Geoekonomia czy geopolityka?
Strategia Gazpromu na rynku gazu
państw Unii Europejskiej
Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 14, 82-95
82
Paweł Musiałek*8
GEOEKONOMIA CZY GEOPOLITYKA?
STRATEGIA GAZPROMU NA RYNKU GAZU
PA STW UNII EUROPEJSKIEJ
Streszczenie
Handel surowcami energetycznymi co najmniej od czasu pierwszego kryzysu naftowego w 1973 roku, kiedy to pa stwa OPEC zdecydowa y si na embargo na eksport ropy m.in. do Stanów Zjednoczonych, jest traktowany jako wa ne narz -dzie nie tylko interesów ekonomicznych pa stw, ale tak e politycznych. O ile pocz tkowo zagro enie dla wiatowego bezpiepocze stwa energetypocznego by o zwi -zane z obaw przed wstrzymaniem dostaw ropy naftowej, o tyle w pierwszej dekadzie XX wieku w Europie coraz wa niejsz rol polityczn zacz to przypisywa handlowi gazem ziemnym. Do kluczowych uwarunkowa uzasadniaj -cych analiz handlu „b kitnym paliwem” z perspektywy geopolitycznej, która w istotny sposób modyfi kuje czysto rynkowy aspekt handlu gazem, nale y wy-mieni przede wszystkim wzrastaj ce zapotrzebowanie na gaz przy ograniczonej ilo ci z ó i ich geografi cznej koncentracji; wzrastaj ce znaczenie tego surowca w gospodarce, w tym w energetyce; specyfi ka transportu i relacji dostawca-od-biorca; si a najwi kszych koncernów.
S owa kluczowe
Rosja, Gazprom, geoekonomia
*
Na szczególn uwag zas uguje polityka gazowa Federacji Rosyj-skiej. Cho o zagro eniu uzale nienia od rosyjskiego gazu mówi o si w Europie ju w latach 80., kiedy budowany by gazoci g Zachodnio-syberyjski, to powa ne obawy zrodzi y si przede wszystkim na po-cz tku XXI wieku. Wówpo-czas polityka energetypo-czna Federacji Rosyj-skiej prowadzona bezpo rednio przez W adimira Putina sta a si
* Pawe Musia ek – cz onek Zespo u Ekspertów i Rady Stowarzyszenia Klubu Jagiello skiego. Prowadzi w TV Republika program po wi cony Unii Europejskiej. Redaktor naukowy publikacji „G ówne kierunki polityki zagranicznej rz du Donalda Tuska w latach 2007–2011”. Pisze dok-torat na Uniwersytecie Jagiello skim na temat sporu o polsk polityk zagraniczn po 2004 r.
83
kluczowym narz dziem odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji w wiecie. Dominuj c perspektyw jest spojrzenie na ten proces przez pryzmat za o e geopolitycznych Kremla. Niemniej, znaczenie gospodarcze sektora paliwowo-energetycznego w Rosji pokazuje, e Federacja Ro-syjska w coraz wi kszym stopniu staje si uzale niona od dochodów ze sprzeda y ropy i gazu, co stwarza presj na przyj cie logiki geoeko-nomicznej.
Niniejszy artyku ma na celu odpowied na pytanie, która perspek-tywa badawcza – geoekonomiczna, czy geopolityczna – lepiej wyja nia polityk gazow Rosji i ekspansj jej kluczowego instrumentu, pa -stwowego monopolisty Gazpromu, na unijnym rynku. O ile pe ne wy-ja nienie z o onej sieci zale no ci, motywacji i interesów ró nych podmiotów oraz grup interesów wp ywaj cych na polityk energe-tyczn Kremla jest niemo liwe, o tyle realne i badawczo u yteczne wydaje si przynajmniej przybli enie relacji celów komercyjnych oraz politycznych. Na wietlenie tego zagadnienia b dzie cenne tak e dla samego sporu mi dzy badaczami stosunków mi dzynarodowych, którzy reprezentuj inne punkty widzenia na dominuj ce czynniki sprawcze aktorów mi dzynarodowych, w tym pa stwowych korporacji. Tekst nie stanowi kompleksowej, chronologicznie przedstawionej polityki gazowej Rosji, a jedynie koncentruje si na wybranych dzia aniach na unijnym rynku pod k tem weryfi kacji hipotez stawianych przez repre-zentantów paradygmatu geopolitycznego i geoekonomicznego. Paradygmat geopolityczny
Paradygmat geopolityczny opiera si na za o eniu wy szo ci polityki nad ekonomi w stosunkach mi dzynarodowych, a wi c wpisania po-lityki ekonomicznej i jej sk adowej – popo-lityki energetycznej, w strategi polityki zagranicznej pa stwa. Zak ada on, e rywalizacja o miejsce pa stwa w hierarchii mi dzynarodowej dominuje nad logik ekono-miczn , w której pa stwa i koncerny rywalizuj przede wszystkim o wi ksze korzy ci gospodarcze. Wedle koncepcji geopolitycznej, cele polityki gazowej powinny by wi c rodkiem do realizacji celów zde-fi niowanych w strategii politycznej pa stwa, a nie polityk nastawio-n jedynastawio-nie nastawio-na osi gnastawio-ni cie zysku ekonastawio-nomicznastawio-nego. Przyj cie takiej per-spektywy powoduje, e pa stwa zabiegaj o jak najwi ksz kontrol strategicznych przedsi biorstw po to, aby stanowi y dodatkowe narz -dzie realizacji celów politycznych. Kontrolowane przez pa stwo kon-cerny odpowiednio uwzgl dniaj wi c w swoich strategiach tak e in-teresy polityczne pa stw.
84
Fundamentalnym celem geopolitycznym Federacji Rosyjskiej jest odbudowa mocarstwowej pozycji Rosji w wiecie. Zak ada ona
dziaania na rzecz odej cia od dominuj cej pozycji Stanów na arenie mi -dzynarodowej na rzecz adu wielobiegunowego, w którym Rosja jako mocarstwo regionalne stanowi aby jeden z geopolitycznych centrów. Ten cel Kreml chce osi gn m.in. poprzez os abienie wi zi transatlantyc-kich i przyci gni ciu do wspó pracy wspieraj cych obecnie USA pa stw UE, w tym przede wszystkim jej polityczny trzon, czyli Niemcy i Fran-cj [ urawski vel Grajewski 2011]. Strategicznym celem geopolitycznym Kremla w Europie jest wi c uzyskanie wp ywu na polityczne decyzje kontynentu, przede wszystkim poprzez cis polityczn wspó prac z pa stwami maj cymi najwi kszy wp yw na kierunek polityczny Eu-ropy – Francj , Wielk Brytani i przede wszystkim Niemcami. Postu-lowany przez Kreml model adu politycznego na wiecie i tak e w Eu-ropie to „koncert mocarstw”, gdzie najsilniejsze pa stwa maj prawo do decydowania o najwa niejszych kwestiach politycznych, które b d obowi zywa y pozosta e pa stwa. Model ten zak ada wi c margi-nalizacj mniej wp ywowych krajów, co jest efektem ró nicowania przez Kreml pa stw w zale no ci od mo liwo ci oddzia ywania na rodowi-sko mi dzynarodowe. To powoduje, e Rosja zainteresowana jest os a-bieniem politycznego znaczenia unijnych mechanizmów decyzyjnych. Z tym celem wi e si inny cel – geopolityczna marginalizacja Europy rodkowo-Wschodniej i stworzenie na tym obszarze strefy „ograniczo-nej obecno ci” Zachodu [Kaczmarski 2011].
Dla Moskwy jednym z przejawów i jednocze nie uzasadnieniem mocarstwowej pozycji Kremla na arenie mi dzynarodowej jest geo-polityczna kontrola nad obszarem poradzieckim potwierdzona akcep-tacj tego stanu rzeczy przez inne pot gi z pa stwami Zachodu na czele. Podtrzymaniu dominacji ma s u y stworzenie alternatywnego wobec zachodniego (przede wszystkim opartego o struktury Unii Europejskiej), bloku geopolitycznego, opartego o integracj polityczno-ekonomicz-n polityczno-ekonomicz-na obszarze by ego ZSRR, gdzie domipolityczno-ekonomicz-nuj c pozycj zajmowa aby Rosja. Dlatego dla Moskwy niezb dne jest zatrzymanie integracji eu-ropejskiej z obszaru Europy Wschodniej, Azji rodkowej oraz Kaukazu i tam gdzie mo liwe – zmniejszenie wp ywów pa stw Zachodu. Pró-b kontrolowania kontaktów UE z oPró-bszarem WNP jest propozycja „Wielkiej Europy”, która mia aby sta si platform wspó pracy mi -dzy UE i jej postradzieckim odpowiednikiem – Uni Eurazjatyck . Wspó praca mi dzyblokowa umo liwia aby hamowanie nieuzgodnio-nych z Rosj dzia a UE na obszarze WNP [Menkiszak 2013]. Ma ona poza tym za zadanie wzmocni pozycj Rosji wobec USA i Chin.
85
Kluczowym, wedle paradygmatu geopolitycznego, instrumentem realizacji wizji adu mi dzynarodowego i miejsca w nim Rosji, jest polityka energetyczna. Ma ona s u y zarówno zwi kszeniu wp ywu w Europie, jak i reintegracji obszaru postradzieckiego, przede wszyst-kim poprzez polityk cenow zakupów gazu (tam gdzie monopol Gaz-promu) lub tranzytu gazu (tam gdzie monopson GazGaz-promu). W tym celu powsta a koncepcja Rosji jako „supermocarstwa energetyczne-go”, którego podstaw maj by kontrolowane przez pa stwo spó ki energetyczne. Trzonem energetycznej strategii z racji specyfi ki handlu gazem jest przede wszystkim pa stwowy monopolista we wszystkich segmentach rynku gazu w Rosji – spó ka Gazprom. Wykorzystywanie uzale nienia od rosyjskich surowców jest szczególnie skuteczne w pa stwach poradzieckich i Europy rodkowo-Wschodniej gdzie cz sto nie ma technicznych mo liwo ci pozyskania surowców z innych kierunków ni rosyjski, co jest pozosta o ci dziedzictwa wspó pracy w ramach RWPG. W celu maksymalizacji korzy ci z tytu u uzale nie-nia od dostaw, przede wszystkim gazu, Rosja rozwija swój potencja surowcowy. W stosunku do Europy Zachodniej Moskwa d y do zwi kszenia udzia u w rynku, aby wymusi akceptacj jej strefy wp y-wów. W tym celu, z racji politycznego znaczenia, Moskwa zabiega o sojusz energetyczny z Niemcami, który mia by si opiera na ofi aro-waniu Berlinowi roli dystrybutora gazu w Europie w zamian za wsparcie dla Gazpromu w realizacji jego interesu na forum UE. Paradygmat geoekonomiczny
Paradygmat geoekonomiczny zosta spopularyzowany przez ame-ryka skiego politologa Edwarda Luttwaka [Luttwak 1990]. Wed ug ameryka skiego politologa, podwy szenie poczucia globalnego bez-piecze stwa po zako czeniu zimnej wojny ma spowodowa , e g ów-nym celem pa stw jest korzystne kszta towanie przestrzeni geoekono-micznych – handlowej, us ugowej, finansowe i technologicznej, tworz cych najdogodniejsze warunki zaspokajania potrzeb materialnych pa stwa i jego obywateli. Si a pa stwa defi niowana jest w katego-riach bogactwa, a osi ga si j poprzez zdobycie przewagi konkuren-cyjnej za pomoc korzystnej pozycji w przestrzeni geoekonomicznej. Wedle tego paradygmatu g ówna aktywno pa stw w stosunkach mi dzynarodowych jest sprowadzona do zapewnienia jak najlepszych warunków rozwoju gospodarczego, m.in. zapewnienia jak najlep-szych warunków ekspansji w asnych przedsi biorstw. Uproszczeniem by oby jednak redukowa to do traktowania geoekonomii jako
kla-86
sycznej zagranicznej polityki ekonomicznej, poniewa zak ada ona znacznie wi kszy katalog instrumentów (polityka monetarna, przemy-s owa, technologiczna), wynikaj cy z uznania geoekonomii jako g ów-nej strategii pa stwa. Jej celom podporz dkowana zostaje sfera poli-tyczna.
Geoekonomia stanowi antytez geopolityki, której istot jest zdoby-cie kontroli nad okre lonym obszarem zdefi niowanym geografi cznie, a g ównym instrumentem jest si a militarna. W paradygmacie geonomicznym nast puje wi c odwrócenie relacji mi dzy polityk , a eko-nomi w porównaniu do paradygmatu geopolitycznego. Przyj cie ta-kiej perspektywy nie oznacza wyeliminowania rywalizacji mi dzy pa stwami, ale przeniesienia jej na inne pole. Rywalizacja o dobro-byt, mimo, e jest korzystniejsza dla rozwoju gospodarczego pa stw, nie oznacza wi c wyeliminowania rozbie no ci interesów pa stw i rezygnacji z osi gania przewagi kosztem pozosta ych pa stw
[Hali-ak 2012:47]. Geopolityczne zero-jedynkowe spojrzenie na rywaliza-cj pa stw jest zast powane przez model obustronnych, ale nierów-nomiernych korzy ci. Nie jest wi c przeciwie stwem realistycznego spojrzenia na stosunki mi dzynarodowe, ale jego wariantem. Nie-s uNie-szne jeNie-st identyfi kowanie tego paradygmatu ze Nie-stanowiNie-skiem g o-sz cym zmniejo-szenie roli pa stwa w stosunkach mi dzynarodowych na rzecz innych aktorów niepa stwowych. Struktury pa stwa maj decyduj ce znaczenie dla dobrobytu swoich obywateli, cz sto poprzez wsparcie dla narodowych korporacji.
Wedle paradygmatu geoekonomicznego surowce energetyczne s traktowane przede wszystkim jako najwa niejsze zasoby strategiczne, przes dzaj ce o dobrobycie Rosji i jej obywateli. Zwolennicy tej per-spektywy zwracaj uwag na du rol dochodów z eksportu surow-ców, w tym przede wszystkim gazpromowskiego gazu dla bud etu Fe-deracji Rosyjskiej. Koncepcja „supermocarstwa energetycznego” jest wi c strategi maksymalizacji korzy ci ekonomicznych Rosji poprzez wyspecjalizowanie i zaj cie dominuj cej pozycji na wiatowych ryn-kach surowcowych. Specyfi ka handlu surowcami powoduje, e sektor paliwowo-energetyczny jest pod kontrol w adz Rosji, aby zmaksymlizowa korzy ci gospodarcze poprzez lepsz synchronizacj dzia a-nia spó ek z polityk energetyczn i szerzej – ekonomiczn pa stwa. Kontrola nie oznacza wykorzystywania przedsi biorstw pa stwowych do realizacji celów politycznych (jedynie takich, które d ugofalowo da-dz tak e korzy ci ekonomiczne). Wprost przeciwnie, s u y wsparciu realizacji interesów korporacyjnych przedsi biorstw przez struktury rz dowe za pomoc przede wszystkim tzw. dyplomacji energetycznej. Zabezpieczenie interesów korporacyjnych Gazpromu oraz rosyjskich
87
spó ek naftowych jest podstawow tre ci polityki zagranicznej Rosji, w tym przede wszystkim relacji z Uni Europejsk . Dlatego Rosja d y do zapewnienia szerokiego rynku zbytu na produkowane surow-ce energetyczne; uzyskanie mo liwie silnej pozycji na lokalnych rynkach, z pozycj monopolistyczn w cznie; uzyskania szerokiego kr -gu odbiorców uniezale niaj cego Gazprom od pojedynczego rynku; wspó pracy z innymi eksporterami w celu uzyskania wysokich cen. Ch utrzymania kontroli pa stwa nad strategicznymi spó kami jest wi c motywowana ekonomicznie. Brak strukturalnych reform, w tym liberalizacji rynku gazowego w Rosji, jest uzasadniany utrat mo
liwo-ci kszta towania przez Kreml decyzji dotycz cych polityki gazowej pa stwa, co b dzie oznacza o utrat extra korzy ci z tytu u symbiozy dzia a spó ek i polityki energetycznej.
Wa nym narz dziem realizacji celów geoekonomicznych Rosji jest Fundusz Stabilizacyjny, który zasilany jest z dochodów pochodz cych z eksploatacji surowców energetycznych. Fundusz s u y stabilizacji bud etu, ale tak e instrument rozwoju oraz polityki zagranicznej po-przez mo liwo udzielania korzystnych kredytów. Stanowi tym samym wa ny instrument wp ywu na mi dzynarodowy rynek fi nansowy. Od wielko ci Funduszu, a wi c gospodarczej efektywno ci przedsi -biorstw sektora paliwowo-energetycznego zale y zdolno fi nansowania niezb dnych inwestycji w kraju, jak i osi gni cie korzystnej z wielu wzgl dów pozycji inwestycyjnej netto.
Polityka Gazpromu na rynku UE
Sam zasi g geografi czny inwestycji Gazpromu wpisuje si zarów-no w logik geopolityczn , jak i geoekozarów-nomiczn . Koncentracj na Europie, z geopolitycznego punktu widzenia, mo na wyja ni jako wola zwi kszenia uzale nienia pa stw Starego Kontynentu od rosyj-skiego gazu, w celu zwi kszenia wp ywu na kluczowe decyzje na kon-tynencie. W tym celu silne relacje polityczne Rosja utrzymuje z naj-bardziej wp ywowymi pa stwami UE (Niemcy, Francja, W ochy), a na poziomie korporacyjnym Gazprom wspó pracuje z liderami rynku gazu tych pa stw – niemieckimi E.ON i RWE, francuskim GDF, w o-skim ENI1. Szczególne znaczenie maj relacje z Niemcami, które s
1 Cz st praktyk jest dopuszczenie tych spó ek do udzia ów w projektach wydobywczych
w Rosji w zamian za aktywa w spó kach przesy owych i dystrybucyjnych na rynkach europej-skich. Inn praktyk jest cz sty udzia tych spó ek w ramach konsorcjów startuj cych w prze-targach. Gazprom by tak e zainteresowany wej ciem jako udzia owiec do b d cych w k opo-tach fi nansowych niemieckich RWE oraz E.ON [Gotkowska 2011].
88
drugim po Wielkiej Brytanii konsumentem gazu oraz najbardziej wp ywowym pa stwem w UE2. Silne powi zania poprzez wspólne pro-jekty (m.in. Nord Stream, South Stream) maj spowodowa zwi k-szenie wspólnoty interesów i poprzez powi zanie korzy ci Gazpromu z korzy ciami politycznie najbardziej znacz cych pa stw UE, uzyska-nie przez koncern wi kszego wp ywu na ich decyzje. Koncentracje na Europie mo na jednak uzasadni logik geoekonomiczn . Europa Za-chodnia to najbardziej dochodowy rynek, w dodatku bardzo perspek-tywiczny, z uwagi na wyczerpywanie si w asnych z ó i prognozowany wzrost popytu na gaz. Utrzymanie bliskich biznesowych relacji z naj-wi kszymi spó kami dla rosyjskiego koncernu jest istotnym elementem strategii wzmocnienia swojej pozycji na gazowych rynkach. W ten sposób Gazprom liczy na respektowanie jego interesów biznesowych na forum UE. Istotno logiki geoekonomicznej tych relacji dowodzi d ugotrwa y spór Gazpromu z jego najwa niejszym partnerem bizne-sowym w Europie– niemieck spó k E.ON. D ugoletni kontrakt za-warty przed kryzysem ekonomicznym mi dzy koncernami obligowa niemieckiego importera do odbioru drogiego rosyjskiego gazu ponad potrzeby. Gazprom nie chcia si zgodzi na zmiany, z uwagi na ch maksymalizacji dochodów. Zwi zanie interesów koncernu i strate-gicznych zachodnioeuropejskich spó ek najbardziej wp ywowych pa stw Europy mo na wi c zinterpretowa jako inwestycj maj c przynie wymierne zyski3.
Innym przyk adem dzia a ocenianych jako narz dzia realizacji celów geopolitycznych jest stosowanie klauzul „Take or Pay”4, „desti-nation clause5” oraz utrzymywanie kontraktów d ugoterminowych i indeksowanie cen gazu do cen ropy naftowej. Maj one s u y Gaz-promowi do zwi kszenia uzale nienia od odbiorców i utrudni funkcjonowanie mechanizmów rynkowych. Wszystkie wymienione narz
-2 Dlatego w zamian za cis wspó prac pod nazw „paktu energetycznego” Rosja
ofero-wa a Niemcom rol dystrybutora rosyjskiego gazu w Europie. Propozycja energetycznego soju-szu zosta a jednak odrzucona. Kanclerz Angela Merkel ostro nie podchodzi do kwestii zwi k-szenia udzia u rosyjskiego gazu w imporcie do RFN, jak i inwestycji w niemiecki sektor gazowy. Z rezerw odnosi si do poparcia interesów Gazpromu na rynku europejskim, szczególnie tych, które koliduj z budow wspólnego rynku gazu w UE.
3 Nale y przy tym podkre li , e wprowadzanie regulacji antymonopolowych, w tym
zasa-dy transparentnego i równego dost pu do sieci (TPA – third party access) oraz rozdzia u w a ci-cielskiego produkcji, przesy u i dystrybucji, maj cych na celu budow wspólnego rynku gazu w UE dowodzi ograniczonej skuteczno ci Gazpromu w hamowaniu tego procesu.
4 Klauzula ta zobowi zuje do odbioru zakontraktowanej ilo ci gazu lub p aceniem kary
je-li odbiór b dzie mniejszy ni okre lony w kontrakcie poziom elastyczno ci (na ogó do 20% ca-o ci zakca-ontraktca-owanegca-o wca-olumenu).
5 Klauzula ta zobowi zuje odbiorc do dystrybucji gazu tylko na w asnym rynku, a wi c
89
dzia mo na tak e wpisa w model geoekonomiczny, czego dowodzi fakt, e by y one stosowane tak e przez innych dostawców gazu. Na-le y zwróci uwag , e cz z nich rodzi zobowi zania nie tylko po stronie odbiorców, ale tak e dostawców, jak np. klauzula „Take or Pay”. W realiach ceny nie opieraj cej si na rynkowych mechani-zmach, a b d cej efektem dwustronnych negocjacji, których fi nalny efekt zale y od kilku czynników, tak e klauzula „destination clause” mia a ekonomiczne uzasadnienie. W sytuacji zmiany realiów rynko-wych w Europie, powy sze klauzule daj nieuzasadnione korzy ci Gazpromowi i s usznie europejscy odbiorcy domagaj si ich zniesie-nia. Niemniej korzy ci jakie czerpie Gazprom mo na wyczerpuj co wyja ni za pomoc paradygmatu geoekonomicznego. Nale y przy tym podkre li zasadno utrzymania kontraktów d ugoterminowych, które przy obecnym rozwoju wspólnego rynku gazu w Europie wci maj uzasadnienie zarówno dla dostawców, jak i odbiorców. Rozwój infrastruktury poci gaj cy za sob rozwój ca ego rynku zwi kszy wo-lumen transakcji opartych na kontraktach krótkoterminowych, ale nale y si spodziewa , e b d one pe ni y jedynie funkcj uzupe nia-j c portfel zakupowy odbiorców gazu.
Geoekonomiczny charakter ma odrzucenie przez Kreml Traktatu Karty Energetycznej, który stanowi podstawow baz prawn relacji energetycznych w Europie, przede wszystkim ze wzgl du na przepisy kr puj ce swobod korzystania ze swojej pozycji rynkowej. Rosja w 2009 r. przedstawi a w asn kontrpropozycj w stosunku do Karty Energetycznej regu funkcjonowania globalnego rynku energetycznego (dokument zatytu owany „Koncepcja nowej bazy prawnej wspó pracy mi dzynarodowej w sferze energetyki), który inaczej rozk ada -by prawa i obowi zki producentów oraz pa stw tranzytowych. Rosyjska wizja rynku energetycznego to ograniczenie konkurencji w sferze dostaw i otwarte na inwestycje pozosta e segmenty, przede wszystkim rynku gazowego. Propozycja Moskwy w sferze tranzytu re-dukuje wi c rol pa stw tranzytowych do funkcji podrz dnej w sto-sunku do dostawców i odbiorców produktów energetycznych. Ponad-to proponuje rynek regulowany poprzez gwaranPonad-towany zbyt, co ma gwarantowa zyski Gazpromu.
Tak e post powanie antymonopolowe wszcz te przez Komisj Eu-ropejsk w 2012 r. przeciwko Gazpromowi wyczerpuj co daje si wy-ja ni logik geoekonomiczn . Wszystkie zarzuty Komisji, w tym ograniczanie swobody przep ywu gazu mi dzy pa stwami cz onkow-skimi UE, przeciwdzia anie próbom dywersyfi kacji dostaw gazu do pa stw unijnych oraz narzucanie nieuczciwych cen kontrahentom, wpisuj si w strategi Gazpromu maksymalizacji zysków poprzez
90
ograniczenie konkurencji [Karda 2012]. Podstawowy zarzut Komisji dotyczy nadu ywania dominuj cej pozycji w Europie rodkowej, co jest cz sto odbierane jako dowód geopolitycznej logiki dzia ania Gazpro-mu. Nale y jednak podkre li , e nadu ywanie monopolu przez Gaz-prom w tym regionie wynika przede wszystkim z mo liwo ci takich dzia a wynikaj cych ze s abego rozwoju infrastruktury przesy owej na tym obszarze, w przeciwie stwie do Europy Zachodniej. Rosyjski koncern ró nicuje ceny w poszczególnych krajach w zale no ci od pozycji negocjacyjnej wynikaj cej z dost pu poszczególnych pa stw do alternatywnych róde gazu czy rozwoju infrastruktury, a tak e od powi za biznesowo-politycznych poszczególnych koncernów z Gaz-promem6. W tym kontek cie nale y zauwa y , e w latach 2010–2011 Gazprom zgodzi si na mniejsze lub wi ksze ust pstwa wobec prawie wszystkich kontrahentów (poza s owack SPP), którzy maj mo -liwo kupna surowca z innych róde , co dowodzi kluczowego znacze-nia dywersyfikacji dostaw odbiorców w relacjach z Gazpromem [Paszyc 2011]. Nale y tak e podkre li , e koncern wykorzystuje swo-j pozycswo-j tak e do obwarowywania kontraktów na dostawy (lub re-negocjowania starych) dodatkowymi warunkami, w tym dotycz cymi dopuszczenia fi rm powi zanych z Gazpromem do rynku wewn trzne-go [ oskot-Strachota 2009:18].
Najbardziej jaskrawym przyk adem dominacji celów geopolitycznych w polityce gazowej Gazpromu w UE jest uznawana realizacja gazo-ci gów Nord Stream i South Stream. Oba projekty maj wpisywa si w cel okr enia Europy rodkowo-Wschodniej i zwi kszenia przez to mo liwo ci politycznego wykorzystania gazu w relacjach z pa stwa-mi tego regionu, w tym przede wszystkim Ukrain i Bia orusi . Do-datkowym argumentem na rzecz ekonomicznej nieracjonalno ci jest od o enie w czasie niezb dnych inwestycji wydobywczych w Rosji (z powodu zmniejszenia w Europie popytu na gaz) na rzecz doko -czenia realizacji projektów infrastrukturalnych, maj cych na celu zwi kszenie ekspansji na rynek europejski. O ile faktycznie budowa gazoci gu South Stream nie ma ekonomicznego uzasadnienia z po-wodu braku popytu na gaz, o tyle niezale nie od formalnego rozpo-cz cia budowy w grudniu 2012 r., nale y si wstrzyma z ocen
pro-6 Interfax, powo uj c si na ród o zbli one do Gazpromu, poinformowa , e rednia cena
rosyjskiego gazu w 2010 roku dla Wielkiej Brytanii wynosi a 191 USD za 1000 m3. Niemieccy
i fi scy odbiorcy p acili za gaz 271 USD za 1000 m3, francuscy – 306 USD, w oscy – 331 USD.
Najwy sze ceny Gazprom oferowa kontrahentom z Europy rodkowej i Po udniowej: W grom – 348 USD, Polsce – 336 USD, Grecji a 357 USD.
91
jektu z uwagi na niepewno jego realizacji7. Geopolityczny aspekt gazoci gu Nord Stream jest uzasadniany przede wszystkim wysokim kosztem jego budowy (z racji konieczno ci po o enia rur na dnie Morza Ba tyckiego) w porównaniu do kosztów alternatywnej trasy przesy o-wej w postaci np. drugiej nitki gazoci gu Jamalskiego. O ile wysoki koszt budowy gazoci gu Nord Streamu jest faktem, o tyle nale y
tak-e dostrztak-ec pottak-encjalntak-e korzy ci tak-ekonomiczntak-e spowodowantak-e prztak-edtak-e wszystkim uniezale nieniem Gazpromu od pa stw tranzytowych – Bia orusi i Ukrainy, co poci ga za sob zmniejszenie op at tranzyto-wych8. Szczególne znaczenie ma niezale no od przesy u przez Ukrain – najwa niejszego pa stwa tranzytowego, a jednocze nie kraju, którego system przesy owy (w przeciwie stwie do Bia orusi) nie jest kontrolowany przez Rosj . Kijów jest po rednikiem nierzetel-nym, który cz sto zalega z p atno ciami za gaz i nielegalnie pobiera dodatkowy wolumen surowca. W d u szym okresie czasu nie wyklu-czone jest, e extra koszt budowy gazoci gu Nord Stream wynikaj cy z ró nicy kosztów tego projektu i jego najta szej alternatywy, b dzie przynajmniej cz ciowo rekompensowany dzi ki ograniczeniu kosz-tów tranzytu. Drug istotn korzy ci ekonomiczn jest mo liwo narzucenia wysokich cen gazu Ukrainie i Bia orusi, z uwagi na pozba-wienie ich wa nej karty przetargowej w postaci mo liwo ci zabloko-wania przesy u tego surowca do Europy. Nale y wi c podkre li , e budowa gazoci gu Nord Stream wpisuje si w realizacj celów geo-politycznych Kremla w Europie, ale jednocze nie, nie wyklucza reali-zacji celów geoekonomicznych.
Innym przyk adem dzia a Gazpromu w powszechnej opinii moty-wowanych politycznie jest polityka wobec pa stw ba tyckich, które mimo cz onkostwa w UE s umieszczane w zestawieniach Gazpromu obok pa stw WNP. Przejawem dominacji geopolitycznej logiki uwa a si propozycj obni enia ceny gazu dla Litwy o 20% w zamian za m.in. opó nienia we wdra aniu postanowie III pakietu energetycz-nego, w tym przede wszystkim dotycz cych rozdzia u w a cicielskie-go produkcji i przesy u gazu pa stwowecicielskie-go monopolisty gazowecicielskie-go Lietuvos Dujos, w którym Gazprom ma 37% udzia . Gazprom grozi odwo aniem si do mi dzynarodowego arbitra u i sugerowa
wpro-7 Zaniechanie budowy gazoci gu Nabucco powoduje, e g ówny cel projektu South Stream
zosta zrealizowany. W sytuacji obni enia popytu na gaz w Europie i niepewno ci do jego poziomu w najbli szej przysz o ci ca kiem realne jest wi c zaniechanie jego budowy lub jego modyfi kacja. Jedynym na razie realnym kosztem ekonomicznym jest obni enie cen gazu dla spó ek z Bu -garii i Turcji w zamian za zgod na budow gazoci gu przez ich terytorium.
92
wadzenie sankcji w postaci kolejnych podwy ek ceny gazu je li Litwa przeprowadzi aby rozdzia w a cicielski i tym samym pozbawi aby ro-syjsk spó k mo liwo ci zarz dzania litewsk sieci przesy ow . Pro-pozycje zmiany cen gazu mo na jednak zinterpretowa bez kontekstu politycznego. Opó nienie wdra ania postanowie III pakietu daje bo-wiem Gazpromowi korzy ci ekonomiczne w postaci utrzymania pozy-cji monopolistycznej. Dzi ki niej koncern nie tylko osi ga dodatkowe zyski, ale blokuje projekty dywersyfi kacyjne. Gazprom krytycznie od-niós si tak e do liberalizacji rynku gazowego w Estonii, gdzie po-dobnie jak na Litwie, posiada pakiet mniejszo ciowy (37%) gazowego monopolisty Eesti Gaas [Hyndle-Hussein 2012].
Pa stwa Ba tyckie s dobrym przyk adem wykorzystywania zale -no ci gazowej do osi gania „renty mo-nopolistycznej” przez Gazprom. W zamian za sprzeda po preferencyjnej cenie udzia ów Lietuvos Du-jos, Gazprom mia dostarcza gaz wedle atrakcyjnej dla Litwy formu-y cenowej i zgodzi si , e cena nie b dzie znacz co podnoszona. Wkrótce po przej ciu akcji Gazprom zacz podnosi ceny, które li-tewska spó ka kontrolowana w du ej mierze przez Gazprom akcepto-wa a. W efekcie w 2012 r. Litakcepto-wa p aci a jedn z najwy szych stawek za gaz w UE, co spowodowa o, e rz d litewski wyst pi z pozwem przeciwko rosyjskiej spó ce o naruszenie zasad umowy prywatyzacyj-nej, dokonuj c zmian w formule cenowej, które zatwierdzali cz onko-wie zarz du Lietuvos Dujos, dzia aj cy, zdaniem Litwy, na rzecz Gaz-promu. W adze w Wilnie oszacowa y koszty nadp aconego rachunku za dostarczany z Rosji gaz na ok. 1,5 mld USD [Hyndle-Hussein 2010]. W ostatnich latach wy sze ni rednia europejska by y tak e ceny na otwie9.
Podsumowanie
Analiza decyzji Gazpromu w XXI wieku w kontek cie odniesie do paradygmatów geopolitycznego i geoekonomicznego pokazuje przede wszystkim dominuj cy obszar dzia a , które wpisuj si zarówno w logik geopolityczn , jak i geoekonomiczn . O ile rezygnacja z mak-symalizacji zysków na obszarze WNP na rzecz koncesji geopolitycz-nych jest faktem, o tyle brak dowodów takich dzia a Gazpromu na
9 Wg doniesie litewskich mediów we wrze niu 2008 r. ceny dla Lietuvos Dujos wynosi y
520–540 USD/1000 m3, czyli wi cej ni przeci tna cena gazu p acona przez innych europejskich
odbiorców, (np. francuskich – ok. 460 USD, niemieckich – ok. 484 USD, czy w oskich – ok 500 USD) [ oskot-Strachota 2009:19].
93
rynkach Europy Zachodniej, które s najbardziej dochodowym obsza-rem zbytu. Tak e ró nicowanie cen oraz dzia ania na rzecz budowy monopolistycznej pozycji s g boko osadzone w komercyjnych inte-resach Gazpromu. Ekonomiczna logika wynika z faktu, e Gazprom nie ma tam dominuj cej pozycji, przede wszystkim z uwagi na bar-dziej rozwini t infrastruktur przesy ow i zdywersyfi kowane dosta-wy surowca, a tak e inny stosunek Kremla do podmiotowo ci tego re-gionu. Pozycja spó ki na tych rynkach powoduje, e Gazprom nie ma mo liwo ci stosowania skutecznej presji w celu wymuszenia celów politycznych, czy nawet korzystnych dla Gazpromu unijnych regula-cji. Wzajemna symbioza na tym polu przejawia si we wspieraniu przez Kreml strategicznych interesów Gazpromu zarówno na rynku krajowym, jak i zagranic poprzez dyplomacj energetyczn . Z dru-giej strony, spó ka poprzez odpowiedni polityk cenow wspiera po-lityk zagraniczn Kremla steruj c cenami w zale no ci od okre lo-nych relacji Moskwy z pa stwem-odbiorc . Dzi ki wzajemnemu zaz bieniu celów Gazpromu i Rosji, koncern mo e by w tym obsza-rze traktowany zarówno jako narz dzie polityki geopolitycznej, jak i polityki geoekonomicznej Rosji. Brak konfl iktu mi dzy tymi celami na wielu polach powoduje, e dla wielu obserwatorów rozdzielenie tych dwóch logik dzia ania jest bezzasadne.
Wa nym wnioskiem analizy strategii Gazpromu jest tak e dostrze-enie d ugofalowych korzy ci ekonomicznych wielu dzia a , które s powszechnie postrzegane jako motywowane geopolitycznie. To powo-duje, e bardziej zasadne jest traktowanie tej spó ki jako zasadniczo realizuj cej cele komercyjne (a wi c realizuj ce cele geoekonomiczne Rosji) i miejscami modyfi kuj cej strategi , na rzecz uwzgl dnienia celów geopolitycznych Kremla. Taka interpretacja bardziej „dowarto ciowuje” stricte komercyjn dzia alno Gazpromu w stosunku do stereotypo-wego traktowania koncernu jako niemal „administracyjnego” instru-mentu realizacji polityki zagranicznej Rosji, a wi c w pe ni podporz d-kowuj cej si logice geopolitycznej. Na marginesie rozwa a , nale y zwróci tak e uwag , e wykorzystywanie Gazpromu jako narz dzia polityki zagranicznej odbywa si najcz ciej na obszarze poradziec-kim poprzez ofert obni enia ceny gazu w zamian za koncesje poli-tyczne, przede wszystkim odnosz ce si do przyci gania do w asnych projektów integracyjnych i tym samym rezygnacji/ hamowania inte-gracji danego pa stwa z UE. „Upolitycznienie” Gazpromu przejawia si wi c g ównie w „zach tach” ni szej ceny surowca dla poszczególnych pa stw, ani eli „karach” w postaci szanta u przerwania dostaw, cho nale y podkre li , e takie sytuacje równie mia y miejsce.
94
Bibliografi a
BP, Annual Statistical Review, Londyn 2013.
wiek-Karpowicz J., Polityka energetyczna Rosji. Szanse wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Polski Instytut Spraw Mi dzynarodowych, Warszawa 2011, Gazprom, Annual brochure, Moskwa 2013.
Gotkowska J., Niemiecko-rosyjskie konsultacje mi dzyrz dowe – przerost formy nad tre ci ?, Komentarz OSW, Warszawa, 2011.
Hali ak E. (red.) Geoekonomia, Warszawa 2012.
Hyndle-Hussein J., Estonia liberalizuje rynek gazowy, Best OSW, Warszawa 2012.
Hyndle-Hussein J., Litwa pozywa Gazprom, Tydzie na Wschodzie, OSW,
Warsza-wa 2010.
Kaczmarski M., Rosyjski rewizjonizm wobec Zachodu, Prace OSW, Warszawa, 2009.
Karda Sz., Komisja Europejska wszczyna post powanie antymonopolowe przeciwko Gaz-promowi, Tydzie na Wschodzie OSW, Warszawa 2012.
K aczy ski R., Ropa naftowa i gaz ziemny obszaru postradzieckiego, Kraków 2010.
Luttwak E., From geopolitics to geoeconomics. Logic of confl ict, grammar of commerce,
“National Interest 1990, nr 20.
oskot-Strachota A., Ekspansja Gazpromu w UE. Kooperacja czy dominacja?, Prace
OSW, Warszawa 2009.
oskot-Strachota A., K opotliwe bogactwo – sytuacja i perspektywy sektorów ropy i gazu na obszarze by ego ZSRR, Prace OSW, Warszawa 2006.
Madera A., Polityka energetyczna Rosji, [online]
http://www.wnp.pl/artykuly/polity-ka-energetyczna-rosji,5610_0_0_8_0.html, dost p: 10.10.2013 r.
Menkiszak M., Wielka Europa. Wizja putinowskiej (dez)integracji europejskiej, Raport
OSW, Warszawa 2013.
Paszyc E., Gazprom obni a ceny dla wybranych klientów, Tydzie na Wschodzie,
OSW, stycze 2011.
Paszyc E., Nord Stream i South Stream nie rozwi problemów Gazpromu, Komentarz
OSW, Warszawa 2010.
Paszyc E., Sektor gazowy. Ekspansja na regionalnym rynku gazu, Prace OSW,
Warsza-wa 2013.
Pe czy ska-Na cz K., Kondycja i perspektywy rosyjskiego rynku gazu, Prace OSW,
Warszawa 2001.
Proni ska K., Bezpiecze stwo energetyczne w stosunkach UE-Rosja. Geopolityka i ekono-mia surowców energetycznych, Warszawa 2012.
Strachota A., Rosyjski gaz dla Europy, OSW, Warszawa 2006.
Wyciszkiewicz E. (red.), Geopolityka ruroci gów. Wspó zale no energetyczna a stosun-ki mi dzynarodowe na obszarze postsowiecstosun-kim, Warszawa 2008.
Zygar M., Paniuszkin W., Gazprom. Rosyjska bro , Warszawa 2008.
urawski vel Grajewski P., Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interesy Polski 1991–2004, Kraków-Warszawa 2008.
urawski vel Grajewski P., Strategia federacji Rosyjskiej wobec Basenu Morza Ba tyc-kiego, Analizy Natoli skie, Centrum Europejskie Natolin, Warszawa 2013.
95 Pawe Musia ek – a member of the Board of Experts and the Board of the
As-sociation of Klub Jagiello ski. He had a programme in TV Republika devoted to the European Union. He is a science editor of „G ówne kierunki polityki zagran-icznej rz du Donalda Tuska w latach 2007–2011”. In the course of writing his Ph.D. at the Jagiellonian University in the fi eld of Polish international relations after 2004.
Abstract
The trade of energy resources is treated as an important tool, not only consid-ering economic, but also political interests. It has been seen as such at least from the times of the fi rst oil crisis in 1973, when the OPEC countries decided to in-troduce an embargo on the oil export, a.o. to the United States. At the beginning the threat to the world energetic security was connected with the limitation of the oil supply, but in the fi rst decade of the 21st century the trade in shale gas rose in political importance. The purely economic aspects of the “blue fuel” trade are largely modifi ed by the geopolitical perspective. The basic factors within its scope are: the growing gas demand, accompanied by the limited number of fi elds and their geographical concentration, the rising importance of this fuel in the economy, especially energetic economy, the specifi city of the transport and the sender-recipient relation, the power of the biggest concerns.
Keywords
