, w ypadków w ru c h u drogow ym i pieszym p o p rzez ro zw iązan ia p rz e ­ strzenne. P rzeciw działanie zagrożeniom je st m ożliw e p rzy zastosow a­ n iu odpo w ied nich ro zw iązań projektow ych, w szczególności dotyczą­ cych ro z p la n o w a n ia u k ła d u ciągów kom u n ik acyjny ch i ośw ietlenia, o raz odpow iedniego w yposażenia p rzestrzen i, np. od p o rn y ch n a akty w a n d a liz m u e lem e n tó w m ałej arch itek tu ry , an ty p o ślizg o w y ch n a ­ w ierzch n i czy b a rie r zabezpieczających p rzed w b ieganiem n a jezdnię. Ja k głosi je d n o z h aseł lo n d yńskiego c e n tru m b ad aw cze g o D esign A gainst Crim e: „Od p ro je k ta n tó w n ależy w y m ag ać o w iele w iększej kreatyw ności niż od p rzestę p có w ” (D esign A gainst C rim e 2003).

Ze w zg lęd u n a p o trz e b ę z ap e w n ien ia u ży tk o w n ik om p rz e strz e n i m iejskich bezpieczeństw a przezn acza się coraz w iększe środki finanso­ w e n a d ziałan ia m ające n a celu k o n tro lę porząd k u . K inga R acoń-Leja w p ra c y Przestrzeń publiczna zagrożona (2007: 217) zauw aża, że m o n ito ­ rin g i sta ła o c h ro n a m iejsc m asow o u częszczan y ch sta ją się w a ru n ­ kiem ich fu n k cjo n o w an ia. K osztem ty ch d z ia ła ń je s t n iestety ta k że og ran iczen ie sw obody użytkow ania kontrolow anych obszarów . O sp e­ cyficznym klim acie placó w czy deptaków często decydują sp o n tan icz­ ne w y d a rz e n ia , k tó re m a ją ta m m iejsce, je d n a k in te rw e n c je słu żb ochrony, sk iero w an e np. przeciw k o u licznym m uzykom czy g ru p o m perform erów , m o g ą osłabić sp o łeczn ą ro lę m iejsc publicznych.

W arto także poruszyć pro b lem kontrow ersyjnej form y kształtow ania p rze strz en i m iasta ja k ą je st graffiti, trak to w a n e niekiedy jak o d ziałal­ ność artystyczna czy p rzejaw now oczesnej kultury. N ajczęściej je d n ak p o w staje bez zgody w łaściciela obiektu i je st k a ra n e jak o ak t w a n d a ­ lizm u. Tą fo rm ą k reacji zajm ow ali się m .in. u zn an i now ojorscy a rty ­ ści - Jean-M ichel B a s ą u ia t i K eith H arin g. G raffiti p o trafi n ie jed n o ­ k ro tn ie ożywić zd eg ra d o w an ą p rz e strz e ń m iasta, u b arw iając rozległe

K S ZTA ŁTO W A N IE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ.

p o w ie rz c h n ie m u ró w n a te re n a c h przem y sło w y ch czy m ie sz k a n io ­ w ych. Powoli zd ają się to zauw ażać tak że i w ład ze m iast, n a p rzykład K rako w a, gdzie w ra m a c h o b ch o d ó w ju b ile u sz u 7 50-lecia L okacji M iasta p o w stał najw iększy w Polsce m u ral graffiti „Silva re ru m ”, czy Łodzi, gdzie p rzy okazji akcji „K olorow a to le ra n c ja ” zro d ził się p o ­ m ysł n a m a lo w a n ia o g ro m n eg o m u ra lu n a ślepej śc ia n ie k am ien icy p rzy ulicy P iotrkow skiej.

Podsumowanie

Je d n ą z głów nych doktryn p rzyjm ow anych p rzez w ład ze zarów no państw ow e, ja k i sam o rzą d o w e je st d ążen ie do zrów now ażonego ro z­ w oju. M im o teg o p ro b le m e m p rz e w a ż a ją c e j w ięk szo ści m ia st je s t utrzym anie rów now agi m iędzy rozw ojem gospodarczym a społecznym p rzy jed n o czesn y m zach o w an iu ła d u p rzestrzen n eg o i p rzy ro d n ic ze­ go. P rzestrzen ie p u b liczn e stan o w ią odbicie każdego z w ym ienionych aspektów rozw oju, one też tw o rz ą w izeru nek i to żsam ość m iasta, d la ­ tego kształto w an ie zrów now ażonego m iasta w ym aga n ieustannej tr o ­ ski o każdy rodzaj m iejsca, będącego społecznym d o brem . P rzed sta­ w io ne w niniejszej p ra c y przykłady p okazują, że kołem zam achow ym w sp ó łczesn y ch m e tro p o lii m o g ą być o bszary w cześniej an o n im o w e lub kojarzo ne pejoratyw nie.

W arto p o d k reślić, że w a ru n k ie m h a rm o n ijn e g o fu n k cjo n o w an ia p rz e s trz e n i m iejskich n ie s ą in d y w id u aln e d z ia ła n ia w ład z p u b lic z ­ nych, inw estorów , p ro jek tan tó w czy m ieszkańców , lecz ich skuteczne w spółdziałanie. W spólne p o d ejm ow an ie decyzji dotyczących k ształto ­ w any ch m iejsc w ym aga od p rzed staw icieli sam orządów , arch itek tó w czy u rb an istó w u m iejętności m ediacyjnych i doradczych, od sp ołecz­ no ści lokalnych - z a a n g a żo w a n ia, od śro d o w isk o p in io tw ó rczy ch - odpow iedzialnych postaw, od przedsiębiorców - szacunku dla w artości kulturow ych. Ma m iejsce zjawisko synergii, aran żacja przestrzen i tw o ­ rzy ram y dla zró żn ico w an y ch aktyw ności, a in icjo w an ie akcji k u ltu ­ raln y ch czy społecznych rów nież w yw iera w pływ n a w ygląd m iasta.

Bibliografia

C zarnecki, B arto sz; Siem iński, W ald em ar (2004), Kształtowanie bezpiecznej prze­

strzeni publiczne], W arszaw a: Difin.

D om iniak, P iotr; Lipiec, Jacek; Z aw adzka, L u d m iła (2003), System zarządzania

Inżynieria zarządzania przedsięwzięciami, G dańsk: W ydaw nictw o P o litech n ik i

G dańskiej, s. 75-90.

D rap ella-H erm an sd o rfer, A lina (1997), Nowa estetyka w architekturze krajobrazu i jej

wrocławskie odzwierciedlenie, [w:] Sztuka ogrodów w krajobrazie miasta, m a te r ia ­

ły k o n feren cy jn e, W rocław : P o litec h n ik a W rocław ska, A k adem ia R olnicza, s. 45-50.

H eczko-H yłow a, E w a (2008), Reurbanizacja - odnowa śródmieść w zrównoważonym

rozwoju zwartych miast, „U rb an ista”, 3, s. 25-27.

Konieczny, Ja c e k (2003), Polubić hutę. Pomysł na rewitalizację Zagłębia Ruhry, „Au­ to p o r tre t”, 4, s. 14-15.

Kuc, S a b in a (2007), Techno-kreacja w architekturze krajobrazu, „C zasopism o Tech­ niczn e P olitechniki K rakow skiej”, 10, s. 215-217.

Leszczyński, G rzegorz; Zieliński, M arek; Zmyślony, P io tr (2008), W pływ targów

na rozwój miasta. Raport z badania, m a te ria ły konferencyjne, Poznań.

M aja-Jagielnicka, R egina (1999), Nie tylko dziedzictwo kułturowe, [w:] Czynnik kreacji

w projektowaniu urbanistycznym, m ate riały konferencyjne, K raków : Politechnika

K rakow ska, s. 127-130.

M arkow ski, Tadeusz (1999), Zarządzanie rozwojem miast, W arszaw a: PWN. Palej, A nna (2004), Całe miasto płacem zabaw, „A utoportret”, 9, s. 4-7.

R acoń-L eja, K in g a (1999), Tworzenie nowych przestrzeni pubłicznych w krajobrazie

współczesnych miast, [w:] Czynnik kreacji w projektowaniu urbanistycznym, m a te ria ­

ły konferencyjne, K raków : P olitechnika K rakow ska, s. 225-230.

R acoń-Leja, K inga (2007), Przestrzeń pubłiczna zagrożona, „Czasopism o Techniczne Politechniki K rakow skiej”, 2-A, s. 215-220.

W yżykowski, A ndrzej (2004), Przestrzeń bezpieczna - urbanistyczne i architektoniczne

uwarunkowania kształtowania przestrzeni, K raków : W ydaw nictw o P o litechniki

K rakow skiej.

Z aniew ska, H anka; Thiel, M arta (2007), Krajobraz środowiska zamieszkania - w aspek­

cie zrównoważonego rozwoju, „Czasopism o Techniczne Politechniki K rakow skiej”,

5-A, s. 186-187.

http://w w w .designagainstcrim e.corn/index.php?q=introduction [20 w rześnia 2008].

+

Tomasz Antosiewicz (1981) g rad u ated in L andscape A rchitecture fro m K rakow U niversity of Technology. At p re se n t he c a rrie s o u t u rb a n analysis a t th e S p atial P la n n in g Office in th e M u n icip ality of K rakow . E -m ail: Tom asz.A ntosiew icz@ um .krakow .pl

Abstract

A lthough m o st of th e m o d e rn cities a im a t a ch iev in g su sta in a b le d e v elo p ­ m en t, th ey stru g g le try in g to keep b a la n c e b e tw e e n eco n o m ic an d so cial devel­ o p m en t. As a re su lt of co n tin u o u s tran sfo rm a tio n , th e cities face th e necessity of revitalizing an d redefining th e ir ab a n d o n ed districts. A longside th e arc h ite c tu ra l changes, public u rb a n space, too u ndergoes tran sfo rm atio n . The article discusses

KS ZTA ŁTO W A N IE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ.

possible th re a ts as w ell as th e o p p o rtu n ities th a t free m a rk e t econom y creates for la n d use a n d fo r th e p re se rv a tio n of th e n a tu ra l e n v iro n m en t in cities. T here are n o w m o re c h a n c e s to c a rry o u t a s p e c ta c u la r u rb a n d ev elo p m en t p ro je c t th a n ever, b u t tim e p re ssu re an d d ev elo p ers’ p o ten tial is often a serious lim itatio n to it. The n eed to p ro te c t n a tu ra l reso u rces an d th e n eed to develop c o m m erce an d tra n s p o rta tio n facilities is a n o th e r ch a lle n g e th a t th e u rb a n p la n n e rs h av e to face. The a rtic le focuses o n o n e of th e m o st im p o rta n t task s in m o d e rn u rb a n p lan n in g , th e ta sk of m aking streets, sq u ares a n d p a rk s m o re visually a ttrac tiv e a n d it also looks a t th e w ays of stre n g th en in g th e ir social a n d c u ltu ra l function. The assu m p tio n th a t inform s th e p a p e r is th a t th e success of every pu b lic space d evelopm ent p ro ject d epends o n th e c o o p e ra tio n of m an y p a rtn e rs - designers, local g o v ern m en t an d m em b ers of th e local com m unity.