"Ceramika osadnicza z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Prusach Wschodnich (łącznie z dawnym okręgiem rejencyjnym Prusy Zachodnie)" - w badaniach Hansa Schleifa

Mirosław J. Hoffmann

"Ceramika osadnicza z młodszej

epoki brązu i wczesnej epoki żelaza

w Prusach Wschodnich (łącznie z

dawnym okręgiem rejencyjnym

Prusy Zachodnie)" - w badaniach

Hansa Schleifa

Echa Przeszłości 6, 141-157

2005

DOKUMENTY I MATERIAŁY

M irosław J. H offm ann

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM w Olsztynie

„CERAMIKA OSADNICZA Z MŁODSZEJ EPOKI BRĄZU

I WCZESNEJ EPOKI ŻELAZA W PRUSACH

WSCHODNICH (ŁĄCZNIE Z DAWNYM OKRĘGIEM

REJENCYJNYM PRUSY ZACHODNIE)”

- W BADANIACH HANSA SCHLEIFA*

Prezentowany tek st je st tłumaczeniem oryginalnego maszynopisu (nie­ miecki tytuł - „Siedlungskeramik der jüngeren Bronze- und frühen Eisenzeit in O stpreussen (einschliesslich des ehemeligen Regierungsbezirks West- preussen)”, który znajduje się w Archiwum Naukowym Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Maszynopis wchodzi w skład zespołu stanowiącego archiwalną spuściznę po Hansie Schleifie. N ależą do niej po­ nadto, między innymi, szczątkowa dokumentacja z badań osiedla obronnego w Starym Dzierzgoniu oraz tak zwana Kartoteka Schleif a, w której skład wchodzi 115 teczek stanowisk archeologicznych, zawierających łącznie 1003 karty z opisem oraz rysunkam i lub zdjęciami niepublikowanej — z reguły - ceramiki osadniczej i grobowej z młodszych okresów epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.

M ateriały Schleifa zakupione zostały przez Muzeum Warmii i Mazur w 1971 roku od Barbary Antoniewiczowej. Wcześniej — najpewniej u schyłku lat pięćdziesiątych — przekazane zostały do opracowania Jerzem u Antoniewi­ czowi przez Józefa Kostrzewskiego. Niewielka część Kartoteki Schleifa, nie­ znana zapewne Antoniewiczowi, trafiła do olsztyńskiego muzeum w 1967 roku jako dar Józefa Kostrzewskiego. Niektóre elementy tej dokumentacji — głównie rysunki ceramiki — opublikowane zostały przez Kostrzewskiego

w rozprawie o stosunkach między k u ltu rą łużycką i bałtycką oraz Antoniewi­ cza w monografii osiedli obronnych okresu wczesnożelaznego w Prusach. Część Kartoteki Schleifa, którą pozyskano w 1967 roku, upowszechnił Miro­ sław J. Hoffmann w 1992 roku w Barbaricum.

Niewiele informacji udało się zebrać o autorze tego tekstu, Hansie Schle- ifie. Nieliczne dane o nim zachowały się w Archiwum Naukowym Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, pewne informacje zawarte są też w literatu ­ rze. Wiadomo, że najpóźniej pod koniec 1939 roku H aupsturm fuhrer SS prof. inż. Hans Schleif przybył do Poznania, gdzie mianowany został komisarycz­ nym powiernikiem dóbr kultury w Wielkopolsce. Za siedzibę organizowanego przez siebie urzędu obrał Muzeum im. Cesarza Fryderyka. Do zadań Schleifa należało opracowanie nowej organizacji muzealnictwa, ochrona zabytków oraz nadzorowanie badań naukowych i zabezpieczania (de facto planowej grabieży) dóbr kultury. W lutym 1940 roku Schleif opracował n a użytek władz projekt organizacji archeologii pt. „Die Pflege der Vorgeschichtsfor­ schung und ihre Ergebnisse im W arthegau”. W myśl tego projektu w Pozna­ niu miał powstać centralny ośrodek archeologiczny o zasięgu oddziaływania od Wiednia po Królewiec. Poza działalnością archeologiczną Schleif dał się poznać ze złej strony. Zarządzając zagrabionymi dobrami kultury wydał na przykład rozkaz zniszczenia obrazu Stanisław a Roztworowskiego, Mojżesz. Wcześniej, w połowie lat trzydziestych XX wieku badał wykopaliskowo gro­ dziska pruskie w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście, na Pojezierzu Iław­ skim, stwierdzając, że były użytkowane już we wczesnej epoce żelaza, jako wysoczyznowe osiedla obronne. Szczególnie duży zakres miały szeroko roz­ propagowane badania w Starym Dzierzgoniu, które prowadzone były pod patronatem SS. Do tej polityczno-policyjnej struktury organizacyjnej należał też sam Schleif. Zawartość spuścizny archiwalnej tego badacza dowodzi, że podjął on studia nad ceram iką z osiedli młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z ziem pruskich. Prace Schleifa zostały przerwane - niedokoń­ czony jest również prezentowany tekst, który miał być pierwszym rozdziałem przygotowywanego opracowania. Nieznana je st m etryka maszynopisu. Zda­ niem Jerzego Antoniewicza, odnieść go trzeba do 1941 roku. Sądząc po dacie ukazania się najpóźniej opublikowanej z cytowanych przez Schleifa prac (mo­ nografia płaskich cmentarzysk, pióra H ansa Urbanka), wydaje się to bardzo prawdopodobne.

Mimo kontrowersyjnych sformułowań zawartych w tekście oraz błędów merytorycznych maszynopis Schleifa wydaje się godny upowszechnienia. Ob­ szernie prezentuje, bowiem ówczesny stan badań nad ceram iką osadniczą oraz osiedlami obronnymi ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z północno-wschodniej Polski. Przypisy, którymi opatrzony je st tek st podano w wersji oryginalnej, tłumacząc jednak zawarte w nich komentarze autora.

D o k u m en t

I. Wprowadzenie i stan badań

Badania wykopaliskowe grodziska w Starym Dzierzgoniu, pow. Morąg1 dostarczyły - oprócz znalezisk z wczesnego i późnego średniowiecza - wiel­ kiej liczby fragmentów ceramiki oraz całych naczyń glinianych. Określenie ich pozycji chronologicznej możliwe będzie po analizie porównawczej z cera­ m iką grobową z wczesnej epoki żelaza z Prus Wschodnich i Zachodnich, która stanowi dominujący liczebnie m ateriał źródłowy. Opracowanie cerami­ ki osadniczej z tej epoki i porównanie jej z m ateriałem ze Starego Dzierzgo­ nia pozwoli na prezentację ceramiki z osiedli z młodszej epoki brązu i wcze­ snej epoki żelaza, która - podobnie jak naczynia sepulkralne - nie doczekała się dotąd szczegółowej analizy.

Omawiany obszar to prowincja Prusy Wschodnie w granicach sprzed zmian politycznych, które nastąpiły w 1939 roku, a więc bez okręgu rejencyj- nego Ciechanów, za to z dawnym okregiem Prusy Zachodnie. W opracowaniu tym w znacznym stopniu uwzględnione będą m ateriały z Powiśla, natom iast tylko częściowo wykorzystana zostanie ceramika z Pomorza, Wielkopolski, Śląska oraz graniczących od północy z Prusam i Wschodnimi obszarów bałtyc­ kich. Kluczowy dla poruszanych tutaj problemów będzie m ateriał ceramiczny z zachodniej części Prus Wschodnich. Warunkiem kontynuacji badań nad tym zagadnieniem jest większa ilość źródeł porównawczych, szczególnie z tere­ nów sąsiadujących z omawianym obszarem. Ceramikę osadniczą, do której zaliczono w tej pracy również pojedyncze naczynia pochodzące z bliżej nie­ określonych pod wzgledem funkcji stanowisk, jednak z całą pewnością nie ze znalezisk grobowych trudno jest wyróżnić w zbiorach muzealnych. Wynika to z nieostrych cech tej ceramiki i jej niewyraźnego charakteru, sprawiających że jest ona tru d n a do wyróżnienia i może być łatwo przeoczona wśród wiel­ kiej liczby inwentarzy grobowych. W trakcie przygotowywania niniejszego opracowania okazało się, że tylko większe zespoły ceramiki przydatne są do rozpatrywania poruszanych niżej kwestii, gdyż małe zespoły zabytków wno­ szą niewiele, a poza tym uświadam iają główny problem w analizie m ateria­ łów z osiedli - m ałą rozpoznawalność form, spowodowaną najczęściej złym stanem zachowania ceramiki z osad. Z powyższego wynika konieczność włą­ czenia do niniejszych rozważań również fragmentów naczyń glinianych, gdyż poprzez ich rekonstrukcję można będzie wnioskować o kształtach i stylistyce form całych.

Wewnętrznej periodyzacji wczesnej epoki żelaza nie da się przeprowadzić w oparciu o ceramikę osadniczą, bowiem brak jest podstaw do ściślejszych jej

1 L a n g s d o rff i Schleif, Vorberichte, „ G e rm a n ie n ”, 1936, z. 12, s. 391; „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, 1937, t. 13, z. 4, s. 80; „ G erm a n ie n ”, 1938, z. 1, s. 6; „G eistige A rb e it” IV (1937), s. 11; v o n Seefeld, S S - A u s g r a b u n g a u f d e m S ch lo ssb erg bei A lt- C h r is tb u r g , [w:] „ G e rm a n e n e rb e ”, t. 2, 1937, z. 9/10, s. 277.

podziałów, które wykraczałyby poza ustalenia poczynione n a podstawie gli­ nianych naczyń proweniencji sepulkralnej. Ogólnie rzecz biorąc, bardzo ogra­ niczone są możliwości przeprowadzenia podziału chronologicznego ceramiki osadniczej. Jej datowanie opierać się więc będzie musiało na analizie naczyń z cmentarzysk. Określenia „młodsza epoka brązu i wczesna epoka żelaza” odpowiadają wydzielonym przez Carla Engla fazom2 i obejmują mniej więcej

przedział czasowy od 1000 do 150 la t p.n.e. Znaczne trudności nastręcza również kulturowy, względnie etniczny podział ceram iki, jed n ak przy uwzglednieniu całości materiałów z osiedli rysują się pewne możliwości po­ szerzenia stanu wiedzy w tej kwestii. Badania ceramiki osadniczej powinny służyć, zatem nie tylko rozważaniom nad zagadnieniami osadniczo-geogra- ficznymi lub jako przyczynek do poznania „trybu życia w pradziejach”, lecz przede wszystkim traktować je trzeba jako jedyną możliwość rozszerzenia wiedzy o tej kategorii źródeł archeologicznych.

Dla analizy naczyń glinianych z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z Prus Wschodnich i Zachodnich oraz kulturowych i etnicznych klasy­ fikacji dysponujemy — oprócz wielu artykułów — kilkoma pracami syntetycz­ nymi, w których uwzględniono znane dotąd m ateriały ceramiczne3. Uzyska­

ny na podstawie tych opracowań obraz pozwala n a wyróżnienie trzech grup źródeł ceramicznych charakterystycznych dla trzech etnosów:

— ludności kultury pomorskiej, czyli „wczesnogermańskiej”; — ludów bałtyjskich;

— północnych Ilirów będących nosicielami kultury łużyckiej.

Na podstawie źródeł archeologicznych wykazać można rozwój tych trzech, sąsiadujących ze sobą ludów, które zwiazane były wspólnymi, indo- germańskimi korzeniami. Teren Powiśla wraz z przylegającą do niego częścią P rus Wschodnich należał w starszej epoce brązu do obszaru, gdzie formował się starobałtyjski etnos. Wchodził tym samym w skład ekumeny tych ludów, które rozprzestrzeniły się później również na ziemie wschodniopruskie i ob­ szary sąsiednich krajów bałtyckich4. Wydzielona przez Carla Engla i Wol­

fganga La Baume wschodniopomorsko-zachodniopruska grupa przypisana kulturze bałtyjskiej starszej epoki brązu5 stanowi zachodnie peryferie tej

kultury. Grupa ta m a własne piętno, które wyraźnie odróżnia ją od później­ szej relatywnie kultury bałtyjskiej obszarów położonych bardziej na wschód.

2 C. E n g el, Vorgeschichte d er a ltp reu ssisc h e n S tä m m e , K ö n ig sb erg 1935, s. 291 o ra z E n - g el-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ö lker d er F r ü h z e it im P reu ssen la n d e, s. 93.

3 E. P e te rs e n , D ie frü h g e rm a n isc h e K u ltu r in O s td e u tsc h la n d u n d P olen, B e rlin 1929; E . P e te rs e n , D ie B a s ta r n e n u n d S k ir e n , [w:] Vorgeschichte d er d eu tsch e n S tä m m e , L eip zig 1940, t. 3, s. 867 i n.; C. E n g el, Vorgeschichte d er a ltp r eu s sisc h en S tä m m e , K ö n ig sb erg 1935; E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ö lker d e r F r ü h z e it im P re u sse n la n d e, K ö n ig sb erg 1937; W. L a B au m e,

U rgeschichte d er O stg erm a n en , G d a ń s k 1934.

4 L a B a u m e i K. K e rs te n , D ie ä ltere B ro n ze ze it in N o r d o s td e u tsc h la n d , „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit” 1936, t. 12, z. 3, s. 60; L. K ilian , Z u m U rsp ru n g d er B a lte n , „ A ltp re u ss e n ”, t. 3, 1938, s. 39; ten że, H a ffk ü s te n k u ltu r u n d In d o g e rm a n e n h eim a t, „ G o th isk an d za”, II, 1940, s. 3.

W młodszej epoce brązu straciła ona, w wyniku napływu nowych elementów kulturowych, swój indywidualny charakter. Granicząca od południowego zachodu z ziemiami wschodniopruskimi k u ltu ra łużycka również oddziały­ w ała n a krąg bałtyjski, nadając kulturze obszaru P rus Wschodnich i Za­ chodnich swoiste piętno6. Już w starszej epoce brązu teren P rus Wschod­

nich i Powiśla podlegał oddziaływaniom germ ańskim7, które nasiliły się

w młodszej fazie tej epoki8, co doprowadziło w końcu do wyodrębnienia się

na Powiślu regionalnej, etnicznej grupy germańskiej o specyficznych ce­ chach kulturowych9. Grupa ta, z upływem stuleci, osiągnęła we wczesnej

epoce żelaza znaczną aktywność i niewykluczone, że należy ją identyfikować ze znanymi ze źródeł historycznych B astarnam i1 0. Tak, więc granica między

k u ltu rą pomorską a bałtyjską w młodszej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza znajdowała się w Prusach Wschodnich, co widoczne jest w zróżnicowa­ niu obrządku pogrzebowego, ceramiki sepulkralnej oraz form zabytków wy­ konanych z brązu11.

Ceramikę osadniczą z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza uwzględniano dotąd przy rozważaniach etnicznych tylko w bardzo ograniczo­ nym zakresie. E rnst Petersen w pracy, stanowiącej pierwszą monografię kul­ tury pomorskiej12 wymienił dziesięć osiedli z całego obszaru tej kultury,

z których zdecydowana większość pochodzi z rejonu Malborka i Elbląga. W podsumowaniu wspomnianego opracowania Petersen stwierdził tylko, że gros materiałów ceramicznych z tych stanowisk odnosi się najpewniej pod względem chronologicznym do IV fazy okresu halsztackiego. Zwrócił też uw a­ gę na znaczną frekwencję wśród ceramiki z osiedli, płaskich talerzy glinia­ nych, które występują również w inw entarzach grobowych kultury pomor­ skiej. E rnst Petersen opierał się w swoich rozważaniach na ten tem at głów­ nie n a sprawozdaniach z posiedzeń Elbląskiego Towarzystwa Starożytności, które opublikowane zostały przez Roberta Dorra w ukazującym się w Gdań­ sku czasopiśmie „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft”1 3. Zwrócić

6 E. P e te rs e n , D ie B a s ta r n e n u n d S k ir e n , t. 3, s. 888. 7 E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ölker..., s. 76.

8 H . J . E g g ers, D a s F ü rste n g ra b von B a h n u n d d ie g e rm a n isc h e L a n d n a h m e , 1. B e ih e ft zu

d en E rw e rb u n g s- u n d F o rsc h u n g sb e ric h te d es P o m m e rsch e n L a n d e s m u s e u m s , S te ttin 1936;

E . Sprockhoff, J u n g b ro n ze ze itlic h e H o r tfu n d e N o r d d e u ts c h la n d s , m a p y 1 -3 .

9 E. P e te rs e n , D ie B a s ta r n e n u n d S k ir e n , t. 3, s. 890; O. K u n k e l, Ostsee, s. 1742.

10 E . P e te rs e n , D ie B a s ta r n e n u n d S k ir e n , t. 3, s. 869, gdzie k ry ty c z n e u w a g i odnośnie u to ż s a m ia n ia nosicieli k u ltu r y pom o rsk iej z B a s ta r n a m i; por. O. K u n k e l, O stsee, s. 1742 oraz

E rw e rb u n g s- u n d F o rsc h u n g sb eric h te d es P o m m e rsch e n L a n d e s m u s e u m s , S te ttin 1940, s. 36

z u z a s a d n ie n ie m tezy, że do p iero d a ls z y rozwój k u ltu r y pom o rsk iej d o p ro w ad ził do p o w s ta n ia e tn o s u , k tó ry m o żn a w ią z a ć z B a s ta rn a m i.

11 E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ölker..., m a p y 16 i 17 w tek ście; E. P e te rs e n , Die

B a s ta r n e n u n d S k ir e n , t. 3, s. 898, m ap a .

12 E . P e te r s e n , D ie fr ü h g e r m a n is c h e K u ltu r in O s td e u ts c h la n d u n d P olen, B e rlin 1929, s. 148.

13 R. D orr, Ü b ersich t ü b er d ie p rä h isto ris ch e F u n d e im S ta d t- u n d L a n d k re ise E lb in g , E lb in g 1893, s. 23 i n.

należy przy tym uwagę n a fakt, że oprócz osad otwartych14 wymienił Dorr także kilka grodzisk w obrębie, których odkryto ceramikę wczesnośrednio­ wieczną, jak również charakterystyczną dla okresu halsztackiego tego tere- n u 15. Badacz ten wnioskował z tego, że założenia obronne w Tolkmicku i Łęczach wzniesiono w miejscach, w których już we wczesnej epoce żelaza znajdowały się osiedla. Dorr uważał jednak, że obiekty te miały pruski cha­ ra k te r16. Hugo Conwentz był natom iast przekonany, że niektóre z tych obiektów nie pochodzą z tak zwanego okresu „arabsko-nordyckiego”, lecz z czasów znacznie wcześniejszych, na co wskazują znaleziska z okresu halsz­ tackiego w Tolkmicku, Próchniku oraz w miejscowości Łęcze17. Poruszany tutaj problem będzie jeszcze rozpatrywany w dalszej części opracowania.

Badaczy zajmujących się pradziejami ziem pruskich interesowała rów­ nież inna kategoria obiektów osadniczych. Chodzi tutaj o osiedla nawodne, które odnotowano dotąd głównie w okręgu rejencyjnym Olsztyn. Założenia przestrzenne tych obiektów same w sobie wymagają omówienia i dalszych badań, podobnie jak znalezione w ich obrębie zabytki ruchome, w tym cera- m ika18. Podczas gdy Otto Tischler nie zajmował się m ateriałem ceramicznym

14 T eren p rz y H o p p e n b äk . D orr, Ü bersicht ..., s. 23; te n ż e , B erich te d e r E lb in g e r A lte r ­

tu m sg e se llsch a ft, „S c h riften d e r N a tu rfo rs c h e n d e n G e se lls ch a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 2,

1889, s. 151. T eren w p o b liżu H o p p e n b äk . D orr, Ü bersicht..., s. 24 oraz „S c h rifte n d e r N a tu rfo r­ sc h e n d e n G e se llsc h a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 3, 1890, s. 40 i 41; por. też W. N eu g eb au er,

V orgeschichtliche S ie d lu n g e n in L ä r c h w a ld e , K re is E lb in g , „E lb in g er J a h r b u c h ”, t. 12/13, 1936.

S ta n o w isk o m ięd zy o sied lem o b ro n n y m w Ł ęczach a m iejscow ością S uchacz. D orr, Ü bersicht..., s. 2 4 o raz „S c h riften d e r N a tu rfo rs c h e n d e n G e se lls ch a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 152. G ronow o (w zgórze). D orr, Ü bersicht..., s. 24 o raz „S c h riften d e r N a tu rfo rs c h e n d e n G esel­ lsc h a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 4, 1889, s. 206. „D ębow a G ó ra ” koło K aczy n o su , pow. M albork. D orr, Ü bersicht..., s. 25 o raz S c h rifte n d e r N a tu rfo rs c h e n d e n G e se lls ch a ft z u D an zig , N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153. J a n ó w k a , pow. M alb o rk . D orr, Ü b e rs ic h t ..., s. 25 o raz S c h rifte n d e r N a tu rfo r­ sc h e n d e n G e se lls ch a ft z u D an zig , N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153.

15 O siedle o b ro n n e w Ł ęczach. D orr, Ü b ersich t... , s. 24 oraz „S c h riften d e r N a tu rfo rs c h e n ­ d e n G e se lls ch a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 142; t. 8, z. 3, 1889, s. 183; t. 9, z. 1, 1889, s. 58 i n.; t. 10, z. 1, 1889, s. 99 i n. D orr, D er B u r g w a ll bei L e n ze n , „S c h riften d e r N a tu rfo r­ sc h e n d e n G e se llsch a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 6, z. 4, 1889, s. 142 i n., ta b l. 4, ryc. 2 -9 . O siedle o b ro n n e w T olkm icku. D orr, Ü bersicht..., s. 25 o raz „S c h riften d e r N a tu rfo rs c h e n d e n G ese ll­ sc h a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153, a ta k ż e in n e o sie d la o b ro n n e w pow iecie elb lą sk im . D orr, Ü bersicht..., s. 25. H ü n e n b e rg w Ł ęczach. D orr, D ie jü n g s te B ro n ze ze it im

K reise E lb in g , E lb in g 1902, s. 22 i n., ryc. 24/25.

16 D orr, „S c h riften d e r N a tu rfo rs c h e n d e n G e se lls ch a ft z u D a n zig ”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153 o raz te n ż e , D ie jü n g s te B ro n zezeit..., s. 23.

17 H . C on w en tz, D ie M oorbrücke im T al d er Sorge, „ A b h an d lu n g e n z u r L a n d e s k u n d e der P ro v in z W e s tp re u s s e n ”, z. 10, D a n zig 1897, s. 127.

18 B a ld u h n , B e r ic h t ü b er die P fa h lb a u te n bei W erder im K reise L o tze n , „ A ltp reu ssisch e M o n a ts s c h rift”, t. 4, z. 7, 1867; F o rtse tz u n g des B eric h tes über die P fa h lb a u te n im Tulew o-See

K reises L yck, „ A ltp re u ssisch e M o n a ts s c h rift”, t. 5, z. 8, K ö n ig sb erg 1868; H eydeck, D er P fa h l­ b au im K ocksee bei Voigtshof, Kr. R ossel, „ S itz u n g sb e rich te d e r A lte rtu m s g e s e lls c h a ft P r u s s ia ”,

t. 9, K ö n ig sb erg 1884; ten ż e, D ie P fa h lb a u te n im S zo n sta g - u n d T ulew o-See, „ S itz u n g sb e rich te d e r A lte rtu m s g e s e lls c h a ft P r u s s ia ”, t. 14, 1889; S ta d ie , D ie S te in ze itd ö r fe r d er Z e d m a r , „Bezzen- b e rg e rfe s ts c h rift”, G ö ttin g e n 1921.

z osiedli, uważając je za relikty osadnictwa neolitycznego19, to Johannes Heydeck był przekonany - n a podstawie analizy śladów obróbki pali - że obiekty te pochodzą już z epoki m etali20. Heydeck w wyczerpujący, dogłębny sposób scharakteryzował naczynia gliniane z osiedli nawodnych, nie podjął jednak próby dokładnego określenia pozycji chronologicznej tych wyrobów. Badacz ten zaakcentował przede wszystkim ich specyficzny, odmienny od ceramiki grobowej charakter oraz wysunął tezę, że otworki przy krawędziach wylewów tych naczyń właściwe są tylko dla nich, natom iast otworki wystę­ pujące w egzemplarzach z innych obszarów są świadectwem na to, że formy te pochodzą z osiedli nawodnych21. Usiłował w ten sposób odeprzeć zarzuty Rudolfa Virchowa, który wprawdzie również datował wschodniopruskie osie­ dla nawodne na epokę żelaza, ale - w przeciwieństwie do Heydecka - tw ier­ dził n a podstawie własnych obserwacji, że ceram ika z przykrawędnymi otworkami występuje także w zespołach grobowych cmentarzysk związanych z osiedlami lądowymi22. Naczyniom z mazurskich obiektów nawodnych przy­ pisywał Eduard Balduhn „praktyczne przeznaczenie użytkowe”23. Karl Sta- die uważał natom iast osadników z osiedli nawodnych w Serowie za ludność z młodszej epoki kamienia, jednak n a rycinach, którymi opatrzył swój arty ­ kuł zamieścił również naczynia z wczesnej epoki żelaza24. Wilhelm Gaerte odnosił obiekty nawodne do schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza uzasadniając to wyraźnym podobieństwem ceramiki - głównie kulistoden- nych dzbanków - z kurhanów tak datowanych do glinianych naczyń z tych osiedli25. Obiekty nawodne i odkryta w ich obrębie ceramika została wyczer­ pująco omówiona w dysertacji K arla Otto Rossiusa26. Naczynia użytkowe z tych osiedli datował on n a wczesną epokę żelaza, traktując je jako za­ mkniętą, spójną chronologicznie grupę27. Określone typy ceramiki skonfron­ tował Rossius z naczyniami sepulkralnymi z rejonu koncentracji obiektów nawodnych konstatując, że najliczniejszy m ateriał porównawczy pochodzi z III fazy kultury kurhanowej według periodyzacji Carla Engla, a więc z przedziału czasowego między 500 a 150 lat p.n.e.28. Rossius nie analizował

19 O. T isch le r, B eiträ g e z u r S te in z e it in O stp reu ssen u n d d en a n g re n ze n d e n G e b ieten , „ S c h riften d e r P h y s ik a lis ch -Ö k o n o m isc h e n G e se lls ch a ft z u K ö n ig sb erg ”, K ö n ig sb erg 1883, t. 23, s. 26.

20 H eydeck, D ie P fa h lb a u ten im Szonstag..., s. 134; tenże, D er P fa h lb a u im Kocksee..., s. 158. 21 H eydeck, D ie P fa h lb a u te n im S zo n s ta g ..., s. 135.

22 „ Z eitsch rift fü r E th n o lo g ie ”, 1884, s. 561.

23 B a ld u h n , Über die G efässe m it d u rc h lo ch tem R a n d e, „ S itz u n g sb e rich te d e r A lte rtu m s ­ g e se llsc h a ft P r u s s ia ”, t. 14, 1889, s. 137 i n.

24 S ta d ie , D ie S te in ze itd ö r fe r d e r Z e d m a r...

25 W. G a e rte , P fa h lb a u G. O stp reu ssen , ta b l. 31 i 32, w: E b e rt, R ea llex ik o n d e r Vorge­

sch ich te, t. 10; W. G a e rte , U rgeschichte O stp reu ssen s, K ö n ig sb erg 1929, s. 135, ryc. 98 i 99.

26 K. O. R ossius, D ie so g e n a n n ten P fa h lb a u te n O stp reu ssen s, „ P rä h is to risc h e Z e itsc h rift”, t. 24, 1933, s. 22 i n., o ceram ic e n a s. 4 3 -5 0 , ryc. 9 -1 4 .

27 K. O. R ossius, D ie so g e n a n n ten P fa h lb a u te n ..., s. 43.

28 K. O. R o ssiu s, D ie so g e n a n n ten P fa h lb a u te n ..., s. 64, 65; C. E n g el, V orgeschichte der

odmienności między ceram iką grobową i osadniczą oraz nie prowadził rozwa­ żań nad kw estią zróżnicowań kulturowych i etnicznych w oparciu o żródła archeologiczne. Badacz ten datował osiedle nawodne w Serowie, stan. G na przedział czasowy między VI okresem epoki brązu a wczesnym okresem lateńskim i chronologię tę potwierdziły późniejsze badania palinologiczne Hugo Grossa29.

Licznej ceramiki z młodszej epoki brązu dostarczyły badania wykopali­ skowe osad w powiecie Olsztyn, które - za wyjątkiem kilku wzmianek30 - nie zostały dotąd opublikowane. Osiedla te datowane zostały przez Engla na młodszą epokę brązu, czyli II fazę (1000-500 lat p.n.e.) kultury kurhano­ wej według periodyzacji tego badacza31. M ateriał ceramiczny z tych osad posiada, zdaniem Engla, dużo większe znaczenie niż odkryte na tym terenie gliniane naczynia z cmentarzysk, bowiem wyraźniej wskazuje n a przynależ­ ność zachodniomazurskiej grupy cmentarzysk płaskich z młodszej epoki b rą­ zu do kultury łużyckiej. Ceram ika z tych osiedli różni się od grobowej i charakteryzuje się - w przeciwieństwie do bardziej „wypłowiałych” naczyń sepulkralnych - dużo większym podobieństwem do form kultury łużyckiej z obszaru graniczącego od południowego zachodu z rozpatrywanym. Tym samym bardziej złożone wydaje się pytanie o przynależność etniczną użyt­ kowników zachodniomazurskich cmentarzysk płaskich z młodszej epoki brą- zu32. W jednej z późniejszych prac Carl Engel opowiadał się n a podstawie różnych argumentów przeciwko łużyckiemu charakterowi grupy zachodnio- mazurskiej, sugerując jej „starobałtyjską autochtoniczność”, przy czym w roz­ ważaniach swych nie uwzględniał źródeł ceramicznych z wymienionych wy­ żej osad33. H ans Urbanek wspomniał tylko w swojej monografii wczesnych cmentarzysk płaskich, że ceramika z osiedli tej grupy różni się nieznacznie od grobowej34. W innym miejscu tego opracowania stwierdził jednak, że dwa „wyglądające n a czysto łużyckie” naczynia nie m ają znaczenia dla datowania płaskich nekropoli zwłaszcza, że pochodzą z osad35. Zdaniem Urbanka, grupa zachodniomazurska powstała w skutek napływu bałtyjskiej grupy etnicznej z Powiśla, co spowodowane było naciskiem z zachodu ludów germańskich. Wykluczał tym samym jej przynależność do kultury łużyckiej. Przytoczyć należałoby jeszcze przypuszczenie tego badacza, że część mieszkańców wspo­

29 H. G ross, M oorgeologische U n te rsu c h u n g en d er vo rg esch ich tlich en D örfer im Z ed m a r-

b ru ch , „ S itz u n g sb e ric h te d e r A lte rtu m s g e s e lls c h a ft P r u s s ia ”, t. 33, 1939, s. 100 i n.

30 L. F ro m m , E in se n sa tio n eller B o d e n fu n d . D ie erste S ie d lu n g d er L a u s itz e r K u ltu r Ost-

p re u ss e n s in A lle n s te in e n td e ck t, „U n sere H e im a t”, 1933, n r 19, s. 225; te n ż e , D er K reis A lle n ­ s te in in d er V orgeschichtsforschung, „U n se re H e im a t”, 1934, n r 4, s. 43.

31 C. E n g el, Vorgeschichte d er a ltp reu ssisc h en S tä m m e , s. 281. 32 Ib id em , s. 220.

33 E n g e l-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ö lker d er F r ü h z e it im P re u sse n la n d e, K ö n ig sb erg 1937, s. 90 i 91.

34 H. U rb a n e k , D ie fr ü h e n F la ch g rä b e rfeld er O s tp r eu s se n s, K ö n ig sb erg 1941, s. 60. 35 Ib id em , s. 81.

mnianych wcześniej osiedli nawodnych była użytkownikami cmentarzysk płaskich36.

Carl Engel w oparciu o dane uzyskane z badań osiedli przeprowadził analizę porównawczą rodzaju osad i form domostw kultury pomorskiej, n a­ wodnych osiedli kręgu „zachodniobałtyjsko-wschodniopruskiego” oraz prymi­ tywnych osiedli typu gorodeckiego kręgu wschodniobałtyjskiego37. Najwięcej odkrytych i opublikowanych osad z rozpatrywanego czasu znajduje się w zachodniej części Prus Wschodnich38. Uwzględnić tu również należy liczne, opublikowane przeważnie przez La Baume, znaleziska osadnicze z okolic Gdańska, w których oprócz ceramiki grobowej wyróżniono także fragmenty naczyń glinianych pochodzące z osiedli39. Ograniczenia spowodowane b ra­ kiem materiałów porównawczych i nie najlepszym stanem zachowania cera­ miki osadniczej uwidaczniają się zarówno w krótkich artykułach, jak również w szczegółowych, obszernych publikacjach. Zawarte w tych pracach wnioski odnośnie kulturowych i chronologicznych podziałów opierają się, zatem głów­ nie n a ceramice grobowej. Przy próbie datowania osiedla z Gdańska-Oliwy pojawił się od początku problem właściwej oceny naczyń użytkowych. Wol­ fgang La Baume zakwestionował pogląd Józefa Kostrzewskiego, że osiedle to z uwagi na frekwencję płaskich talerzy je st łużyckie, gdyż talerze występo­ wały również w grobach skrzynkowych kultury pomorskiej. Zdaniem La Bau­ me, forma tych naczyń mogła być co najwyżej przejęta od kultury łużyckiej40. W obrębie osiedla z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w miejsco­

36 Ib id em , s. 60.

37 C. E n g el, V orgeschichte d e r a ltp re u ssisc h en S tä m m e , s. 282; E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n

u n d V ölker..., s. 106.

38 Z c e n tra ln e j części P r u s W sch o d n ic h pochodzi osiedle z D ąbrow y, pow. B arto szy ce, z n a n e ze w z m ia n k i (W. G a e rte , „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 8, 1932, s. 133), k tó re d a to w a n e z o stało n a V II-V I w ie k p. n. e.; B. E h rlic h , G erm a n en u n d P re u ssen a u f d em

B o d e n E lb in g s , „ G e rm a n e n e rb e ”, t. 2, 1937, z. 9/10, s. 268 (o s a d a k u l tu r y p o m o rsk iej);

W. N e u g eb a u e r, E in eig en a rtig er F u n d a u s N e u d o rf, K reis S tu h m , „Z eitsch rift d e r A lte rtu m s g e ­ se lls ch a ft I n s te r b u rg ”, t. 22, I n s te r b u rg 1939; B. E h rlic h , D ie A u sg ra b u n g e n des s tä d tis ch e n

M u s e u m s E lb in g von 1 9 3 6 -1 9 3 9 , „E lb in g er J a h r b u c h ”, 1941, t. 16, s. 127; rów nież w „ N ac h rich ­

te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 17, 1941, z. 3/4, s. 95.

39 L a B au m e , D ie B e s ie d lu n g des W eichsel-N ogatdeltas in vor- u n d frü h g e sc h ic h tlich e n

Z e it, w: B e r tr a m - L a B a u m e - K löppel, D a s W e ich sel-N o g a td elta , G d a ń s k 1924, s. 96,

o ceram ice z o sa d y w K ra sn o łęc e, pow. M alb o rk ; L a B a u m e , S ie d lu n g von D a n zig -O liva , „M itte­ ilu n g e n a u s d e m M u s eu m fü r N a tu r k u n d e u n d V o rg esch ich te”, G d a ń sk , t. 1, 1923, s. 5 i n.; oraz „ O stla n d b e ric h te ”, t. 2, 1928, s. 9; rów nież w: „ N a c h ric h te n b la tt d e r D e u ts c h e n A n th ro p o lo g i­ sc h e n G e s e lls c h a ft”, t. 3, 1928, s. 62; a ta k ż e w: U rg esch ich te d e r O s tg e rm a n en , ryc. 3;

S p ä tb ro n ze ze itlich e S ie d lu n g von K lein -K lesch k a u -L a n g e n a u , K reis D a n z ig e r H öhe, „ N ach rich ­

te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 11, 1935, z. 3, s. 55; L a B a u m e , Wie a lt s in d die M oorbrücken

im S o r g e t a l b e i B a u m g a r t u n d C h r i s t b u r g ( O s t p r e u s s e n ) , „ E l b i n g e r J a h r b u c h ” ,

t. 14, cz. 2, 1937, s. 201 z o p isem k ilk u , za p e w n e w czesn o żelazn y ch frag m e n tó w ceram ik i; R. S ch in d ler, F rü h e isen ze itlich e G rab- u n d S ie d lu n g s fu n d e a u s d er g e m a r k u n g N ied e r-K la n a u ,

K reis D a n zig e r H ö h e , „ G o th is k a n d z a ”, t. 1, 1939, s. 29.

40 L a B a u m e , S ie d lu n g bei O liva, „ N a c h ric h te n b la tt d e r D e u ts c h e n A n th ro p o lo g isch e n G e se lls c h a ft”, t. 3, 1928, s. 62.

wości Góra-Orle odkryto zdobione odciskami paznokciowymi misy z nacina­ nymi brzegami, dla których nie znalazł La Baume analogii z powodu niedo­ statku materiałów porównawczych41. W jednej z publikacji badacz ten zwró­ cił uwagę, że k u ltu ra pomorska znana jest głównie ze znalezisk grobowych, podczas gdy bardzo mało wiadomo o jej osiedlach42. Odnosi się to zarówno do form osad, jak też charakteru zabytków ruchomych odkrywanych w ich obrębie.

Bardzo liczny m ateriał ceramiczny przyniosły badania w Modrzewinie, pow. Elbląg, gdzie już w ubiegłym wieku odkrył Robert Dorr zabytki z okresu halsztackiego43. Publikacja wyników tych badań, która opierać się mogła na skromnym tylko m ateriale porównawczym z osad kultury pomorskiej, pozwa­ la uznać osiedle z tej miejscowości44 - pomijając warstwy z epoki kam ienia - za stanowisko kultury pomorskiej z młodszych okresów epoki brązu i wcze­ snej epoki żelaza. Je st ono, zatem najstarszym ze znanych dotąd osiedli tej kultury45, przy czym warto zwrócić uwagę, że początek jego użytkowania nastąpił przed przekształceniem się „wczesnej kultury wschodniogermań- skiej” w tak zwaną grupę wielkowiejską, a więc w IV okresie epoki brązu46. Tym samym powstanie osady w Modrzewinie wiązać należy z wczesnymi oddziaływaniami Germanów z epoki brązu47 lub przypisać należy prager- mańskiej grupie etnicznej z Powiśla48, której potomkowie użytkowali - zda­ niem U rbanka - płaskie cm entarzyska zachodniomazurskie49.

Podobnie jak niejasne jest jeszcze powstanie kultury pomorskiej i jej związki z k u ltu rą bałtyjską i łużycką w początkach jej rozwoju, tak nieroz­ wiązany je st problem braku ciągłości „wczesnej kultury wschodniogermań- skiej” w jej macierzystym obszarze. E rn st Petersen uważał, że około trzysta lat p.n.e. ludność kultury pomorskiej całkowicie oderwała się od wschodnio- germańskiego rdzenia, w skutek całkowitej emigracji ludności tej kultury50. Przy poglądzie tym obstawał Petersen również później, naw et jeśli przyzna­ wał, że niektóre znaleziska luźne i grobowe wskazywały na dłuższe trwanie

41 T enże, D ie P fa h lb a u s ie d lu n g bei Gohra-W orle im n ö rd lich e n P o m m ere llen , „ B lä tte r fü r d e u ts c h e V o rgeschichte”, G d a ń s k 1938, z. 12, s. 19, ryc. 9—11 o raz te n ż e , U rgeschichte der

O stg erm a n en , G d a ń s k 1934, ryc. 5, dotyczy o sie d la w m iejscow ości G ó ra-O rle.

42 T enże, A u sg ra b u n g e n a u f d e m F u ch sb erg bei K u n ze n d o rf, K reis G rossw erder (D anzig), „ G o th is k a n d z a ”, t. 1, 1939, s. 9.

43 Por. p rzy p . 14.

44 W. N eu g eb a u e r, V orgeschichtliche S ie d lu n g e n in L ä rch w a ld e , K reis E lb in g , „E lbinger J a h r b u c h ”, t. 12/13, 1936, s. 101 i n . o raz 156.

45 W. N eu g eb a u e r, Vorgeschichtliche S ie d lu n g e n in L ä r ch w a ld e ..., „E lb in g er J a h r b u c h ”, t. 12/13, 1936, s. 156 o raz B. E h rlic h , w: „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 12, 1936, s. 203.

46 W. N eu g e b a u e r, V orgeschichtliche S ie d lu n g e n in L ä rch w a ld e ..., s. 159 i 161.

47 O. K u n k e l, O stsee, s. 1740 o raz E n g e l-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ö lker..., K ö n ig sb erg 1937, s. 79.

48 W. N eu g e b a u e r, Vorgeschichtliche S ie d lu n g e n in L ä r ch w a ld e ..., s. 161; E n g el-L a B a u ­ m e, K u ltu r e n u n d V ö lk er... , s. 73.

49 H. U rb a n e k , D ie fr ü h e n F la c h g rä b erfeld er O stp reu ssen s, s. 85 50 E. P e te rs e n , D ie frü h g e rm a n isc h e K u ltu r ..., s. 126.

kultury pomorskiej na swoim macierzystym obszarze51. Podobnie jak dla terenów bałtyjskich w Prusach Wschodnich dowodził Carl Engel ciągłości osadnictwa od epoki kam ienia do okresu wczesnośredniowiecznego52, tak również - chociaż w bardziej ograniczonym zakresie - zakładał kontynuację osadnictwa w zachodniej strefie ziem pruskich, zasiedlonej przez ludność kultury pomorskiej53. Zdaniem tego badacza istniał, więc w późnym okresie lateńskim związek między cześcią ludności kultury pomorskiej a wschodnio- germańskimi plemionami Burgundów i Wandalów. Istnienie w późnym okre­ sie lateńskim powiązań między k u ltu rą pomorską a Wandalami zakładał również dla Śląska Karl Tackenberg54.

Do niemieckich badań nad tym zagadnieniem najwięcej wniosły prace Waldemara Heyma. Badacz ten n a podstawie swoich wykopalisk w okręgu rejencyjnym Kwidzyn, w strefie styczności kultury pomorskiej i bałtyjskiej, prowadził badania nad wzajemną relacją obu k u ltur oraz schyłkową fazą kultury pomorskiej zsynchronizowaną czasowo z przenikaniem na ten obszar nowych grup ludności germańskiej. W publikacjach swych uwzględniał Heym duże zespoły ceramiki osadniczej. Oprócz krótkich wzmianek o odkrytych osadach55 opublikował wyniki badań systematycznie zbadanego osiedla z wczesnej epoki żelaza, w obrębie którego w ystąpiły też pochówki56. W opracowaniu tym dokonał rozróżnienia między glinianymi naczyniami co­ dziennego użytku a ceramika grobową57. Do grupy pierwszej włączył szero- kootworowe garnki do gotowania oraz dzbanki i garnki z uchami; należy do niej jeszcze zaliczyć naczynia zasobowe i do picia. Ceramika sepulkralna posiada formy, które nie występują w zestawie naczyń użytkowych, ponadto tylko u naczyń grobowych spotyka się czernienie powierzchni58. Dla stano­ wisk w Nowym Targu, pow. Sztum zaobserwował Heym, że ceramika odkryta w obrębie osiedli była analogiczna pod względem form i technologii do n a­ czyń pochodzących z położonych w pobliżu cm entarzysk59. Osiedle ze

Starzy-51 E . P e te rs e n , D ie B a s ta r n e n u n d S k ir e n , t. 3, s. 923 i 980. 52 C. E n g el, V orgeschichte d er a ltp reu ssisc h en S tä m m e , s. 122 i in.

53 Ib id em , s. 114 i n. o raz E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ölker..., s. 117, 118.

54 K. T ack en b erg , D ie W a ndalen in N ied e rsc h lesien , B e rlin 1925, s. 123; te n ż e , Z u den

W a n d eru n g en d e r O stg e rm a n en , „ M a n n u s”, t. 22, 1930, s. 276; por. te ż S ch in d ler, D ie B esie ­ d lu n g sg e sc h ic h te d er G oten u n d G epiden im u n te ren W eichselraum a u f G r u n d d e r Tongefässe,

L eip zig 1940, s. 116.

55 W. H eym , D ie G eschichte d er L a n d s c h a ft u m d en T illw a ld e r See a u f G r u n d von B o d e n ­

fu n d e n , „ A ltp re u ss en ”, 1937, z. 4; ten ż e, D ie G eschichte ein er D o rfsch a ft a u f G r u n d von B o d e n ­ fu n d e , „ H eim atb u c h d es K re ises S tu h m ”, 1934/1935, s. 150 i n.

56 W. H eym , E in e S ie d lu n g d er fr ü h e n E is e n z e it a m „ K le in e n -S e e ” bei K le in S tä r k e n a u

(W estpreussen), „ M a n n u s”, t. 29, z. 1, 1937, s. 33 i n., por. zapow iedź tego a r ty k u łu w: „N a­

c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 7, 1931, s. 18 o raz t. 8, 1932, s. 20. 57 W. H eym , K le in S tä r k e n a u , s. 38 i n.

58 Ib id em , s. 40 o raz ten ż e, D a s bä u erlich e G esch irr im R eg ie ru n g sb e zirk W estpreussen in

g esc h ic h tlich e r Z e it, „ J a h rb u c h fü r h is to ris c h e V o lk sk u n d e”, III/IV, 1934, s. 87.

59 W. H eym , D a s E n d e d e r B a s ta r n e n a m rech ten U fer d er u n teren W eichsel u n d d a s der

b a ltisch en V ö lker d e r G renzzone, „ S itz u n g sb e rich te d e r A lte rtu m s g e s e lls c h a ft P r u s s ia ”, t. 32,

kowa Małego przypisywał Bałtom, którzy jednak znajdowali się już pod wpływem ludności kultury pomorskiej6 0. W jego obrębie znaleziono, bowiem

więcej form typowych dla kultury bałtyjskiej niż takich, które możnaby przy­ pisać sąsiadującej od zachodu kulturze pomorskiej. Carl Engel natom iast - w przeciwieństwie do Heyma - uważał osiedle w Starzykowie Małym za obiekt kultury pomorskiej6 1, podczas gdy E rn st Petersen pozostawił otw artą

kwestię przynależności etnicznej jego mieszkańców6 2, względnie sugerował,

że użytkowane było przez mieszaną, bałtyjsko-pomorską grupę etniczną pre­ zentował, więc pogląd zbliżony do Heyma6 3. Kilka naczyń z tego osiedla

przypisał Heym grupie zabytków, którą Engel uznał za ceramikę powstałą w wyniku przemieszania form kultury pomorskiej i bałtyjskiej64. Waldemar

Heym podkreślił potrzebę prowadzenia studiów nad przenikaniem ludności kultury pomorskiej n a wschód, a także badania śladów ludów bałtyjskich, które pozostały na obszarze zajętym przez kulturę pomorską6 5. Oprócz opra­

cowania ceramiki kultury pomorskiej i bałtyjskiej oraz wydzielenia zespołów mieszanych obu k u ltur określił Heym, n a podstawie swoich badań nad ob­ rządkiem pogrzebowym n a terenie okręgu rejencyjnego Kwidzyn, chronologię badanych przez siebie stanowisk na środkowy okres lateński, wypełniając tym samym datowaną na ten okres lukę osadniczą6 6. Dzięki tem u możliwe

było powiązanie tych zespołów z późnolateńską k u ltu rą Burgundów i Wanda­ lów. Jeśli naw et nie uważał Heym za pewną swojej teorii opartej n a charak­ terze pochówków - czyli przejęciu pod wpływem Burgungów i Wandalów przez ludność kultury pomorskiej i bałtyjskiej obrzędowości polegającej na umieszczaniu w grobach jamowych resztek ciałopalenia - to jednak obstawał, na podstawie związków między poszczególnymi znaleziskami, przy swojej opinii o ciągłości osadnictwa kultury pomorskiej67.

Podczas gdy Heym, mimo chronologicznego zazębiania się ludności kul­ tury pomorskiej oraz późniejszych Burgundów i Wandalów, wykazał odmien­ ności między obiema grupami etnicznymi jako różnicę między ludnością osia­ dłą a przybyłą, to Józef Kostrzewski i Konrad Jażdżewski starali się udowod­ nić - w swoich opublikowanych ostatnio pracach68 - związek między obiema,

60 W. H eym , K le in S tä r k e n a u , s. 51.

61 C. E n g el, Vorgeschichte d er a ltp r e u s sisc h en S tä m m e , s. 279; E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n

u n d V ö lk er... , s. 106.

62 E. P e te rs e n , D ie g e rm a n isc h e F rü h z e it d es O stens im L ic h te des neu eren S c h r iftu m s z u r

Vor- u n d F rü h g e sc h ic h te , „ Jo m sb u rg ”, 1938, s. 389.

63 E. P e te rs e n , Die B a sta rn e n u n d S k ir e n , t. 3, s. 902. 64 C. E n g el, Vorgeschichte d er a ltp reu ssisc h en S tä m m e , s. 272.

65 W. H eym , B eiträ g e z u r F es ts te llu n g n eu er g e rm a n isc h e r V ö lkerg ru p p en a n d er u n teren

W eichsel, „E lb in g er J a h r b u c h ”, t. 14, 1937, s. 193.

66 W. H eym , Beiträge z u r F eststellung..., s. 196 oraz ten że, D as E n d e der B astarnen..., s. 172. 67 W. H eym , „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 15, z. 11/12, 1939, s. 303 i 304. 68 J . K o strz ew sk i, K ilk a o sa d k u ltu r y grobów sk rz y n k o w y c h i za g a d n ie n ie p rzyn a le żn o śc i

e tn ic zn ej tej k u ltu r y , „P rzeg ląd A rcheologiczny”, t. 6, 1939, s. 276 i n.; K. Ja ż d ż e w sk i, K u ja w sk ie p r z y c z y n k i do za g a d n ie n ia tybu lczo ści S ło w ia n n a z ie m ia ch p o lsk ic h , „W iadom ości A rcheologicz­

następującymi po sobie kulturam i, a tym samym ciągłość osadnictwa bez zmian etnicznych. Obaj autorzy opierają swoją argumentację na cechach ceramiki z wczesnej epoki żelaza. Kostrzewski opublikował m ateriały z osie­ dli kultury pomorskiej z Prus Zachodnich i Wielkopolski, podkreślając, że nie może być mowy o jakiejś zasadniczej różnicy między ceram iką osadniczą a grobową, gdyż ta ostatnia stanowi naczynia użytkowe złożone do grobu69. Z drugiej strony dowodził jednak, że w szczególnych przypadkach wytwarza­ no specjalne naczynia dla celów sepulkralnych, na przykład urny twarzowe. Badacz ten zwracał też uwagę, że w zestawie ceramiki z osiedli występują formy (naczynia sitowate, łyżki i inne)70, których nie spotyka się w zespołach grobowych. Także Jażdżewski zwrócił uwagę n a fakt, że do celów sepulkral­ nych wykorzystywano tylko określony asortym ent naczyń, oraz że ceramika z osiedli jest wyraźnie bardziej zróżnicowana niż grobowa71.

Reasumując, nie ulega wątpliwości, że poglądy badaczy odnośnie znacze­ nia ceramiki osadniczej względem grobowej są zróżnicowane. Na przykład H ans Reinerth był zdania — odnośnie młodszej epoki kam ienia w południo­ wych Niemczech — że dopiero badania materiałów ceramicznych z osiedli, mogłyby przynieść rozstrzygnięcie kwestii wyodrębnienia ceramiki sznuro­ wej, gdyż formy pierwotne określonego kręgu ceramicznego najtrudniej wy­ odrębnia się na podstawie materiałów proweniencji sepulkralnej72. Carl E n­ gel podkreślił, że znaczne różnice między neolityczną ceram iką z osiedli a cmentarzysk ze Środkowych Niemiec pozwalają domniemywać, że zespoły form ceramicznych określane dotąd jako należące do wschodniej grupy ku ltu ­ ry pucharów lejkowatych, są w rzeczywistości ceram iką osadniczą kultury amfor kulistych73. Już Robert Behla zaakcentował różnicę między fragmen­ tam i „rzeczywistych popielnic” a skorupami „naczyń użytkowych”, która nie jest najczęściej dostrzegana przez archeologów74, mimo tego że naczynia gospodarcze z osiedli różnią się od grobowych. Alfred Götze i Waldemar Heym dowodzili, że użytkowe naczynia gliniane z osiedli są w zasadzie an a­ logiczne do ceramiki z grobów, a można jedynie stwierdzić, że naczynia se­ pulkralne są staranniej wykonane75. Georg Raschke natom iast nie dostrze­ gał w ogóle żadnych różnic między ceram iką grobową a osadniczą76. Odno­

69 J . K o strz ew sk i, K ilk a o s a d ... , s. 279. 70 Ib id em , s. 280.

71 K. J a ż d ż e w sk i, O ta k zw a n y c h lu k a c h w o sa d n ic tw ie i o za b y tk a c h z p o c zą tk ó w epoki

brązow ej z o b sza ru K u ja w , „Z O tc h ła n i W ieków ”, t. 12, 1937, s. 119.

72 H . R e in e rth , C hronologie d er jü n g e r e n S te in z e it in S ü d d e u ts c h la n d , 1923, s. 10.

73 E n g e l-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ö lk er d er F r ü h z e it im P r e u s s e n la n d e , K ö n ig sb erg 1937, s. 46, p rzy p . 8a.

74 R. B eh la, Die vo rg esch ich tlich en R u n d w ä lle im ö stlich en D e u tsc h la n d , B e rlin 1888, s. 36, p rzy p . 1.

75 A. G ötze, D er S ch lo ssb erg B u r g im S p re e w a ld , „ P rä h is to risc h e Z e itsc h rift”, t. 4, 1912, s. 264 i n.; W. H eym , D a s bä u erlich e G esc h irr... , s. 86.

76 G. R asch k e, D a s bro n zezeitlich e D o r f K rza n o w itz, K reis O ppeln, w: „O p p eln er H e im a t­ k a le n d e r ”, 1931.

śnie obszaru Niemiec Zachodnich dysponujemy kilkoma opracowaniami cera­ miki z osiedli okresu halsztackiego i lateńskiego, które pozwalają na stwier­ dzenie, że m ateriały osadnicze są trudniejsze do klasyfikacji chronologicznej niż grobowe, jednakże mogą dostarczyć istotnych wniosków do rozważań o dziejach osadnictwa77. W związku z tym istotna je st sugestia Alfreda Götze, że w ceramice osadniczej z rozleglejszych obszarów bardziej wyrazi­ ście rysują się wspólne cechy niż w sepulkralnej78.

W kierunku tym zmierzały również wywody Józefa Kostrzewskiego, któ­ ry zaobserwował, że naczynia gliniane z osiedli kultury pomorskiej wykazują wiele więcej wspólnych cech z formami kultury łużyckiej, niż ceram ika z cmentarzysk, która silniej podlegała zmianom, podczas gdy formy osadni­ cze kultury pomorskiej m ają więcej cech konserwatywnych, pochodzących z kultury łużyckiej79. Zjawisko to sugeruje, zdaniem tego badacza - w przeci­ wieństwie do jego wcześniejszych zapatryw ań - że ku ltu ra pomorska może mieć charakter bałtyjski. Dla tezy tej istotne znaczenie miałby fakt, że ku ltu­ ra pomorska wyodrębniła się z grupy kaszubskiej kultury łużyckiej, jak rów­ nież że k u ltu ra kurhanów wschodniopruskich powstała na bazie grupy za- chodniomazurskiej kultury łużyckiej80. Wiążące się z tym utożsamianie kul­ tury łużyckiej z Prasłowianami nie będzie tu poruszane. Wzmianki dotyczące tego zagadnienia i dane bibliograficzne znajdują się w prawie każdej z prac na tem at prahistorii wschodnioniemieckiej. Konrad Jażdżewski umacniał koncep­ cję Kostrzewskiego o ciągłości osadnictwa kultury pomorskiej do późnego okre­ su lateńskiego i wynikającej z niej kontynuacji etnicznej. Nosiciele wydzielonej od kultury pomorskiej „łużyckiej kultury grobów kloszowych”, jak również ludność mniej rozprzestrzenionej kultury pomorskiej są identyczni pod względem etnicznym z ludnością z późnego okresu lateńskiego i czasów późniejszych. Pogląd ten próbował Jażdżew ski udokumentować poprzez wy­ kazanie typologicznego rozwoju ceramiki oraz kontekst jej odkrycia81. Upo­

77 G a rs c h a i R est, E in e H a lls ta tt-L a te n e s ie d lu n g a m M ä g d eb erg (H egau), w: M a rb u rg er

S tu d ie n , 1938, s. 54 i n.; W. K e rs te n , E in ig e W ohngruben d e r L a te n e z e it a m M itte lr h e in , [w:] M a rb u rg er S tu d ie n , s. 118 i n.; E. N euffer, S ie d lu n g s k e r a m ik d er H u n s r ü c k -E ife lk u ltu r , „Bon­

n e r J a h r b ü c h e r ”, 1938, z. 113/114, s. 1 i n.; G. N e u m a n n , K y ffh ä u s e r s tu d ie n I: D ie vorgeschich­

tliche B e s ie d lu n g des B a u g ru d e s d e r R eich s b u rg K y ffh a u se n (untere u n d obere B u rg ), „Zeit­

s c h rift d es V e rein s fü r th ü r in g is c h e G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e ”, N. F. t. 34, 1940, s. 318 i n.; V. Töpffer, D ie Tonw are a u s S ie d lu n g e n d er H ü g elg rä b erb ro n zezeit R h ein h esse n s, „M ain zer Z e itsc h rift”, t. 33, 1938, s. 68 i n . (w e d łu g T öpffera c e ra m ik a g robow a re p re z e n to w a n a j e s t p rzez o k reślo n y ty lk o a s o rty m e n t n aczyń); V. L eb zelter, D ie h a ls tta ttz e itlic h e S ie d lu n g a u s

d e m S tein b erg e bei E r n s tb r u n n , „ M itte ilu n g e n d e r A n th ro p o lo g isch e n G e se lls ch a ft in W ien ”,

t. 63, s. 108 i n.

78 A. G ötze, D er S ch lo ssb erg B u rg ..., s. 341.

79 J . K o strzew sk i, K ilk a osad..., s. 283. K o strz ew sk i o d sy ła p rz y ty m do E n g la (Vorge­

sch ich te d er a ltp reu ssisc h e n S tä m m e , s. 220), k tó ry w ceram ice z O lsz ty n a - H e rm e n a u zao b ­

serw o w ał w ięcej cech łu ży ck ich niż w m a te ria le cera m ic zn y m z c m e n ta rz y s k p łas k ic h . Por. w yżej s. 6.

80 J . K o strz ew sk i, K ilk a o sa d ... , s. 285.

wszechnione przez niego zabytki z Brześcia Kujawskiego, powiat Włocławek należą, jak dotąd, do najliczniejszych oraz najbardziej przydatnych - pod względem stanu zachowania - zespołów ceramiki osadniczej kultury pomor­ skiej, która wykazuje - jak już zauważono - dużo większe zróżnicowanie form niż naczynia z cmentarzysk82.

Bardzo liczna grupa materiałów ceramicznych pochodzi z osiedli obron­ nych Prus Wschodnich i Zachodnich. Oprócz znalezisk pozyskanych jeszcze w ubiegłym wieku83, odnotować należy zabytki wydobyte podczas badań wykopaliskowych Maxa E berta84 i Bruno Ehrlicha85 oraz odkryte w o stat­ nim czasie w Starym Dzierzgoniu86. Dostarczyły one bardzo bogatego m ateria­ łu ceramicznego, który przydatny będzie również do studiów nad procesem zasiedlania we wczesnej epoce żelaza tych założeń obronnych, z uwzględnie­ niem aspektów etnicznych tej problematyki. Jak niegdyś domniemywał Hugo Conwentz, niektóre z wczesnośredniowiecznych grodzisk Prus Zachodnich zasiedlone były już we wczesnej epoce żelaza87. Z kolei Carl Engel zauważył - mimo słabego stanu rozpoznania grodów pruskich - że dla Prus Wschod­ nich przyjąć można istnienie we wczesnej epoce żelaza osiedli obronnych88. Gdy podczas badań obiektów w Tolkmicku, Łęczach i Starym Dzierzgoniu odkryto bardzo liczną ceramikę z wczesnej epoki żelaza, podjęto próby wyja­ śnienia nierozstrzygniętych dotąd kwestii etnicznych, wiążących się z tymi założeniami obronnymi. Mianowicie rozważano, czy osiedla te położone

82 Ib id em , s. 115. 83 Por. w yżej s. 4.

84 M. E b e rt, T ruso, „S c h riften d e r K ö n ig sb e rg er G e le h rte n G e se lls c h a ft”, t. 3, G e istesw is­

se n sc h a ftlich e K la sse, z. 1, B e rlin 1926; ten ż e, C a stru m W eklitze, T o lkem ita , Truso, „E lb in g er

J a h r b u c h ”, t. 5/6, 1927, s. 109 i n.

85 B. E h rlic h , B e r ic h t des stä n d ig e n Vertreters ... fü r die J a h r e 1929 u n d 1930, „ N ach rich ­ te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 7, 1931, s. 17; ten ż e, „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 9, 1933, s. 203; te n ż e , D ie T o lk e m ita , die erste n a ch w eislich g e rm a n isc h e B u r g O s tp r eu s se n s, „ M a n n u s”, V III E rg . Bd., 1931, s. 55 i n.; B. E h rlic h , U ber d en g e g en w ä rtig en S ta n d der

E rfo rsc h u n g vor- u n d frü h g e sc h ic h tlic h e r B u rg e n im R eg ieru n g sb e zirk W estpreussen, „A ltp reu s-

se n ”, t. 1, 1936, z. 4, s. 216 i n. D a lsze d a n e o o sie d la ch o b ro n n y ch z c e ra m ik ą z w czesnej epoki ż e la z a w n a stę p u ją c y c h o p raco w an iac h : W. H eym , U ber die Kgl. N e u d o rfis c h e S c h w e d e n sc h a n ­ ze, „ H e im a tja h rb u c h d es K re ise s S tu h m 1934/35”; W. L a B a u m e , D ie P fa h lb rü c k e n des B u r ­

g w a lle s bei K lein - L u d w ig s d o rf, „E lb in g er J a h r b u c h ”, t. 15, 1938, s. 147 i n.; E . S c h m ad tk e , D er L a ie u n d V orgeschichtsforschung, „ A ltp re u ss en ”, t. 1, 1936, z. 4, s. 239 i n . (o o sie d lu ob ro n n y m

w K re to w in ac h , pow. M orąg). O o sied lu w P a lm n ic k e n - K ra x te p e lle n , K re is F is c h h a u s e n , p a trz A. G en rich , G ra b u n g en a u f ein er a ltp reu ssisc h e n B u rg , „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 13, 1937, z. 4, s. 82; W. G a e rte , D ie F r e ila n d sie d lu n g von P a lm n ic k e n - K ra xtep ellen , „N a­ c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 13, 1937, z. 4, s. 84; W. L a B a u m e , „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 17, 1941, s. 87; W. G a e rte , B u r g w a llfo rs c h u n g in O stp reu ssen , „A ltp re u s­ se n ”, t. 1, 1935, z. 2, s. 69 i n . O b s z e rn a l it e r a t u r a z am iesz c zo n a j e s t w o p ra co w a n iu H . C rom e,

V erzeichnis d er W ehranlagen O stp reu sse n s, „ S itz u n g sb e rich te d e r A lte rtu m s g e s e lls c h a ft P r u s ­

sia ”, t. 32, 33 i 34. 86 Por. przyp. 1. 87 Por. przyp. 16.

w strefie granicznej między k u ltu rą bałtyjską, a pomorską założone zostały przez Bałtów, czy też przez nosicieli drugiej z wymienionych kultur? Było to istotne o tyle, że dla obszaru samych Prus Wschodnich brakuje przesłanek do rozstrzygnięcia tego zagadnienia. I tak, Bruno Ehrlich uznał obiekt w Tolk- micku za pierwszy, potwierdzony źródłowo gród kultury pomorskiej w P ru ­ sach Wschodnich8 9, który po opuszczeniu zasiedlony został ponownie dopiero

przez Prusów9 0. Reinhard Schindler domniemywał z kolei, że osiedla obron­

ne kultury pomorskiej z tego terenu mogły zostać wzniesione dla ochrony przed ekspansją Bałtów, gdyż nieznane są dotychczas z rdzennego obszaru tej kultury inne założenia obronne. Obiekty te porównał Schindler z analo­ gicznie datowanymi grodami kultury łużyckiej, które miałyby być zbudowane dla obrony przed naporem ludności kultury pomorskiej9 1. Waldemar Heym

uważał natom iast, że osiedla te założone zostały przez mieszaną, „pomorsko- bałtyjską” grupę ludnościową, w celu ochrony przed ekspansją Wschodnich Germanów (Burgundów i Gotów)92. Pogląd powyższy należałoby odrzucić,

jeśli przyjmie się późną metrykę, którą ustalił Heym dla ceramiki kultury pomorskiej i bałtyjskiej z tych grodów9 3. Podczas gdy W erner Radig próbował

udowodnić, na podstawie niewystarczających przesłanek, że osiedla obronne z tego terenu wzniesione zostały przez ludność kultury pomorskiej9 4, to

E rn st Petersen9 5, a jeszcze bardziej wyczerpująco Carl Engel96 i Wolfgang

La Baume97 dowiedli, że przy obecnym stanie badań problematyczne jest

rozstrzyganie kwestii etnicznych, tym bardziej, że nie rozpoznano dotąd w wystarczającym stopniu żadnego obiektu obronnego z rdzennego teryto­ rium bałtyjskiego. Tak, więc obecnie osiedla te można tylko uznać za grody graniczne o bałtyjskiej lub pomorskiej proweniencji.

W związku z tym Engel zwrócił uwagę n a fakt, że w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza osiedla obronne zakładane były powszechnie w stre­ fie wschodniobałtyckiej9 8. Właśnie w ceramice z tego obszaru wyraźnie czy­

telna jest różnica między m ateriałam i z osiedli a cmentarzysk9 9. 89 Por. p rzy p . 4. 90 B. E h rlic h , „E lb in g er J a h r b u c h ”, t. 16, 1939, s. 121. 91 R. S c h in d le r, W er w a re n d ie T rä g e r d e r w e s tp r e u s s is c h e n G e s ic h ts u r n e n k u ltu r ? , „ O stla n d b e ric h te ”, 1938, n r 2, s. 85. 92 W. H ey n , D a s E n d e d er B a sta rn e n , s. 171, p rzy p . 2. 93 Por. p rzy p . 66.

94 W. R a d ig , D a s V o lk stu m fr ü h e is e n z e itlic h e r B u r g e n a n d e r g e r m a n is c h -b a ltis c h e n

V ölkergrenze, „E lb in g er J a h r b u c h ”, t. 15, 1938, s. 72 i n.

95 E. P e te rs e n , D ie g e rm a n isc h e F r ü h z e it des O stens..., [w:] J o m s b u r g 1938, s. 389. 96 E n g el-L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ölker..., s. 107; C. E n g el, B e tra c h tu n g en z u r ostpreus-

sisch en B u rg w a llfo r s c h u n g , „ A ltp re u ss en ”, t. 3, 1939, z. 4, s. 100.

97 W. L a B a u m e , D ie frü h e is e n z e itlic h e n B u rg w ä lle im G renzgebiet zw isc h e n O stg erm a n en

u n d A ltp re u ss e n , „ A ltp re u ss e n ”, t. 3, 1939, z. 4.

98 C. E ngel, Vorgeschichte der a ltp reu ssisch en S tä m m e , s. 281; ten że, B etra ch tu n g en ..., s. 99. 99 O ceram ice osadniczej n a o b szarze b a łty js k im por. m .in.: H. M oora, M u istse ..., s. 17 i n.; ten ż e, N e u e F u n d e d er B ronze- u n d fr ü h e n E is e n z e it a u s E s tla n d , [w:] S itz u n g sb e ric h te der

W dyskusji nad kulturow ą pozycją wschodnio- i zachodniopruskich osie­ dli obronnych istotny je st problem określenia - na podstawie ceramiki - przynależności etnicznej użytkowników tych grodów. Dla zagadnienia tego ważne byłoby również uwzględnie niepublikowanych dotąd materiałów cera­ micznych z kilku osiedli obronnych położonych na terenie graniczącym od południa z Prusam i Zachodnimi, które należą najpewniej do kultury łużyc­ kiej. Pozwoliłoby to, być może, na inne spojrzenie na wschodnio- i zachodnio- pruskie osiedla osiedla obronne100.

Najwięcej ceramiki osadniczej z późnej epoki brązu i z wczesnej epoki zelaza znanej jest z Wielkopolski, Śląska i Brandenburgii. Pochodzi ona z osad otwartych i osiedli obronnych kultury łużyckiej, stanowiąc obszerny m ateriał porównawczy dla ceramiki z Prus Wschodnich i Zachodnich101.

Z obszaru kultury pomorskiej znana je st ceramika z osiedla obronnego z okolic Krakowa102 oraz z kilku osad ze Śląska. M ateriały te powinny być również uwzględnione podczas studiów nad ceram iką osadniczą z Prus Wschodnich i Zachodnich103, podczas gdy dla obszaru Pomorza dysponujemy tylko nielicznymi publikacjami prezentującymi zabytki ceramiczne z osiedli104.

(o o sie d la ch o b ro n n y ch z E sto n ii); R. In d rek o , A s v a lin n u s a ss u la , w: H . M oora, M u istse ..., s. 17 i n.; F. B alo d is, E th n is c h e P roblem e u n d d ie arch ä o lo g isch en U n tersu c h u n g e n d e r letzte n J a h re

in L e ttla n d , „ L a tv ijas U n iv e rs ita te s R k sti. Filog.-F ilos. F a k u lz a te s S e ria ”, t. 3, n r 14, R ig a 1935,

s. 28; C. E n g el, F ü h re r d u rc h die V orgeschichtliche A b te ilu n g d es D o m m u se u m s , R ig a 1933, s. 8; G in te rs , U ber G ra b u n g en a u f d e m B u r g w a ll B r a m b e r g s h o f (D a u g m a les p ils k a ln s ), „ S e n a tn e u n M a k s la ”, 1936, z. 1 i 4; ten ż e , B eiträ g e z u r vo rrö m isch en E is e n z e it L e ttla n d s , „C o n g ressu s S e c u n d u s A rch eo lo g o ru m B a ltic o ru m ”, R ig a 1930, s. 139 i n.; S n o re, Uber G ra b u n g en a u f dem

B u rg b e rg K la n g u p ils k a ln s , „ S e n a tn e u n M a k s la ”, 1936, z. 1, s. 57; Die B u rg b e rg fo rsc h u n g in L e ttla n d 1933-1 9 3 7 ; K u rze r F ü h re r d u rc h die A u sste llu n g ; J . P u z in a s , S ta n d d er arc h ä o lo g i­ schen F o rsc h u n g in L ita u e n , [w:] C o n v en tu s P r im u s , R ig a 1938, s. 67; ten ż e , N a u ja s iu p ro h isto - r in iu ty r in e jin u d u o m e n y s , K a u e n 1938.

100 W. L a B a u m e , D ie frü h e is e n z e itlic h e n B u rg w ä lle ..., s. 107; J . K o strzew sk i, G ród p r a ­

sło w ia ń sk i w B is k u p in ie , P o z n a ń 1938, s. 22, ryc. 6; K ró tk a zapow iedź i w z m ia n k a o osied lu

ob ro n n y m w pow. T oruń, J . D e lek ta, [w:] „Z O tc h ła n i W ieków ”, t. 12, 1937, s. 123 o raz t. 13, 1938, s. 73. P o n a d to E. P e te rs e n , J o m s b u r g II, 1938, s. 388.

101 Por., m .in . J . K o strzew sk i, O sa d a b a g ien n a w B is k u p in ie , „P rzeg ląd A rcheologiczny”, t. 5, 1936; ten ż e, G ród p r a s ło w ia ń s k i w B is k u p in ie ; A. G ötze, D er S ch lo ssb erg B u r g im S p re e w a ld , „ P rä h is to risc h e Z e itsc h rift”, t. 4, 1912, s. 264 i n.; A. K iek eb u sch , D ie A u sg ra b u n g e n des bronze­

ze itlich e n D orfes B u c h bei B e r lin , 1923. P o d su m o w an ie d la Ś lą sk a , por. H . U h te n w o ld t, Die B u r g v e r fa s su n g in S c h le sien , B re s la u 1938. D la P o m o rz a w a żn e s ą w yw ody R. R ic h te ra , Z u m L a u s itz e r K u ltu r e in flu s s w ä h re n d d er jü n g e r e n B ronze- u n d fr ü h e n E is e n z e it im S te ttin e r S t a d t ­ g e b ie t u n d im eh em a lig en K reise R a n d o w , „ N a c h ric h te n b la tt fü r d e u ts c h e V orzeit”, t. 16, 1940,

z. 8/9, s. 179 i n.

102 R. J a m k a , B a d a n ia w yko p a lisk o w e w P ie ka ra ch , w p ow iecie k r a k o w s k im , K rak ó w 1939.

103 E. P e te rs e n , D ie frü h g e rm a n isc h e K u ltu r..., s. 115; ten ż e, [w:] „A ltsch lesien ”, t. 2, z. 3, 1929, s. 211, 2 2 2 -2 2 3 ; K. T ack en b erg , [w:] „A ltsch lesien ”, t. 1, s. 144; te n ż e , [w:] „ M a n n u s”, t. 22, 1930, s. 277 i n.; B. F rh r. v o n R ich th o fen , [w:] „A ltsch lesien ”, t. 1, s. 57.

104 Oprócz w z m ia n e k w „ E rw e rb u n g s- u n d F o rs c h u n g s b e ric h te n d es P o m m e rs c h e n L a n d e ­ s m u s e u m s ”, por. ta b l. 9 w ty m czaso p iśm ie z 1940 r.