View of Lublin on the threshold of 20th century: the conditions and directions of urban development

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 4 – 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.4-6. NATALIA PRZESMYCKA. LUBLIN U PROGU XX WIEKU – UWARUNKOWANIA I KIERUNKI ROZWOJU URBANISTYCZNEGO ZARYS MYLI URBANISTYCZNEJ PRZEOMU XIX I XX WIEKU. W poowie XIX wieku znaczco zacz si zmienia

(2) stan europejskich miast, co spowodowane byo problemami demogra cznymi i przestrzennymi, bdcymi przede wszystkim konsekwencj rewolucji przemysowej. ycie w miecie zarówno w sensie spoecznym, organizacyjnym, jak i przestrzennym stao si przedmiotem szczególnego zainteresowania tak teoretyków, jak i praktyków zajmujcych si urbanistyk1. W tym czasie pojawiaj si akty sanacji i regulacji istniejcych miast, a take rozpocz si proces deglomeracji, polegajcy na zakadaniu osiedli mieszkaniowych, najczciej o charakterze patronackim lub powizanych z zakadami przemysowymi2. 1 Dr in. arch. NATALIA PRZESMYCKA – adiunkt Katedry Architektury, Urbanistyki i Planowania Przestrzennego na Wydziale Budownictwa i Architektury Politechniki Lubelskiej. Uczestnik projektu „Kwali kacje dla rynku pracy – Politechnika Lubelska przyjazna dla pracodawcy” wspó nansowanego przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego. Participant of the project: „Quali cations for the labour market – employer friendly university”, co nanced by European Union from European Social Fund; e-mail: nprzesmycka@gmail.com 1 Dziewitnastowieczni socjalici utopijni, tacy jak Robert Owen czy Fourier Charles, poza zasadami dziaania idealnego spoecze stwa nakrelali przestrzenne wizje zwizane z urbanistycznym rozwizaniem idealnej jednostki osadniczej. Rozwaania Fouriera na temat idealnej spoecznoci zamieszkujcej samowystarczalne Falanstry o formie przypominajcej ogromne paace zostay przedstawione w 1830 r. Z kolei wizje Owena opieray si na tworzeniu osad i wsi przemysowych, czcych walory ycia wiejskiego z funkcjami przemysowymi. Formy przestrzenne osad na planie kwadratu lub koa skada

(3) si miay z okalajcych budynków mieszkalnych i budynków o funkcjach wspólnych do uytku dla caej jednostki, zlokalizowanych wewntrz struktury. Za: P. KANIA, Od Charlesa Fouriera do Paolo Solariego. Przemiany w sposobie ksztatowania osiedli mieszkaniowych na przestrzeni wieków, „Architecturae et Arbitus” 2010, nr 2, s. 27-28. 2 Idee Owena zostay czciowo zrealizowane w osadzie dla pracowników mynów w New Lanarch (Szkocja) oraz w miejscowoci New Harmony (USA), która jednak nie utrzymaa si. Prze-.

(4) 152. NATALIA PRZESMYCKA. Przeom XIX i XX wieku to okres zasadniczych zmian w podejciu do zagadnienia rozwizywania problemów urbanistycznych rozwijajcych si miast europejskich, zwaszcza tych historycznych. Problemem bya zmiana charakteru wielu z nich w kierunku dominacji funkcji przemysowej, utrudnienia komunikacyjne wynikajce z tradycyjnie wskich ulic i warunki higieniczno-sanitarne w starej zabudowie. Rozwizania tych problemów miast zaleay przede wszystkim od dziaa wadz miejskich. Powszechne byo ustalanie przepisów budowlanych i porzdkowych, nie zawsze jednak przestrzeganych i egzekwowanych. Takie miasta jak Pary i Barcelona wcieliy w ycie caociowe, konsekwentne plany przebudowy istniejcego ukadu urbanistycznego i wielkomiejskiego rozwoju, dajc tym samym przykad dla rozwiza o skromniejszej skali. Podejcie planistyczne popularne w drugiej poowie XIX wieku, zwane Gesamtordnung, na przeomie wieków ustpio miejsca idei Gesamtplanung3. Teoretyczne rozwaania nad podstawami budowy miast i praktyczne rozwizania byy publikowane jako ksiki i szeroko opisywane w prasie europejskiej. Do jednej z najwaniejszych publikacji traktujcych o urbanistyce ko ca XIX wieku naley wydana w Wiedniu w 1889 r. przez Camillo Sitte Budowa miast na podstawach artystycznych. Przeom wieków i pierwsze dziesiciolecia XX wieku to okres powstawania interesujcych teorii urbanistycznych, które wdraane byy w rozwizaniach praktycznych. Problemami miast interesowali si nie tylko ich wodarze i architekci, ale równie lekarze, politycy, inynierowie i lozofowie. Takie wielodyscyplinarne zainteresowanie byo podstaw dla wyksztacenia si wspóczesnej urbanistyki, jako dziedziny nauki. Za pioniera nowoczesnej urbanistyki mona uzna

(5) Tony’ego Garniera, który w 1917 r. opublikowa prac pt. Une Citte Industrielle. Opisa w niej model miasta przemysowego – z podziaem na czytelne i rozmieszczone racjonalnie strefy funkcjonalne, który mia ogromny wpyw na zasady planowania miast modernistycznych. Z kolei dla ksztatowania si osiedli mieszkaniowych u progu XX mysowcy zauwayli, e miejsce zamieszkania i oferowane udogodnienia i usugi dla pracowników zakadów przemysowych maj ogromny wpyw na prosperowanie zakadów. Wród przykadowych osiedli powizanych z zakadami przemysowymi mona wymieni

(6) : angielskie Saltair Tytusa Salta (1852), Port Sunlight w Liverpoolu czy osiedle zakadów Kruppa w Essen. 3 Gesamtordnung oznacza zarówno porzdkowanie zastanej przestrzeni miejskiej, jak i przestrzenny rozwój miasta historycznego przez odgórnie narzucane regulacje, charakteryzujce si duym stopniem formalnoci i bezkompromisowoci, jak np. przebudowa Parya barona Haussmana czy Barcelony Ildefonso Cerdy. Gesamtplanung charakteryzuje ju XX wieczne podejcie do zagadnienia rozwoju miasta uwzgldniajce planowanie jego rozwoju przestrzennego na duych obszarach, ze szczególnym uwzgldnieniem roli terenów zieleni. Podzia ten dokonany zosta przez Juliusa Posnera. Za: W. KONONOWICZ, Wrocaw. Kierunki rozwoju urbanistycznego w okresie midzywojennym, Wrocaw 1997, s. 7..

(7) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 153. wieku ogromny wpyw wywara idea miasta-ogrodu Ebenezera Howarda. Ta ostatnia bya szczególnie popularna na ziemiach polskich, propagowana przez czasopisma branowe, midzy innymi „Architekta”4. Powstaj wówczas pierwsze organizacje skupiajce osoby zainteresowane problemami miast, rodowiska naturalnego i spoecznymi aspektami inynieryjnej dziaalnoci czowieka. W 1899 r. z inicjatywy Howarda powstaje Garden Cities Association. Jego dziaaniem byo szerzenie idei miasta-ogrodu. W 1913 r. stowarzyszenie przyjo nazw International Garden Cities and Town Planning Association, stajc si tym samym jednym z pierwszych urbanistycznych midzynarodowych stowarzysze 5.. UWARUNKOWANIA ROZWOJU URBANISTYCZNEGO MIASTA LUBLINA U PROGU XX WIEKU. Na rozwój przestrzenny Lublina u progu XX wieku wpyw miay zarówno wydarzenia historyczne, jak i sytuacja gospodarcza kraju, oraz wewntrzne uwarunkowania rozwoju wynikajce z sytuacji ekonomicznej i politycznej miasta. W latach siedemdziesitych XIX wieku Lublin by trzecim co do wielkoci miastem Królestwa Polskiego, liczcym 29 tys. mieszka ców6. Stanowi najwaniejszy orodek przemysowy rolniczego regionu, dla którego gównym rynkiem zbytu bya carska Rosja. Decyzja o otwarciu poczenia kolejowego pomidzy Warszaw a Kowlem – z dworcem kolejowym w Lublinie bya najwaniejsza dla okrelenia dalszych kierunków rozwoju przestrzennego miasta. Uwarunkowania polityczne dla rozwoju Lublina u progu XX wieku wynikay przede wszystkim z organizacji wadz w miecie i stopnia ich zainteresowania jego rozwojem. Po upadku powstania styczniowego represje w duym stopniu dotkny samorzdów miejskich. Wprowadzony w Królestwie Kongresowym system rzdów wojskowych uniemoliwia prowadzenie jakiejkolwiek dziaalnoci samorzdowej7. Budet miasta zatwierdzay wadze wysze, roczne dochody musiay przewysza

(8) 4. Naley zaznaczy

(9) , e idee Howarda nie odnosiy si jedynie do miast-ogrodów, ale równie do przedmie

(10) ogrodowych i ogrodowych wsi. 5 Od pierwszych lat do stowarzyszenia naleeli równie polscy architekci. A Hundred Years at the Global Spearhead. A century of IFHP 1913-2013, oprac. G. Allen, IFHP 2013, s. 25. 6 Warszawa liczya wówczas 276 tys., a ód 50 tys. mieszka ców. 7 Bez zgody namiestnika nie wolno byo zwoywa

(11) rad miejskich. Stopniowo, w drodze ukazów przeprowadzono radykaln reorganizacj zarzdów miast, a magistraty miejskie, pozbawione wszelkiej samodzielnoci, przeksztacono w nisze organy administracyjne. W miastach wadz sprawowali urzdnicy pa stwowi, przewanie z rang wojskow oraz powiatowe i gubernialne zarzdy andarmerii Za: E. PRZESMYCKA, Przeobra enia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin 2001, s. 64..

(12) 154. NATALIA PRZESMYCKA. wydatki, za uzyskane nadwyki miay by

(13) przekazywane do Banku Pa stwa jako depozyty wieczyste i nie mogy by

(14) wydatkowane. Podobnie dziao si z zaoszczdzonymi wydatkami budetowymi. Bez zgody wadz centralnych miasto nie mogo zaciga

(15) poyczek. Przepisy te ograniczay mono

(16) przeprowadzenia wikszych inwestycji komunalnych8. Bardzo widoczny wpyw na rozwój poszczególnych dzielnic Lublina mia podzia administracyjny miasta z okresu zaboru rosyjskiego na cyrkuy: chrzecija ski i ydowski9. Na przeomie wieków okrg chrzecija ski, którego centrum stawa si plac Litewski i ulica Krakowskie Przedmiecie, by intensywnie zabudowywany; brukowano ulice, wirowano place i obsadzano drogi wylotowe topolami. Tutaj znajdoway si niemal wszystkie urzdy (równie w dawnych paacach i budynkach poklasztornych). Zabudowa cyrkuu ydowskiego, w obrbie którego znalazo si Stare Miasto, systematycznie wymykaa si spod kontroli, za zy stan techniczny budynków i sanitarny caego obszaru by pogbiajcym si problemem. Granic pomidzy cyrkuami bya obecna linia ulic Lubartowskiej i Królewskiej. W latach sze

(17) dziesitych XIX wieku, w zwizku ze zniesieniem stosunków dominalnych w miecie, pojawi si problem okrelenia granic administracyjnych i obszarów wchodzcych w skad miasta10. Podstawy prawne do kon skaty dóbr kocielnych w przypadku Lublina odnosiy si równie do gruntów pojurydycznych, które przeszy na pen wasno

(18) „wacicieli” posesji11. Cakowity proces likwidacji jurydyk trwa do 1877 r. Miasto dysponowao bardzo niewielkimi rodkami nansowymi. W cigu kolejnych 40 lat wykupiono tylko najbardziej potrzebne grunty pod przysze inwestycje miejskie, midzy innymi gazowni i wodocigi. Jednak magistrat nie dysponowa wystarczajc iloci rodków nansowych, by w wa-. 8. Sposób zarzdzania miastami w Królestwie Polskim zosta okrelony przez ukaz carski z 31 XII 1866 r. (Dz. Praw Król. Polsk. t. LXVI, s. 119-193; Dz. Praw Król. Polsk. t. LXVIII, s. 27-35). 9 W. LADKOWSKI, W epoce zaborów, [w:] Lublin dzieje miasta. XIX-XX wiek, t. II, oprac. W. Wójcikowski, Lublin 2000, s. 27. 10 Po upadku powstania styczniowego wadze carskie wyday ukaz o przejciu majtków i kapitaów klasztornych oraz ukaz o urzdzeniu duchowie stwa wieckiego rzymskokatolickiego (Dz. Praw. Król. Polsk. t. LXII, s. 415; t. LXIII, s. 368), a take wczeniejszy ukaz o uprawnieniu ydów (Ukaz z 1862 r. o uprawnieniu ydów, Dz. Praw. Król. Polsk. t. LX, s. 19). Stosunki dominalne zniesiono w 1866 r. (Dz. Praw. Król. Polsk. t. LXVI, s. 27). 11 Wród tzw. wasnoci niepenej rozróniano grunty: czynszowe, wieczysto-czynszowe, wieczysto-dzierawne. Wieczysta dzierawa nie bya ograniczona adnym przecigiem lat, umoliwiaa korzystanie z niej spadkobiercom oraz umoliwiaa alienowanie nieruchomoci za zezwoleniem domini directi. Dzierawca paci tylko umówione wykupne i kanon roczny z wydzierawionej nieruchomoci, przy czym czynsz móg by

(19) zwizany z dochodem czerpanym z nieruchomoci. Za: J. MAZURKIEWICZ, O likwidacji stosunków dominalnych w miastach Królestwa Kongresowego w 1866 roku, „Rocznik Lubelski”, 9 (1966), s. 270-271..

(20) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 155. runkach wolnej konkurencji móc nabywa

(21) grunty i przeznacza

(22) je pod zabudow12. Sytuacja polityczno-ekonomiczna miasta bya wic najwaniejszym uwarunkowaniem ograniczajcym planowy rozwój Lublina. Krótki okres, kiedy Lublin znalaz si pod wadz austriack (1915-1918), przyniós zmian wadz miejskich13 i dugo oczekiwane poszerzenie granic administracyjnych. Starania magistratu o rozszerzenie obszaru administracyjnego miasta, nieskuteczne pod zaborem rosyjskim, zostay zatwierdzone jednokrotn decyzj administracyjn. Do wewntrznych uwarunkowa rozwoju urbanistycznego Lublina naley równie struktura demogra czna. W okresie 40 lat liczba ludnoci miasta wzrosa ponad dwukrotnie (w 1914 r. osigajc 71,6 tys. mieszka ców)14. Intensywny rozwój budownictwa a do wybuchu I wojny wiatowej by wyrazem potrzeb. Lublin, jak wikszo

(23) miast zaboru rosyjskiego, na przeomie wieków cierpia na brak odpowiedniej infrastruktury technicznej i sanitarnej, dotkliwie dajcy si we znaki wobec wzrastajcego zagszczenia zabudowy, spowodowanego gwatownym przyrostem liczby mieszka ców. Elementem warunkujcym kierunki rozwoju urbanistycznego, a zarazem narzdziem jego wdraania jest plan – projekt rozwoju. Dziewitnastowieczne opracowania pomiarowe wykonywane przede wszystkim przez Feliksa Bieczy skiego nosiy cechy projektów regulacyjnych czy wrcz – uywajc wspóczesnej nomenklatury – byy projektami rewitalizacji. Jednak poza projektem lokalizacji linii kolejowej i dworca wraz z prognoz ich oddziaywania na rozwój poudniowej czci Lublina, niewiele z nich doczekao si penej realizacji. Przeszkodami byy stosunki wasnociowe, brak funduszy miejskich i ogólnie za sytuacja ekonomiczno-gospo12 Przykadem moe by

(24) sytuacja, gdy w 1912 r. miasto nie byo w stanie zapaci

(25) 100 tys. rubli za nadbystrzyckie ki bdce wasnoci W. Graffa. Tereny te nabyli Schönbrum i Braffmanowie; w 1913 r. przedoyli plan parcelacyjny, zakadajcy wytyczenie 28 ulic i wyznaczenie 600 placów pod domy mieszkalne, 8 placów pod fabryki oraz wasny ogród publiczny. Za: A. KIEREK, Rozwój przestrzenny i stan urzdze komunalnych m. Lublina w latach 1870-1915, „Rocznik Lubelski”, 4 (1961), s. 183. 13 1 padziernika 1915 r. Lublin sta si siedzib nowej wadzy okupacyjnej. W obrbie guberni lubelskiej (Kielce, Lublin, Piotrków, Radom) zlikwidowano prawie wszystkie rady miejskie, obsadzajc urzdnicze stanowiska komend powiatowych wojskowymi, w wikszoci nie polskiej narodowoci. Za: J. LEWANDOWSKI, Austro-wgierskie generalne gubernatorstwo wojskowe w Lublinie przed aktem 5 listopada 1916 roku, „Rocznik Lubelski”, 18 (1977), s. 131, 140-141. 14 40,3% stanowili mieszka cy wyznania rzymskokatolickiego, 1,9% – ewangelickiego, 48,9% – mojeszowego i 8,9% – prawosawnego. Po wybuchu I wojny wiatowej ewangelicy zostali w przewaajcej wikszoci internowani przez Rosjan i wywiezieni w gb cesarstwa, niewiele z tych osób powrócio. Ludno

(26) wyznania prawosawnego stanowili przede wszystkim Rosjanie, którzy w trakcie zaborów systematycznie tu si osiedlali. Wikszo

(27) z nich opucia Lublin przed zbliajcym si frontem w 1915 r..

(28) 156. NATALIA PRZESMYCKA. darcza miasta. Jednoczenie brak obowizujcych aktualnych planów regulacyjnych utrudnia kontrol nad inwestycjami budowlanymi, szczególnie mieszkaniowymi powizanymi z terenami przemysowymi. Elementy projektowania i planowania urbanistycznego wprowadzane byy dopiero w kolejnym planie pomiarowym z lat 1912-1914, zawierajcym wyznaczenie ulic na terenie „Rusaki”, czyli k nad Bystrzyc, pomidzy cmentarzem przy ul. Lipowej a Obozem Zachodnim15.. KIERUNKI ROZWOJU PRZESTRZENNEGO LUBLINA NA PRZEOMIE XIX I XX WIEKU. Ju w drugiej poowie XIX wieku w strukturze przestrzennej Lublina pojawiy si pierwsze wyrane podziay funkcjonalne. Dla Lublina by to czas znaczcych przemian przestrzennych, których efektem byo ksztatowanie nowego kierunku rozwoju miasta. Najwaniejszy historyczny kierunek rozwoju zabudowy w stron zachodni, wyranie widoczny od XVI wieku, zosta ograniczony w XIX wieku lokalizacj miejskiego cmentarza, koszar, Ogrodu Saskiego i terenami miasteczka Wieniawa. Rozwój miasta utrudniay równie dobra nalece do donacji Rüdigera, rozcigajce si w poprzek ulic: Krakowskie Przedmiecie, Namiestnikowska, Krochmalna i Bychawska16. Najwaniejszym czynnikiem ksztatujcym kierunki rozwoju urbanistycznego Lublina pocztku XX wieku bya kolej. Po otwarciu w 1877 r. dworca kolej staa si nowym, najwaniejszym czynnikiem miastotwórczym. Wzdu linii kolejowej i jej bocznic koncentrowa si stopniowo niemal cay przemys Lublina (Bronowice, Kominek i Za Cukrowni). Powstay tu nie tylko nowe fabryki, ale przeniosy si równie zakady istniejce wczeniej w ródmieciu. W cigu okoo 20 lat wyksztacia si dzielnica przemysowa, pynnie czc si z dziewitnastowieczn industrialn czci miasta zlokalizowan w linii ulic Lubartowska – Zamojska i sigajc a do Bystrzycy (ryc. 1). W latach 1894-1900 w dzielnicy przemysowej powstay zaoenia fabryczne midzy innymi fabryki Moritza, Plage i Lakiewicza, cementowni, cukrowni i zakadów przetwórstwa spoywczego. Zabudowie przemysowej towarzyszyy domy mieszkalne jedno- i wielorodzinne, te ostatnie w formie kamienic czynszowych. Ukad zabudowy wynika z moliwie oszczdnej parcelacji prywatnych gruntów. Wzdu ulic Zamojskiej i Foksal, czcych dworzec z centrum miasta, wznoszono nowe domy mieszkalne, w tym kamienice czynszowe. Do I wojny wiatowej po15 16. APL, PmL, sygn. 12. Studium Historyczno-Urbanistyczne, LWKZ, sygn. 5021..

(29) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 157. wstaa zabudowa dzielnic robotniczych: Kominka i Bronowic oraz Za Cukrowni wzdu ulicy Krochmalnej. Te nowe dzielnice rozdzielone byy torami kolejowymi i rzek Czerniejówk. Ich zabudowa bya pocztkowo chaotyczna, a dzielnice nie posiaday midzy sob pocze komunikacyjnych. Dzielnice pooone „za torami” czyy si z centrum miasta tylko jedn arteri – ul. Zamojsk, która ju w kilka lat po uruchomieniu kolei staa si nadmiernie obciona ruchem. Kanw dla rozwoju zabudowy przeomu XIX i XX wieku stanowi ukad komunikacyjny. W ródmieciu Lublina (do linii dawnych okopów konsumpcyjnych) ulice wytyczane byy w nawizaniu do uksztatowania terenu i wczeniejszych podziaów wasnociowych. Wikszo

(30) ulic wyznaczana bya w linii dawnych cigów komunikacyjnych. Podziay wasnociowe utrudniay planowanie nowych ulic w ródmieciu. Zabudowa rozcigaa si wzdu gównych traktów komunikacji o znaczeniu krajowym: w kierunku zachodnim (trakt na Warszaw), poudniowym (w kierunku Zamocia) oraz pónocnym (w kierunku Lubartowa). Nowo wytyczane ulice wylotowe z miasta byy prostokrelne i miay wiksz szeroko

(31) (np. ul. Nowa, Trakt Zamojski, Trakt Warszawski, Foksal), podobnie jak wszystkie nowe ulice w dzielnicy przemysowej. Tereny przemysowe rozwijay si wzdu linii kolejowej. Ziele tworzya pasmowy ukad powizany z rzekami Czerniejówk i Bystrzyc, a w dolinie rzeki Czechówki, pomimo problemów technicznych i sanitarnych wicych si z tak lokalizacj, rozwijaa si zabudowa mieszkaniowa.. UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZESTRZENNEGO MIASTA W OKRESIE MIDZYWOJENNYM. W okresie midzywojennym po raz pierwszy w historii miasta rozwój przestrzenny sta si przedmiotem planowania, a wic mona mówi

(32) o projektowanym rozwoju urbanistycznym. Odzyskanie niepodlegoci i sytuacja polityczno-ekonomiczna kraju, a take panujce w Europie prdy i idee odnonie do planowania i budowy miast, byy najwaniejszymi czynnikami zewntrznymi warunkujcymi rozwój Lublina. Do najwaniejszych uwarunkowa wewntrznych moemy zaliczy

(33) warunki naturalne i sytuacj ekonomiczn miasta. Pierwsze lata odrodzenia si pa stwa polskiego nie sprzyjay rozwojowi miast. Miasta nie miay wystarczajcych rodków na odbudow, nie mogy te liczy

(34) na znaczn pomoc pa stwa. Sytuacja gospodarcza pocigna za sob in acj, która skutkowaa zaciganiem przez miasta poyczek ze Skarbu Pa stwa i koniecznoci uchwalania dodatkowych budetów. Nowa sytuacja polityczna spowodowaa zmiany gospodarcze, które miay w konsekwencji najwikszy wpyw na kierunki inwestycji.

(35) 158. NATALIA PRZESMYCKA. przemysowych w Lublinie. Wiele gazi przemysu po odzyskaniu niepodlegoci stracio wschodnie rynki zbytu. W Lublinie wród przedsibiorstw, które przestay funkcjonowa

(36) , naley wymieni

(37) : cementowni, klinkierni, fabryk lamp ukowych Carbo-Lumen, fabryk Kuczy skiego (imade i pomp), browar Kijoka17. Kres in acji w pa stwie pooya dopiero reforma Grabskiego w 1934 r. Jedyn moliwoci nansowania inwestycji miejskich dla popieranych przez rzd RP miast dawnego zaboru rosyjskiego stao si zaciganie poyczki zagranicznej, jako dugoterminowego kredytu. Skorzystay z niej poza Lublinem Czstochowa, Radom i Piotrków Trybunalski. „Poyczka ulenowska” umoliwia miastom wykonanie niezbdnych inwestycji z zakresu infrastruktury miejskiej. Do powstania w Lublinie szeregu zakadów przemysowych przyczynio si objcie miasta programem Centralnego Okrgu Przemysowego, obejmujcego równie poudniow cz

(38) województwa lubelskiego. Na miejscu upadych zakadów Plage i Lakiewicza powstaa Lubelska Wytwórnia Samolotów. W latach trzydziestych przemys stopniowo zacz si odbudowywa

(39) . Ostatnie, przed II wojn wiatow, inwestycje to fabryka konserw Poels et Comp, oraz hala montowni samochodów osobowych rmy Lilpop, Rau i Lowenstein18. Wanym wewntrznym uwarunkowaniem dla kierunków rozwoju Lublina w okresie midzywojennym byy tereny nalece do wojska, które znacznie ograniczay rozwój zabudowy. W tym czasie na obszarze miasta znajdoway si dwa due tereny zajte przez wojsko: Obóz Zachodni i Obóz Poudniowy19, oraz pole

(40) wicze (250 morgów) i strzelnica wojskowa na Czechowie20. Dla potrzeb wojska zajte byy równie obiekty poklasztorne przy ul. Szpitalnej, mieszczce dowództwa szefostwa. Dowództwo okrgu w latach dwudziestych miecio si w paacu Radziwiowskim, jednak mia by

(41) on przeznaczony w planach miasta na siedzib dla wadz wojewódzkich21. Wobec planowanego poszerzenia granic Lublina o tereny wsi Dziesita, zwracano uwag na blokujc rozwój miasta lokalizacj skadów amunicji przy Obozie Poudniowym. Ministerstwo Spraw Wojskowych w Warszawie zaproponowao utworzenie 900-metrowej strefy bezpiecze stwa odlegoci od przyszej zabudowy. 17. Czynnych byo 87 zakadów przemysowych zatrudniajcych 2047 robotników. Za: A. KIERozwój przestrzenny..., s. 46. 18 W okresie PRL, po znacjonalizowaniu przemysu przeksztacona w Fabryk Samochodów Ciarowych w Lublinie. 19 Obóz Poudniowy znajdowa si po poudniowej stronie linii kolejowej, zajmujc teren od drogi do wsi Wrotkowa do ulicy Nowy wiat, wyznaczajcej granic dzielnicy Dziesita. Do linii kolejowej przylegay rozlege skady amunicji. W 1919 r. z nieznanych przyczyn wybuchy dwa z baraków. Za: H. DANCZOWSKA, Dzielnica Dziesita, Lublin 1998, s. 15. Wydarzenie to spowodowao dyskusj o moliwoci przeniesienia skadów w inne miejsce. 20 APL, AmL 1918-1939, sygn. 1788, s. 27. 21 Tame, s. 12. REK,.

(42) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 159. Strefa ta obejmowaa ju zagospodarowane boczne ulice ulicy Bychawskiej i cz

(43) Kominka. W 1933 r. wojewoda lubelski cofn zakaz zabudowy, opierajc si na wynikach pracy komisji, która stwierdzia, e skady nie zagraaj bezpiecze stwu publicznemu22. Tym samym stao si moliwe zabudowywanie dzielnicy, przyczonej dwa lata wczeniej do granic administracyjnych Lublina. Istotnym uwarunkowaniem dla kierunków rozwoju Lublina po odzyskaniu niepodlegoci byy panujce trendy w urbanistyce. W okresie midzywojennym bya ona cigle pod wpywem idei miasta-grodu oraz myli modernistycznej, która najpeniej wyraona zostaa w 1933 r. podczas kongresu CIAM. W Polsce ukazay si wane opracowania naukowe dotyczce zarówno historii budowy miast, jak i zasad ich planowania. W okresie midzywojennym zwracano uwag na podzia miast na strefy funkcjonalne. Podstawowe trzy strefy wyrónione przez Romana Feli skiego to: handlowa, przemysowa i mieszkaniowa. Poszczególnym strefom towarzyszy

(44) mia okrelony rodzaj zabudowy – odpowiednio: zwarty, zgrupowany i otwarty23. Takie podejcie do strefowania zabudowy widoczne jest równie w Planie Wielkiego Miasta Lublina. Po raz pierwszy zwracano uwag na konieczno

(45) sporzdzania planów rozbudowy miast, jako koniecznego elementu dla ich prawidowego i harmonijnego rozwoju. Wikszo

(46) duych polskich miast w okresie midzywojennym utworzya przy zarzdach miejskich „pracownie urbanistyczne” i opracowywaa plany „wielkich miast”: Warszawy, Krakowa, odzi, Poznania, Katowic, Lublina i innych. Aktem prawnym stanowicym podstaw do projektowania miast i osiedli bya ustawa pa stwowa z 1928 r. – Prawo budowlane i zabudowanie osiedli. Od 1930 r. pracami planistycznymi na szczeblu regionalnym zajmoway si biura planów regionalnych. W sytuacji politycznej kraju, który niedugo cieszy si odzyskan niepodlegoci, kolejnym wanym czynnikiem wywierajcym ogromny wpyw na projektowanie urbanistyczne byy przepisy odnoszce si do zagadnienia obronnoci miast, przede wszystkim w zakresie obrony przeciwlotniczej24. Jeszcze przed odzyskaniem niepodlegoci na terenie zaboru austriackiego powstaway wielkomiejskie plany rozwojowe miast. Plan Wielkiego Krakowa (1910-1915) by pierwszym projektem zagospodarowania przestrzennego dla miasta w jego poszerzonych granicach administracyjnych, dla którego podstaw by konkurs urbanistyczny ogoszony w 1909 r.25 22. H. DANCZOWSKA, Dzielnica Dziesita, s. 17-19. R. FELISKI, Budowa miast, Lwów 1916, s. 29-30. 24 G. SZYMKIEWICZ, Ustawy i rozporzdzenia z dziedziny budownictwa obowizujce w Pa stwie Polskim, Warszawa 1923; TEN E, Prawo budowlane i zabudowanie osiedli, Nak. wasny 1938. 25 Dziaania podj prezydent Krakowa, dr Juliusz Leo w 1902 r., zgaszajc wniosek o przyczenie gmin podmiejskich. Poszerzenie granic stao si moliwe po 1906 r., kiedy wadze austriackie zdecydoway si na zniesienie przestarzaego piercienia wewntrznego forty kacji miejskich od 23.

(47) 160. NATALIA PRZESMYCKA. Miasto zakupio sze

(48) sporód dziewiciu prac, które na konkurs wpyny, i na ich podstawie przy magistracie w Urzdzie Budownictwa Miejskiego opracowano Plan Wielkiego Krakowa. Bazowa on przede wszystkim na idei miasta-ogrodu. Kolejnymi polskimi miastami, które opracoway wielkomiejskie plany rozwojowe, by Lwów i Warszawa. Gównym problemem miast, na jaki zwracano uwag, byy ze warunki mieszkaniowe, a za najwaniejszy warunek dla dobrego przyszego rozwoju miasta uwaano prawidowy ukad komunikacji. Za najkorzystniejszy uwaano ukad ulic „promienisto i wspórodkowo” 26 lub „promienisty, czyli dorodkowy”27. Mieszkanie w „czynszowych wysokich koszarach” byo postrzegane równie jako problem spoeczny. Feli ski podkrela, i obywatelskie poczucie przynalenoci lokalnej i narodowej moe rozwin

(49) si tylko we wasnym domu i na wasnym skrawku ziemi. Due znaczenie przywizywano do zieleni miejskiej, rozumianej zarówno jako tereny rekreacyjne, sportowe, jak i ziele izolacyjn, nieodcznie powizanej z komunikacj. Z Niemiec przysza do Polski idea ogródków udziaowych. W czasie, gdy w Europie i Polsce wzrastao zainteresowanie stanem miast, w kontekcie waciwych sposobów ich rozbudowy i szeroko rozumianej problematyki spoecznej, Lublin boryka si z problemami zwizanymi z brakiem wystarczajcej infrastruktury technicznej. Sie

(50) wodocigowa obejmowaa jedynie ródmiecie Lublina, brakowao kanalizacji, a wiksze zakady przemysowe zaopatryway si w elektryczno

(51) we wasnym zakresie. Po odzyskaniu niepodlegoci Lublin skada si z trzech, zrónicowanych pod wzgldem zabudowy i stopnia zainwestowania czci: chrzecija skiego ródmiecia, dzielnicy przemysowej i miasta ydowskiego. Wielkomiejski plan rozwoju miasta, który wyznaczy jego kierunki rozwoju w latach trzydziestych, musia odnie

(52) si do tego zrónicowania, poniewa po raz pierwszy spojrzano caociowo na problem rozwoju miasta. Dla rozwoju miasta w okresie midzywojennym przeomowy by rok 1925. Do oywienia budownictwa po tym roku przyczynia si ustawa o rozbudowie miast, powizana z obiecanymi przez rzd kredytami budowlanymi.. strony zachodniej i przesunicie go na lini od Kopca Kociuszki, do Wisy i obzowa. M. KLIMAS, B. LESIAK-PRZYBY, A. Sokó, Wielki Kraków. Rozszerzenie granic miasta w latach 1910-1915. Wybrane materiay ze zbiorów Archiwum Pa stwowego w Krakowie, Kraków 2010, s. 19-21. 26 Tame, s. 25, 26. 27 I. DREXLER, O odbudowie wsi i miast ziemi naszej, Lwów 1916, s. 57-58..

(53) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 161. KIERUNKI ROZWOJU PRZESTRZENNEGO MIASTA W OKRESIE MIDZYWOJENNYM. Zgodnie z przyjt w tym okresie drog poszukiwa rozwiza projektowych, w 1925 r. zorganizowano konkurs urbanistyczny na opracowanie Planu Wielkiego Miasta Lublina28. Celem konkursu nie byo pozyskanie projektów gotowych do bezporedniego wdraania, lecz pozyskanie opracowa , które pozwoliyby na szersze spojrzenia na zagadnienie caociowego planowania miasta. Idee zawarte w zwyciskich pracach rozwijano w Biurze Regulacji Miasta tworzc Plan Wielkiego Miasta Lublina (ryc. 2)29. Koncepcje rozwoju Lublina wyaniajce si wród prac konkursowych charakteryzoway si wyranym strefowaniem funkcjonalnym i wykorzystaniem naturalnych walorów topogra cznych. Doliny rzeczne traktowano jako strefy wolne od intensywnej zabudowy, przeznaczone na funkcje rekreacyjne i wprowadzajce pasmowo ziele do miasta. Priorytetowym zagadnieniem bya regulacja rzek, które miay sta

(54) si „czynnikiem zdrowotnym i ozdob”. Naleao usun

(55) myny spitrzajce wod, a rzeki uj

(56) w way ochronne ze spacerowymi bulwarami. Na terenie k Tatary planowano utworzenie terenów zieleni publicznej, miejsca rozrywki i sportu. Panorama zabytkowego starego miasta miaa pozosta

(57) ochroniona przez odpowiednie dostosowanie wysokoci zabudowy na jej przedpolach. Ju w wytycznych do konkursu zwrócono uwag na duy udzia gruntów wojskowych w powierzchni miasta, który móg stanowi

(58) „zapor” dla jego rozwoju30. Tereny Obozu Zachodniego znalazy si na osi kierunków zainteresowania wadz; wzdu Alei Racawickiej mia powsta

(59) nowy cig reprezentacyjnych i monumentalnych budynków pa stwowych, miejskich i wojskowych. Najwaniejszym miejscem miao si sta

(60) jej skrzyowanie z zaprojektowan now arteri komunikacyjn – Alej Zgody. Ulica ta, o szerokoci 30 m, czya si pod ktem ostrym z Alej Racawick w pobliu Domu onierza i przebiegaa pomidzy uniwersytetem a cmentarzem. Teren ten mia kontynuowa

(61) funkcj ródmiejsk i centraln Krakowskiego Przedmiecia. 28. W konkursie trzy kolejne nagrody zdobyli: I – E. Norwerth, II – J. Drexler, III – J. Siennicki. APL, AmL (1918-1939), sygn. 1787. Ignacy Kdzierski opracowa warunki konkursu na rok 1924 i 1925. W 1925 r. Towarzystwo Urbanistów Polskich ogosio Konkurs na szkic regulacyjny miasta Lublina. Program konkursu nr 1, Towarzystwa Urbanistów Polskich w Warszawie na szkic regulacji i zabudowania miasta Lublina, APL, AmL 1918-1939, sygn. 1788. 29 Prace nad planem przerwa wybuch II wojny wiatowej. Powstae w okresie midzywojennym studia, plany, rysunki i opracowane materiay stay si podstaw do powojennego planowania miasta, co przez szereg lat okresu Polski Ludowej byo pomijane milczeniem. Wiele problemów miasta zauwaonych, bd przewidzianych w latach trzydziestych, pozostaje nierozwizanymi do dnia dzisiejszego, inne zmieniy swoj rang. 30 Program konkursu..., s. 27..

(62) 162. NATALIA PRZESMYCKA. Dolina Bystrzycy i linia kolejowa rysuj si jako o podziau miasta. Poudniowo-wschodnia cz

(63) Lublina miaa kontynuowa

(64) funkcj strefy przemysowej, pónocno-zachodnia przeznaczona bya na cele mieszkalno-usugowe. Poszczególne dzielnice mieszkaniowe i mieszkaniowo-handlowe miay mie

(65) czytelne centra, które umoliwiayby ich funkcjonowanie (ryc. 3). Na strefy zabudowy mieszkaniowej przeznaczano tereny o najkorzystniejszym pooeniu: na poudniowych stokach lub wzgórzach, przeprowadzono przez nie komunikacj obwodow czc z centrum. Przyczenie w 1931 r. do granic administracyjnych miasta gruntów dawnej wsi Dziesita umoliwio realizacj najbardziej caociowego zaoenia urbanistycznego – osiedla ogrodowego Dziesita31. Nowo projektowane dzielnice mieszkaniowe uksztatowane byy zgodnie z panujcymi aktualnie tendencjami w urbanistyce wiatowej, uwzgldniajc lokalne warunki topogra czne i funkcjonalne (Dziesita, Ponikwoda, Czechów, mieszkalna cz

(66) Dzielnicy Zachodniej). Na formy i rozmieszczenie zabudowy mieszkaniowej duy wpyw miay uregulowania prawne zwizane z obron przeciwlotnicz. Ju w 1923 r. zakadano przysze tendencje suburbanizacyjne, w sensie powikszenia strefy interesów mieszkaniowych miasta. Planowano wczenie do niej miejscowoci znajdujcych si w promieniu 10 km od centrum (ryc. 4). W wyniku dziaa planistycznych z okresu midzywojennego wytyczono, a póniej zrealizowano, kluczowe dla kierunków rozwoju urbanistycznego Lublina arterie komunikacyjne: dzisiejsze Aleje Racawickie, Aleje Marszaka Pisudskiego i Aleje Zygmuntowskie. Przeprowadzono regulacj placu Litewskiego i placu Dworcowego.. PODSUMOWANIE I WNIOSKI. Po odzyskaniu niepodlegoci kierunki rozwoju urbanistycznego miasta po raz pierwszy miay szans by

(67) w peni planowane. Kierunki rozwoju miasta warunkowane zarówno sytuacj polityczno-gospodarcz kraju, jak i czynnikami wewntrznymi doprowadziy do wyksztacenia si modelu miasta o wyranie zaznaczonym podziale funkcjonalnym, w schemacie liniowym. Wzdu linii kolejowej wytworzya si strefa przemysowa. Znalazy si w niej wiksze zakady przemysowe i komunalne. Kolejn stref rozmieszczenia zakadów przemysowych, wyksztacon jeszcze w XIX wieku, staa si linia przecinajca Lublin z kierunku pónocnego ku poudniowi, 31 Charakterystyczny jest zaplanowanie centrum dzielnicy, w którym znale

(68) si miao zaplecze handlowe, administracyjne, rozrywkowe, rekreacyjne i edukacyjne. W planie Dziesitej widoczne s denia do zagospodarowania terenu zgodnie z ideami ksztatowania „osiedli – ogrodów”, widocznym nie tylko w sensie funkcjonalnym, lecz równie w formalnym, wycinkowym ukadzie koncentryczno-promienistym..

(69) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 163. wzdu ulic: Lubartowskiej, Królewskiej, Zamojskiej i Bychawskiej. Przewaay w niej mae i rednie przedsibiorstwa, przemieszane z zabudow mieszkaniow i usugow. Liniowy by równie ukad zieleni, wystpujcej w dolinach rzecznych. Wanymi wzami komunikacyjnymi byy skrzyowania traktów przy mocie na Bystrzycy przy ul. Zamojskiej, rejon placu Litewskiego oraz Krakowskiego Przedmiecie przy Bramie Krakowskiej. W wyniku dziaa planistycznych omawianego okresu wytyczono, a póniej zrealizowano, kluczowe dla ksztatu urbanistycznego obecnego Lublina arterie komunikacyjne, dzielnice mieszkaniowe, stref rozwoju przemysu oraz wane inwestycje komunalne, co byo realizowane te po II wojnie wiatowej.. BIBLIOGRAFIA A Hundred Years at the Global Spearhead. A century of IFHP 1913-2013, oprac. G. Allen, IFHP 2013. DANCZEWSKA H., Dzielnica Dziesita, Lublin 1998. DREXLER I., O odbudowie wsi i miast ziemi naszej, Lwów 1916. FELISKI R., Budowa miast, Lwów 1916. KANIA P., Od Charlesa Fouriera do Paolo Solariego. Przemiany w sposobie ksztatowania osiedli mieszkaniowych na przestrzeni wieków, „Architecturae et Arbitus” 2010, nr 2. KIEREK A., Rozwój przestrzenny i stan urzdze komunalnych m. Lublina w latach 1870-1915, „Rocznik Lubelski”, 4 1(961), s. 171-214. KLIMAS M., LESIAK-PRZYBY B., SOKÓ A., Wielki Kraków. Rozszerzenie granic miasta w latach 1910-1915. Wybrane materiay ze zbiorów Archiwum Pa stwowego w Krakowie, Kraków 2010. KONONOWICZ W., Wrocaw. Kierunki rozwoju urbanistycznego w okresie midzywojennym, Wrocaw 1997. LEWANDOWSKI J., Austro-wgierskie generalne gubernatorstwo wojskowe w Lublinie przed aktem 5 listopada 1916 roku, „Rocznik Lubelski”, 18 (1977). MAZURKIEWICZ J., O likwidacji stosunków dominalnych w miastach Królestwa Kongresowego w 1866 roku, „Rocznik Lubelski”, 9 (1966). PRZESMYCKA E., Przeobraenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin 2001. Studium Historyczno-Urbanistyczne, LWKZ, sygn. 5021. SZYMKIEWICZ G., Ustawy i rozporzdzenia z dziedziny budownictwa obowizujce w Pa stwie Polskim, Warszawa 1923. SZYMKIEWICZ G., Prawo budowlane i zabudowanie osiedli, Nak. wasny 1938. LADKOWSKI W., W epoce zaborów, [w:] Lublin dzieje miasta. XIX-XX wiek, t. II, oprac. W. Wójcikowski, Lublin 2000, s. 11-172.. Materiay archiwalne i akty prawne APL, PmL, sygn. 12. APL, AmL 1918-1939, sygn. 1788..

(70) 164. NATALIA PRZESMYCKA. APL, AmL (1918-1939), sygn. 1787. Dz. Praw Król. Polsk. t. LXVI, s. 119-193. Dz. Praw Król. Polsk. t. LXVIII, s. 27-35. Dz. Praw. Król. Polsk. t. LXII, s. 415; t. LXIII, s. 368. Dz. Praw. Król. Polsk. t. LX, s. 19. Dz. Praw. Król. Polsk. t. LXVI, s. 27.. SPIS RYCIN 1. Rozwój przestrzenny Lublina na przeomie wieków – zestawienie struktury funkcjonalno-przestrzennej z lat 1895 i 1916; rys. autor 2. Ogólny Plan zabudowania miasta Lublina 1929-1932, plansza nr III, strefy funkcjonalne. Wasno

(71) LPU, UM Lublin; fot. Natalia Przesmycka 3. Podzia na projektowane strefy zabudowy dzielnicy mieszkaniowej; rys. autor 4. Orientacyjny plan miejscowoci pooonych w promieniu 10 kilom [...], Biuro Pomiarów m. Lublina, 1926, skala oryg. 1 : 75 000, APL, sygn. 14, neg. PKZ – Lublin, nr 7507. LUBLIN U PROGU XX WIEKU – UWARUNKOWANIA I KIERUNKI ROZWOJU URBANISTYCZNEGO. S treszcze n ie W artykule przedstawiono uwarunkowania i kierunki przeobrae i rozwoju ukadu urbanistycznego Lublina w okresie od trzeciej

(72) wierci XIX wieku do ko ca okresu midzywojennego na tle europejskich i polskich tendencji urbanistycznych. Ju w drugiej poowie XIX wieku w strukturze przestrzennej Lublina pojawiy si pierwsze, wyrane podziay funkcjonalne. Dla Lublina by to czas znaczcych przemian przestrzennych, których efektem byo uksztatowanie nowego wizerunku miasta. Bardzo widoczny skutek w urbanistycznym rozwoju miasta mia podzia administracyjny Lublina z czasów zaboru rosyjskiego na cyrkuy: chrzecija ski i ydowski. W pierwszych latach XX wieku nastpio zintensy kowanie procesów urbanizacyjnych. Po odzyskaniu niepodlegoci opracowano pierwszy wielkomiejski plan urbanistycznego rozwoju miasta. Na decyzje planistyczne tego okresu wpyw miay równie tendencje w polskiej i wiatowej urbanistyce. Sowa kluczowe: rozwój urbanistyczny Lublina, urbanistyka, Plan Wielkiego Miasta Lublina.

(73) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 165. LUBLIN ON THE THRESHOLD OF 20TH CENTURY: THE CONDITIONS AND DIRECTIONS OF URBAN DEVELOPMENT. S ummary The article concerns factors and directions of urban transformations of Lublin between 18751939. This work identi es the process, together with its’ mechanisms, that led the city of Lublin to its modern urban structure and architectural shape. This mechanism was in uenced by the city’s political, historical, economic and geographical situation. In the second half of 19th century, rst distinct functional divisions appeared in the meta-structure of the city. This period in the history is the time of important urban space transformations, that largely in uenced Lublin’s new image. The city’s division into Polish and Jewish districts had an enormous effect on the city’s urban development. In 1877 Lublin Railway Station was established. The new railway became the most important urban development factor. Along its’ lines, in the districts of Kominek, Bronowice and Za Cukrowni, most of the city’s industry concentrated. New factories were built and the old one’s were relocated from their previous central locations. After the regaining of independence in 1918, Lublin became a well administered city with relatively high levels of industry and population. On the other hand it lacked crucial investments in such elds as sewage system, waterworks and electricity. The Mid-war period conscious approach to the city’s planning resulted in an even deeper functional diversi cation, new housing, industrial and recreational spaces were created. The communication system was being improved as well as the street system throughout the city. Consequently this resulted in setting the direction for future urban development. The urban development of the city was a one of ‘complex regulation,’ the city council introduce rules concerning the buildings’ heights and the ways one could build within the city’s administrative boarders. In 1925, following a popular tendency of resolving the urban planning issues, the city council announced a contest for the ‘Plan of the Great City of Lublin.’ In 1926 city’s regulation plans were created in the City’s Planning Of ce, established solely for this purpose. According to those plans Lublin was to be organized around the two axis, Bystrzyca River and the railway. Two major directions for the city’s development were set: the North-West and the South-East. The South-East was where all the industry and accompanying workers’ housing were to be located along the Bychawska Street. The North-West direction was projected to become the housing and trade district. The development of the city was designed according to the worldwide architectural standards adapted to the local functional needs and topographical conditions. This plan was being realized and improved upon until the beginning of the World War II. Lublin’s urban structure and the development directions initiated during the researched period of time, survive to this day. The identi cation of the processes and the underlying mechanisms behind the urban evolution of the city should be taken into consideration also today, during the planning of the city’s sustainable development. Key words: spatial development of Lublin, urban planning, Plan of the Great City of Lublin.

(74) 166. NATALIA PRZESMYCKA. 1. Rozwój przestrzenny Lublina na przeomie wieków – zestawienie struktury funkcjonalno-przestrzennej z lat 1895 i 1916; rys. autor.

(75) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 167. 2. Ogólny Plan zabudowania miasta Lublina 1929-1932, plansza nr III, strefy funkcjonalne. Wasno

(76) LPU, UM Lublin; fot. Natalia Przesmycka.

(77) 168. NATALIA PRZESMYCKA. 3. Podzia na projektowane strefy zabudowy dzielnicy mieszkaniowej; rys. autor.

(78) LUBLIN U PROGU XX WIEKU. 169. 4. Orientacyjny plan miejscowoci pooonych w promieniu 10 kilom. [...], Biuro Pomiarów m. Lublina, 1926, skala oryg. 1 : 75 000, APL, sygn. 14, neg. PKZ-Lublin, nr 7507.

(79)