Myl s%owia ska Jana Paw%a II w pracach Profesora Ryszarda 8u!nego, a take pos=owie
Anny Wo niak Ryszard 8u!ny jako badacz S%owia szczyzny wschodniej.
ANNA WO!NIAK Instytut Filologii S=owia"skiej KUL
Konferencje po#wi$cone A. M. Riemizowowi: Mi"dzynarodowa
konferen-cja naukowo-praktyczna: Spucizna A. M. Riemizowa i XXI wiek: aktualne
problemy badania i publikacji tekstów,
Sankt-Petersburg, 8-10 pa
dzier-nika 2007 roku
Aleksy Michaj=owicz Riemizow symbolicznie powróci= z emigracji do swej ojczyzny ju na dobre, dzi$ki przyblianiu w Rosji jego twórczo#ci, publikacji dzie=, wype=-niaj%cych kilkudziesi$cioletni% luk$ edytorsk%, a take badaniom naukowym nad jego dorobkiem. Od pocz%tku lat dziewi$&dziesi%tych bowiem w przeobraaj%cej si$ Rosji rozpocz%= si$ intensywny proces przyswajania na grunt rosyjski zakazanej, obj$tej wy-dawnicz% anatem% spu#cizny pisarza-emigranta – oczywi#cie znanego, cenionego i obec-nego w naukowych badaniach na Zachodzie, zarówno w Europie, jak i w USA. W Rosji powrót A. Riemizowa do obiegu czytelniczego i kulturowego, podobnie jak i innych wykl$tych twórców „pierwszej fali” emigracji rosyjskiej, znamionowa=y przedsi$wzi$cia edytorskie, ale przede wszystkim dzia=ania naukowo-badawcze, zw=aszcza publikowane artyku=y naukowe i monografie pisarstwa A. Riemizowa oraz po#wi$cone mu konferencje naukowe. Badania nad twórczo#ci% pisarza zainicjowane zosta=y – mniej wi$cej w tym samym czasie – rówie w innych krajach by=ego bloku sowieckiego, w tym na W$grzech, w Czechach, Estonii, Litwie i Polsce.
Kolejna, czwarta ju mi$dzynarodowa konferencja naukowa z cyklu konferencji specjalistycznych organizowanych w Rosji, poruszaj%ca problematyk$ Riemizowa, mia=a miejsce w dniach 8-10 pa dziernika 2007 roku w Sankt-Petersburgu, z którym pisarz – rodowity moskwiczanin zwi%zany by= przez lata bliskimi wi$zami, zarówno zawodowymi jak i personalnymi. Tak jak poprzednie konferencje tematyczne (1992, 1997, 2001)! i ta
!
Pierwsza mi$dzynarodowa konferencja z cyklu konferencji Riemizowowskich w Sankt-Pe-tersburgu organizowanych przez Dom Puszkinowski odby=a si$ w 1992 r. Zatytu=owana by=a Aleksy
Riemizow i kultura artystyczna XX wieku, druga mia=a miejsce w 1997 r. pt. Aleksy Riemizow i jego
spucizna w kraju i za granic#; trzecia w 2001 r.: pt. Aleksy Riemizow i kultura wiatowa, w 2007 r.
przeprowadzono czwart% edycj$ spotka" z twórczo#ci% Riemizowa. Rezultaty tych konferencji z=o-y=y si$ na dwie publikacje: $%&'(&) *&+,-./. 0((%&1./23,4 , +25&6,2%', ()*. +,-. .. /.
0+1-kolejna ich edycja byBa inicjatyw pracowników Instytutu Literatury Rosyjskiej (Dom Puszkinowski) Rosyjskiej Akademii Nauk, a zwBaszcza wielce zasBu onej dla propa-gowania dzieBa A. Riemizowa w Rosji, jego niestrudzonej badaczki i wydawcy, ABBy Gra-czowej i zespoBu jej wspóBpracowników. Instytut Literatury Rosyjskiej (Dom Puszki-nowski) to placówka, która wniosBa ogromny wkBad w utrwalenie pami!ci o A. Riemi-zowie w nauce i kulturze rosyjskiej, tutaj bowiem znajduje si! jedno z najwi!kszych w Rosji archiwów pisarza. Przed wyjazdem z Rosji Riemizow przekazaB cz!"# swego prywatnego archiwum wBa"nie do Domu Puszkinowskiego. A w latach dwudziestych XX wieku instytucja ta, z któr pisarz, przebywajcy na emigracji najpierw w Berlinie, a potem w Pary u, utrzymywaB do ko$ca swego ycia "cisBe kontakty i korespondowaB z pracownikami tej placówki, gromadziBa zbiór jego dzieB, r!kopisów, listów, kolekcj! rysunków, fotografii oraz innych pozostaBych po pisarzu pamitek. Po "mierci Riemizowa archiwalia Domu Puszkinowskiego zostaBy wzbogacone jeszcze przez cz!"# paryskiego archiwum twórcy, ktore przekazaBa Natalia Kodria$ska, jego „literacka uczennica” i opiekunka, wypeBniajc tym samym ostatni wol! pisarza, pragncego, aby jego spu"cizna wróciBa do Rosji, wBa"nie do Domu Puszkinowskiego". Dzisiaj tak e ta zasBu ona instytucja naukowa peBni nieocenion rol! w konsolidowaniu bada$ nad do-robkiem Riemizowa, jest jednym, by# mo e najwa niejszym, centrum tych bada$ na "wiecie. Warto przy okazji wspomnie#, e inne archiwalia pisarza znajduj si! we Francji, USA bd% te stanowi kolekcje prywatne.
Temat czwartej cyklicznej konferencji: Spucizna A. M. Riemizowa i XXI wiek:
aktualne problemy badania i publikacji tekstów miaB w pewnym sensie charakter
podsumowujcy kilkunastoletnie prace badawcze wielu o"rodków naukowych i dziaBania wydawnicze, upowszechniajce zarówno sam dorobek, jak i wiedz! naukow o pisarstwie Riemizowa. Najwa niejszym wszak e powodem zwoBania kolejnego spotkania remizowologów byB zamiar uczczenia 10-tomowego naukowego wydania dzieB zebranych A. Riemizowa, wielkiego przedsi!wzi!cia edytorskiego, wykonanego przez Dom Puszki-nowski w latach 1999-2002. Nad wydaniem pracowaB zespóB uczonych nie tylko z Rosji, ale tak e z WBoch, Estonii i USA. GBównym redaktorem wydania byBa ABBa Graczowa, a poszczególne tomy przygotowali redakcyjnie ona sama bd% jej wspóBpracownicy#. Oprócz ch!ci podsumowania i zbilansowania pewnego etapu bada$ nad spu"cizn Alek-sego Riemizowa, celem kolejnej konferencji byBo ponadto na"wietlenie nowych zagadnie$ badawczych, nowych perspektyw w analizowaniu oraz interpretacji jego twórczo"ci, która wci jeszcze kryje wiele nieznanych i ciekawych dla badaczy obszarów. Ten niezwykle
&'(), *)+,--.'-'/01/2 1994. !"#$"% &"'()*+. ,$$!"-*+./(0 ( '.1"2(.!3, 3-(. /'4. 5. 6. 7/)&'() 8 5. 4, 59':8;, *)+,--.'-'/01/2–*):'/+3 2003.
"
Zob. 5. 7 / ) & ' ( ), 42"-($!*+(", w: !"#$"% &"'()*+, ,$$!"-*+./(0 ( '.1"2(.!3, s. 9. #
Zob. 5. 6. < ' 9 8 = 3 (, 5*62./(" $*7(/"/(% + 10-1( 1*'.8. -. I (429-), 63>,() 2000; -. II (:*#9#. ( 6.!.;92<"), 63>,() 2000; -. III (=#.)(*/), 63>,() 2000; -. IV (4!.79>/.0
#./.+.), 63>,() 2001; -. V (?)+(82"//.0 &9$<), 63>,() 2001; -. VI (@('*/.2<), 63>,() 2001;
-. VII ( 829), 63>,() 2002; -. VIII (,+"2"/<), 63>,() 2002; -. IX (A7(1"!< '9)3#(), 63>,() 2002; -. X (4"1"2692;$#(% 69"2.#), 63>,() 2002.
bogaty i nie do koca jeszcze zbadany dorobek pisarski przyci ga uczonych, a Riemizow, który jest nad wyraz aktualnym wci ! pisarzem i pod pewnym wzgl"dem bliskim w swej estetyce artyzmowi koca XX i pocz tku XXI wieku, nadal intryguje badaczy.
Grono uczestników tej konferencji nie byQo zbyt liczne, nie byli to bowiem badacze przypadkowi, lecz wytrawni znawcy dorobku pisarza, remizowolodzy, zajmuj cy si" jego pisarstwem od dQu!szego czasu, niejednokrotnie ci, którzy inicjowali badania nad nim w swych krajach. Obok zatem badaczy od dawna podejmuj cych tematyk" twórczo#ci Riemizowa byli tutaj obecni tak!e przedstawicie naukowej mQodzie!y, mQodego pokolenia specjalistów. W#ród referentów znale$li si" reprezentanci #rodowisk naukowych przede wszystkim Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii, W"gier, Estonii, Polski, chocia! przypomnie% nale!y, i! byli to tylko nieliczni w#ród rzeszy innych specjalistów, badaczy zajmuj cych si" Riemizowem tak!e we WQoszech, Niemczech, Litwie, Stanach Zjednoczonych. Kameralne i wyselekcjonowane grono uczonych, mo!na by rzec „stowarzyszenie miQo#ni-ków Aleksego MichajQowicza Riemizowa”, miaQo wi"c okazj" i mo!no#%, aby po raz kolejny obradowa% w nie#piesznej atmosferze zabytkowego Domu Puszkinowskiego na bulwarze Makarowa 4 nad New . Spotkanie to byQo tym bardziej wzruszaj ce, !e w#ród jego uczestników znale$li si" równie! ci, którzy jako dzieci znali Riemizowa, spotykali go we Francji w Pary!u. Byli to potomkowie rosyjskich emigrantów: Jegor DaniQowicz Rieznikow odwiedzaj cy pisarza w latach 1952-1957, syn Natalii Rieznikowej, autorki biografii o Riemizowie, tQumaczki jego utworów na francuski, znajomej i dQugoletniej przyjacióQki pisarza, oraz Aleksy BronisQawowicz Sosinski, pochodz cy z rodziny So-sinskich równie! zaprzyja$nionej z Riemizowem. Zaiste, ich wspomnienia natury oso-bistej o pisarzu, wzmianki i uwagi na temat Riemizowa to ju! chyba ostatnie !ywe gQosy pami"ci o nim i jego !yciu. Tradycj konferencji riemizowowskich w Petersburgu staQo si" bowiem uczestnictwo !ywych #wiadków, w poprzednich spotkaniach byli to: wnuk Aleksego Riemizowa, Borys Bunicz-Riemizow (wnuk ze strony jedynej córki Riemizowa, Natalii Aleksiejewny Riemizowej)$ oraz dalsi czQonkowie rodziny pisarza.
W trakcie trzydniowych obrad petersburskiej konferencji poruszono wiele nader istotnych tematów z zakresu remizowologii. W grupie referatów podejmuj cych jeden z gQównych w tków spotkania, mianowicie ide" bilansu i prognozowania dalszych akcji wydawniczych, refleksj" nad archiwaliami dotycz cymi pisarza, znalazQo si" wyst pienie AQQy Graczowej. W referacie Wspó$czesne problemy tekstologii i róde$ remizowologii
w kontek cie wydania 10 tomów „Dzie$ zebranych” A. M. Riemizowa przybli!yQa ona
zagadnienia zwi zane z now edycj dzieQ zebranych autora, pierwszym po jego #mierci w 1957 r. caQo#ciowym wyborem jego twórczo#ci. Godzi si" tutaj przypomnie%, i! w momencie wyjazdu z Rosji w 1921 r. istniaQa edycja 8-tomowa dzieQ zebranych pisarza, obejmuj ca jego spu#cizn" okresu przedrewolucyjnego. Nowe 10-tomowe wydanie, Q cz ce obie sfery pisarstwa twórcy, t" rodzim i t" powstaQ poza Rosj , poszerza zatem ów imponuj cy dorobek o twórczo#% emigracyjn , a zarazem dobitnie odzwierciedla
$
Zob. &. &. & ' ( ) * - + , - ) . / 0, !"#$"%& '()&*+,- , ."/01( &2 /+3($& & , ,+.#$&45&& ((
16&*7&2, w: 86(7.(9 '()&*+,. :..6(/+,;<&4 & );5($;6-, /10. 2,3. 4. 5. 627*,07,
ogrom spucizny Riemizowa i niepeEno – mimo wszystko – ostatniej edycji. Omawiaj!c zaEo"enia teoretyczno-edytorskie tej naukowej publikacji, wyposa"onej w bogate infor-macje tekstologiczne, komentarze historycznoliterackie, przygotowanej w ci!gu kilku zaledwie lat przez zespóE 8 pracowników, referentka zwróciEa jednoczenie uwag# na brakuj!ce elementy tej edycji. Tym samym zostaE przez ni! nakrelony plan niezb#dnych dalszych edytorskich dziaEa$ w zakresie remizowologii XXI wieku, czyli opublikowania: 1. bibliografii o Riemizowie, 2. epistolografii Riemizowa, 3. odr#bnego wydania redakcji poszczególnych jego dzieE, 4. spucizny Riemizowa artysty (byE on przecie" tak"e znanym rysownikiem i grafikiem). W archiwum Domu Puszkinowskiego znajduje si# a" 157 albumów z jego rysunkami.
W innych wypowiedziach omawiaj!cych w!tek tekstologiczny, %ródEowy, archiwalny i edytorski zostaEy nawietlone pozostaEe aspekty pisarstwa Riemizowa, mianowicie kwestie redakcji poszczególnych dzieE, %ródeE, archiwów pisarza, a tak"e przekEadów literatury polskiej w wykonaniu Riemizowa. ByEy to wyst!pienia: Jeleny Matiewosian,
lad Riemizowa w archiwum M. Gorkiego, MichaEa Ko%mienki, Cztery redakcje ksi !ki A. Riemizowa „Limonar’”, Olgi Lindenberg, Ma@a proza A. Riemizowa i jej "rod@a
staro-ruskie. „Mi@yj bratiec”, Jekatieriny SokoEowej, Opowiadanie A. Riemizowa „Bebka”:
hi-storia pierwszej publikacji, Olega Sumraczewa, Wokó@ problemów pierwszej publikacji
opowiadania A. Riemizowa „Kriepost”. Na materiale archiwum w Wo@ogdzie (jedyny badacz amator, adwokat, który podj!E si# przeledzenia archiwaliów z WoEogdy, miejsca zesEania pisarza), Jeleny Bermus, Opowie#$ A. Riemizowa „Nieujomnyj bubien”. %ród@a
tekstu, Haliny Waszkielewicz, Sztuka „nieg” S. Przybyszewskiego i przek@ad A.
Riemi-zowa. Badania nad archiwami pisarza, dotarcie do materiaEów archiwalnych i praca nad nimi pozwoliEy na dalszy rozwój remizowologii, odkrycie wielu aspektów jego pisarstwa oraz na wydanie dzieE zebranych. Po raz kolejny okazaEo si# zatem, jak wa"n! rol# odgrywaj! w eksploracji Riemizowa dyscypliny pomocnicze, aspekty %ródEoznawcze i komparatystyczne.
Problemy wpEywu Riemizowa na innych pisarzy, jego kontakty i odniesienia z innymi – twierdzi si# powszechnie wród badaczy o istnieniu „szkoEy Riemizowa” i nie jest to opinia goEosEowna – zabrzmiaEy w wyst!pieniach: AEEy SzeEajewej, A. Riemizow i M.
Les-kow, Ingi DaniEowej, A. Riemizow i K. Czukowski, Olgi Demidowej, A. Riemizow we
wspomnieniach Augusty Damanskiej, Aleksandra Danilewskiego, A. Riemizow w
opowia-daniu I. Iwannikowa „Prawi@a igry”.
Kwestie recepcyjne, wspóEistnienia prozy Riemizowa z innymi sztukami, tzw. dialog sztuk w odniesieniu do teatru, muzyki, poezji, a tak"e zwi!zki z folklorem, inspiracje malarskie, rola ilustracji w utworach autora, pojawiEy si# w wypowiedziach takich pre-legentów, jak: &u"anna KaEafatic, Pogl dy teoretyczne A. Riemizowa na teatr: ksi !ka
„Kraszenyje ry@a” w kontek#cie teatralnych idei epoki, Jurij Orlicki, Forma obecno#ci
wiersza w prozie A. Riemizowa, Jegor Rieznikow, A. Riemizow i muzyka, cz. II, Jurij Rozanow, Mitologia s@owia&ska w ksi !ce A. Riemizowa „K moriu-okieanu”. Próba
re-prezentacji, Julia Fridman, Idee A. Riemizowa i koncepcje surrealistów francuskich.
(Wokó@ problemu histerii), Tatiana Anisimowa, Ilustracje B. Grossera do holenderskiego
Wreszcie równie poka na grupa referatów skupiaj!cych si" na nowych problemach badawczych w zakresie remizowologii, przybliaj!ca nowe uj"cia interpretacyjne i meto-dologiczne, stanowiOa te reasumpcj" dokona# naukowo-badawczych w zakresie twór-czo$ci pisarza. ByOy to wypowiedzi: Katalin Sz%ke, Spucizna A. Riemizowa i
wspó-3czesna literatura rosyjska, Iriny Jedoszynej, G3 bia artystycznej wra!liwoci – wizualny aspekt tekstów artystycznych (A. Riemizow, W. Rozanow, M. Priszwin), Natalii
Griaka-Oowej, Koncepcja „werbalizmu” A. Riemizowa, Jeleny Obatninej, Misterium
przeobra-!enia (semantyka poematu A. Riemizowa „Ogniewica”), Siergieja Docenki, Motyw lotu w twórczoci A. Riemizowa, Jekatieriny Gusiewej, Autorski wiat podwojony A. Riemi-zowa, i pisz!cej te sOowa, Anny Wo niak, Wokó3 problemów pisma w pó"nej prozie A. Riemizowa. Pierwiastki racjonalne i mistyczne.
Kadej konferencji po$wi"conej twórczo$ci A. Riemizowa towarzyszyO istotny punkt programu, mianowicie tematyczna wystawa r"kopisów, fotografii, rysunków, ikonografii pisarza oraz ksi!ek. Pierwsza z tych wielkich wystaw adresowanych nie tylko do uczestników konferencji, ale równie do mieszka#ców Petersburga byOa zatytuOowana
Cudowny wiat Aleksego Riemizowa (1992), druga nosiOa tytuO Bajki Aleksego Riemizowa w rysunkach autora, dzieci i Wiery Paw3owej (1997) i take przewidziana byOa dla
szerokiej publiczno$ci. Na trzeciej i obecnej konferencji równie przygotowana byOa wystawa fotografii, r"kopisów i ksi!ek Riemizowa. Za kadym razem ekspozycja ta dopeOniaOa naukow! cz"$& obrad, co wi"cej, przywoOywaOa niemale w sensie nama-calnym posta& samego Riemizowa, twórcy o wielu obliczach i talentach.
ChciaOabym zwróci& uwag" na jeden aspekt, jaki wyOoniO si" z konferencyjnych rozwaa# podczas czwartego spotkania znawców dorobku pisarza, a mianowicie na problem podobie#stwa estetyki pisarza do wspóOczesnych tendencji artystycznych, na pewne jej cechy, które mona by uzna& za antecedencje postmodernizmu w moder-nistycznym pisarstwie Riemizowa, a przynajmniej okre$li& je jako uciele$nienie awan-gardowych elementów jego prozy. Otó, bez w!tpienia pisarstwo Riemizowa, jak poka-zaOa to w swym referacie Katalin Sz%ke, wspóObrzmi z niektórymi utworami 2. poOowy XX wieku, m.in. z powie$ci! Moskwa- -Pietuszki Wieniedikta Jerofiejewa, z uwagi na kwestie autorstwa, zdecentralizowan! pozycj" autora, subkultur", struktur" narracyjn! o trawestacyjnym charakterze. Jego $wiat przedstawiony przybiera, zwOaszcza w pó nej prozie, cechy niemale autystycznego postrzegania rzeczywisto$ci, o czym przekonywaOa z kolei w swej wypowiedzi, m.in. Natalia GriakaOowa, analizuj!c zagadnienie werba-lizmu pisarza. By& moe jest to równie rezultat szczególnej wizualizacji postrzeganego przedmiotu w prozie autora, przydawanie mu specyficznej figuratywno$ci, twierdziOa w swym wyst!pieniu Irina Jedoszyna, a take efekt swoistego stosunku kategorii nie$wia-domo$ci i $wianie$wia-domo$ci w dziele Riemizowa, wspóOistnienia elementów pod$wianie$wia-domo$ci i elementów racjonalnych. Problem ten, jak wiadomo, jest rozwaany szeroko przez sztuk" wspóOczesn!, postmodernistyczn!. Pó na proza Riemizowa, jego eseistyka czy proza filologiczna wykazuj! silne pokrewie#stwo z awangardowymi nurtami prozy $wiatowej 2. poOowy XX wieku, pisarz bowiem doskonale j! znaO, stykaO si" z ni! na wieczorach literackich w Paryu J. Joyce’a – co przypomniaO m.in. w swym referacie J. Rieznikow – i sam, s!dz", paralelnie i niezalenie tak! nowatorsk! proz", w tym proz"
o charakterze surrealistycznym tworzyG w latach pidziesi tych szczególnie intensywnie. Surrealistyczne aspekty jego twórczo!ci, bliskie prozie surrealistów francuskich, roz-patrzone zostaGy w wypowiedzi Julii Fridman. CaGa wreszcie sztuka graficzna, rysunki pisarza (cenione przez Pablo Picasso czy Wasilija Kandinskiego) równie" wykazuj pewne zbie"no!ci ze sztuk wczesnego i pó#nego XX wieku.
W pracach przedstawionych na konferencji poruszone zostaGy oprócz tego wci " istotne dla zrozumienia estetyki pisarza w tki mitologiczne i obrzdowe, wszechobecne w twórczo!ci autora, zilustrowane w nowym i pogGbionym ujciu (wypowied# J. Roza-nowa), motywy hagiograficzne i nietzschea$skie (J. Obatnina) czy zwi zki z teatrem ludowym (Z. KaGafatowicz). Folklor i religia ludowa, przeplataj ce si z ujciami moder-nistycznymi, to wszak te pierwiastki prozy Riemizowa, które przepeGniaj j zawsze, poczynaj c od utworów najwcze!niejszych a" do pó#nej prozy emigracyjnej.
Podsumowuj c krótkie refleksje na temat konferencji petersburskiej, wypada powiedzie, "e podczas obrad i dyskusji uwypuklone zostaGy nastpuj ce sprawy i za-gadnienia dotycz ce badania twórczo!ci A. Riemizowa: 1. pewien etap bada$ nad nim zostaG ju" osi gnity i, mo"na by rzec, zamknity; 2. niektóre wcze!niej analizowane kwestie jego pisarstwa zostaGy przedstawione obecnie w pogGbionym ujciu i z nowej perspektywy metodologicznej; 3.wci " jednak otwieraj si nowe pola eksploracji, zwi zane z rozwojem dyscyplin humanistycznych, np. problemy !wiadomo!ci estetycznej pisarza; 4. obszar zagadnie$ historycznoliterackich, kwestie recepcji, odkrywanie nowych dokumentów, #ródGa i archiwalia, a wic caGa tradycyjna sfera nauk pomocniczych wspomagaj cych badania analityczne i interpretacyjne – to ci gle bardzo wa"na strona dziaGa$ naukowych nad spu!cizn pisarza. Tote" nale"y "ywi nadziej, "e pracy badaw-czej nad dorobkiem A. Riemizowa – w dzisiejszej historii literatury twórcy ju" do! dobrze opisanego – na najbli"sze lata jednak nie zabraknie.
