ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LVIII, zeszyt 7 – 2010
ADAM KUħMICKI
POLSKA MISJA DYPLOMATYCZNA W XVII WIEKU
WIELKIE POSELSTWO JANA GNI
ēSKIEGO, CYPRIANA PAWĐA
BRZOSTOWSKIEGO I INNYCH W 1671 ROKU
Siedemnaste stulecie w historii stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów z PaĔ-stwem Moskiewskim naleĪađo do okresu niezwykle burzliwego. Na przestrzeni cađego wieku niespeđna 30 lat byđo okresem oficjalnego pokoju miĊdzy oboma paĔstwami. Po-zostađe lata to czas, kiedy jĊzyk dyplomacji zastĊpowađ szczĊk orĊĪa, a zawierane rozej-my byđy tylko chwilą wytchnienia przed kolejnym militarnym starciem.
Pierwsza pođowa XVII w. to niekwestionowana przewaga Rzeczypospolitej nad wschodnim sąsiadem. Kolejne dymitriady oraz polsko-litewska interwencja w Rosji do-prowadziđy do spustoszenia rozlegđych pođaci paĔstwa carów. Do rangi symbolu urasta fakt, iĪ podczas smuty Īođnierze króla Zygmunta III urządzili na Kremlu stajnie dla swoich koni. Mimo iĪ mieszkaĔcy Moskwy zdođali w koĔcu wypĊdziü najeĨdĨców, kraj ten okupiđ obcą interwencjĊ znacznymi stratami terytorialnymi. Lata okupacji pozo-stawiđy takĪe w sercach Rosjan gorycz poraĪki i chĊü rewanĪu. Próba odwetu nastąpiđa kilkanaĞcie lat póĨniej, kiedy to, korzystając z bezkrólewia w Rzeczypospolitej, spowo-dowanego Ğmiercią króla Zygmunta III Wazy, car Michađ Romanow rozpocząđ konflikt zbrojny, mając nadziejĊ na odzyskanie ziem zajĊtych podczas smuty przez Polaków i Litwinów. Wojna smoleĔska, trwająca w latach 1632-1634, nie przyniosđa jednak Moskwie spodziewanych korzyĞci, zaĞ najpowaĪniejszym sukcesem strony rosyjskiej byđ fakt zrzeczenia siĊ przez króla Wđadysđawa pretensji do carskiego tronu. Rosjanie peđny odwet wziĊli w drugiej pođowie XVII wieku, kiedy to Moskwa, korzystając z nie-pokojów w Rzeczypospolitej, wywođanych powstaniem kozackim pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, ponownie wkroczyđa na ziemie swego zachodniego sąsiada. Wojna polsko-rosyjska, która wybuchđa w 1654 r., a z przerwami ciągnĊđa siĊ do roku 1667, doprowadziđa do istotnych przetasowaĔ na politycznej mapie wschodniej Europy. Za-warty 30 stycznia 1667 r. w Andruszowie traktat rozejmowy miĊdzy oboma zwaĞnio-nymi krajami ostatecznie zatrzymađ ekspansjĊ na wschód paĔstwa polsko-litewskiego, które poniosđo znaczne straty terytorialne na rzecz Moskwy. Na jego mocy
Rzeczpo-spolita utraciđa na rzecz Rosji ziemiĊ smoleĔską, czernihowską, siewierską, czĊĞü woje-wództwa witebskiego oraz UkrainĊ po lewej stronie Dniepru. Rosji przypadđ takĪe Ki-jów (formalnie tylko na dwa lata, w rzeczywistoĞci jednak Rzeczypospolitej juĪ nigdy nie byđo dane odzyskaü tego miasta). Ukđad andruszowski byđ wydarzeniem przeđomo-wym, albowiem od tej pory Rosja miađa odgrywaü coraz wiĊkszą rolĊ na starym konty-nencie i zaczynađa budowaü swoją pozycjĊ na zachodzie kosztem Rzeczypospolitej1.
W związku z nowym ukđadem geopolitycznym w Europie Wschodniej, potwier-dzonym przez traktat andruszowski, nastąpiđo gwađtowne oĪywienie polsko-rosyjskich stosunków dyplomatycznych. W duĪej mierze wynikađo to z zaistniađej sytuacji na Ukrainie. Zostađa ona bowiem podzielona miĊdzy RosjĊ i Rzeczpospolitą, zaĞ ludnoĞü tamtejsza, szczególnie starszyzna kozacka na czele z hetmanami prawo- i lewobrzeĪnej Ukrainy, nie chciađa podporządkowaü siĊ wđadzy króla i cara, co przewidywađy zapisy postanowieĔ andruszowskich. W przeciwieĔstwie do pozycji Rosji na Ukrainie lewo-brzeĪnej, stan posiadania Rzeczypospolitej po prawej stronie Dniepru byđ o wiele sđab-szy, a wđadza króla na tym obszarze miađa tylko charakter formalny. Jeszcze w 1666 r. hetman prawobrzeĪnej Ukrainy Piotr Doroszenko uznađ siĊ za wasala suđtana tureckiego i w sojuszu z Tatarami urządziđ polskim puđkom na prawobrzeĪu krwawą đaĨniĊ, w wy-niku której zlikwidowano wojskową obecnoĞü Korony na zachodniej stronie Dniepru. Doroszenko, kontynuator polityki Bohana Chmielnickiego, dąĪyđ do zjednoczenia Ukra-iny pod jedną hetmaĔską buđawą i pod koniec 1667 r. w porozumieniu z hetmanem lewobrzeĪa Iwanem Brzuchowieckim zgotowađ rosyjskim garnizonom na Wschodniej Ukrainie los, który rok wczeĞniej stađ siĊ udziađem polskich Īođnierzy2. Zdrada
Brzu-chowieckiego nie wyszđa mu na dobre, gdyĪ zginąđ na lufie armatniej, do wylotu której przytwierdzili go byli podkomendni za poduszczeniem Piotra Doroszenki. Po usuniĊciu potencjalnego rywala do hetmaĔskiej buđawy, Doroszenko powróciđ triumfująco na prawy brzeg Dniepru, a na wschodzie Ukrainy na swego zastĊpcĊ mianowađ puđkownika czernihowskiego Demiana Mnohohresznego. Doroszenko nie cieszyđ siĊ jednak zbyt dđugo tym sukcesem, bowiem Mnohohreszny bardzo szybko powróciđ pod wđadzĊ cara, a kozacka starszyzna lewego brzegu wybrađa go na nowego hetmana3.
Kolejne miesiące przyniosđy zaostrzenie sytuacji na Ukrainie. Na zachodzie kraju rozgorzađa walka miĊdzy hetmanem Piotrem Doroszenko i hetmanem Michađem Cha-nenko, który oficjalnie zostađ uznany za przedstawiciela Kozaczyzny przez wđadze Rze-czypospolitej. Tymczasem Sicz Zaporoska, która mimo iĪ formalnie byđa pod wspól-nym protektoratem króla i cara, prowadziđa wđasną politykĊ i Kozacy pod przywódz-twem hetmana Sirko raz za razem pustoszyli tatarskie uđusy na Krymie, mimo Īe Rosja i Rzeczpospolita pragnĊđy zachowaü poprawne stosunki dyplomatyczne z Chanatem 1 Jedną z najbardziej rzetelnych prac poĞwiĊconych temu zagadnieniu jest monografia
Z. Wójcika, Traktat andruszowski 1667 i jego geneza (Warszawa 1959).
2ɇ. Ʉ ɨ ɫ ɬ ɨ ɦ ɚ ɪ ɨ ɜ, Ɋɭɢɧɚ: ɝɟɬɦɚɧɫɬɜɚ Ȼɪɭɯɨɜɟɰɤɨɝɨ, Ɇɧɨɝɨɝɪɟɲɧɨɝɨ ɢ ɋɚɦɨɣɥɨɜɢɱɚ
1663-1687ɝɝ., ɋɚɧɤɬ ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ–Ɇɨɫɤɜɚ 1882, s. 246.
Krymskim. Chaosu w Rzeczypospolitej dopeđniđa abdykacja króla Jana Kazimierza w roku 1668, który zrezygnowađ z korony po latach panowania wypeđnionych nieustan-nymi konfliktami zbrojnieustan-nymi wyniszczającymi KoronĊ Polską i Wielkie KsiĊstwo Li-tewskie. WĞród przyszđych kandydatów na tron królewski rozwaĪano nawet osobĊ car-skiego syna Aleksieja Aleksiejewicza. Ostatecznie na nowego króla szlachta wybrađa Michađa Korybuta WiĞniowieckiego opromienionego sđawą wojenną swojego ojca Je-remiego4.
Tymczasem jesienią 1669 r. po raz kolejny rozpoczĊđy siĊ polsko-rosyjskie rozmo-wy dyplomatyczne na pograniczu rosyjsko-litewskim w biađoruskiej wsi Andruszewo. Tym razem rosyjscy bojarzy i polscy dyplomaci w randze komisarzy spotkali siĊ z po-wodu niedopeđnienia wszystkich postanowieĔ traktatu z 1667 r. Osią sporu byđa przede wszystkim kwestia zwrotu przez RosjĊ Kijowa, który zgodnie z zapisami traktatowymi miađ byü przekazany Rzeczypospolitej w roku 1669. Podczas negocjacji wysđano rów-nieĪ listy na UkrainĊ, przyzywając na obrady komisji przedstawicieli Kozaczyzny na trójstronne rozmowy do Kijowa. Zaproszenie trafiđo jednak w próĪniĊ, mieszkaĔcy obu stron Dniepru zignorowali zachĊty do wspólnych negocjacji. Rozmowy polsko-rosyjskie, które zakoĔczyđy siĊ w marcu 1670 r., nie przyniosđy konkretnych roz-strzygniĊü i zgodnie z ich koĔcowymi postanowieniami kwestie sporne miađy byü pod-jĊte w najbliĪszym terminie podczas planowanej wymiany poselstw wysđanych z Mosk-wy i z WarszaMosk-wy5.
Latem 1671 r. hetman Doroszenko do spóđki z Tatarami krymskimi po raz kolejny rozpocząđ akcjĊ wojenną przeciwko Rzeczypospolitej. Tylko dziĊki militarnym talen-tom hetmana wielkiego koronnego, Jana Sobieskiego, chwilowo udađo siĊ zaĪegnaü nie-bezpieczeĔstwo. Podczas letnio-jesiennej kampanii wojska koronne pod komendą przy-szđego króla w sojuszu z Kozakami hetmana Chanenko i ZaporoĪcami hetmana Sirko dwukrotnie pobiđy zjednoczone kozacko-tatarskie siđy pod komendą hetmana Piotra Doroszenki. Pomimo tych zwyciĊstw, nad Rzeczpospolitą zbierađy siĊ czarne chmury, bowiem zarówno Doroszenko, jak i wspierający go tatarski chan byli wasalami suđtana tureckiego, który wtedy wđaĞnie po serii podbojów w basenie Morza ĝródziemnego, zadecydowađ, Īe kolejnym kierunkiem ekspansji bĊdą terytoria leĪące nad Dnieprem i Dniestrem6.
W takich wđaĞnie okolicznoĞciach pod koniec 1671 r. Rzeczpospolita wysđađa do Moskwy swych „wielkich i peđnomocnych posđów”, a wiĊc dyplomatów o najwyĪszej wówczas randze, aby wspólnie z rządem carskim znaleĨü Ğrodki na uspokojenie za-ognionej sytuacji na Ukrainie, uregulowaü nierozstrzygniĊte kwestie terytorialne, a tak-Īe aby omówiü przyszđy militarny sojusz polsko-rosyjski, wymierzony swym ostrzem w paĔstwo osmaĔskie.
4 TamĪe, s. 226-229.
5ɂ. Ƚ ɚ ɥ ɚ ɤ ɚ ɬ ɢ ɨ ɧ ɨ ɜ, Ⱥ. ɑ ɢ ɫ ɬ ɹ ɤ ɨ ɜ ɚ, Ʌ. A. Ɉɪɞɢɧ-ɇɚɳɨɤɢɧ ɪɭɫɫɤɢɣ ɞɢɩɥɨɦɚɬ XVII
ɜɟɤɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 1961, c. 119.
6 L. P o d h o r o d e c k i, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVII w., Warszawa
Na czele polskiej delegacji wysđanej do Moskwy stali doĞwiadczeni politycy, od lat aktywnymi na polsko-rosyjskiej niwie dyplomatycznej i doskonale orientujący siĊ w niuansach polityki wschodniej Rzeczypospolitej. Byli to wojewoda cheđmiĔski Jan GniĔski i referendarz litewski Paweđ Cyprian Brzostowski. Na sekretarza poselstwa wyznaczono regenta kancelarii wiĊkszej litewskiej Aleksandra Kotowicza. Warto odno-towaü, iĪ Paweđ Brzostowski w 1667 r. legowađ do Moskwy w charakterze wielkiego posđa i byđ Ğwiadkiem zaprzysiĊĪenia traktatów andruszowskich przez cara Aleksieja Michajđowicza. Byđ takĪe kierownikiem wielkiego poselstwa, które udađo siĊ przed oblicze cara w 1679 r. Z kolei wojewoda cheđmiĔski Jan GniĔski stađ na czele gđoĞnego poselstwa, które zostađo wyekspediowane z Rzeczypospolitej do Turcji w roku 1676. Zarówno GniĔski, jak i Brzostowski kilkakrotnie brali udziađ w negocjacjach granicz-nych z przedstawicielami cara, podczas których reprezentowali Rzeczpospolitą jako komisarze7.
Jesienią 1671 r. orszak wielkich posđów przekroczyđ rosyjsko-litewską granicĊ i po niezmiernie uciąĪliwej podróĪy po „przeklĊtych przeprawach nalanych dĪdĪem”8, jak
pisali dyplomaci w listach do kraju, wysđannicy Rzeczypospolitej 12 grudnia uroczyĞcie wjechali do Moskwy. Rosyjsko-polskie rokowania rozpoczĊđy siĊ 20 grudnia 1671 r. Cara reprezentowali: bojarzyn kniaĨ Jurij Aleksiejewicz Dođgorukij, bojarzyn kniaĨ Dymitr Aleksiejewicz Dođgorukij a takĪe dumny dworzanin Artemon Sergiejewicz Matwiejew. Negocjacje trwađy ponad trzy miesiące i ostatecznie 4 lipca 1672 car za-przysiągđ nowy tekst polsko-rosyjskiej umowy. NajwaĪniejsze jej punkty gđosiđy, Īe przekazanie Kijowa Rzeczypospolitej bĊdzie ponownie przesuniĊte w czasie, zaĞ w przypadku tureckiego ataku strona rosyjska miađa udzieliü Polsce militarnego wsparcia9.
Z pobytem polskich posđów w Moskwie wiązađy siĊ nie tylko kwestie polityczne. NaleĪy pamiĊtaü o tym, iĪ cudzoziemscy dyplomaci, przebywający na ziemi cara, byli jego goĞümi i ich podjĊcie, szczególnie zaĞ posđów w randze „wielkich i peđnomoc-nych”, dla strony rosyjskiej byđo sprawą niezmiernie prestiĪową. Chodziđo tu przede wszystkim o zagadnienia związane z etykietą dyplomatyczną, obowiązującą w XVII-wiecznej Rosji. Ówczesny ceremoniađ poselski byđ silnie rozbudowany, miađ wiele szczegóđowych elementów, a gđównym jego zadaniem byđo pokazanie bogactwa i potĊgi Rosji oraz podkreĞlenie pozycji cara zarówno wobec wđasnych poddanych, jak i wobec dyplomatów reprezentujących obcego monarchĊ. Obok kwestii związanych z ceremo-niađem poselskim dla strony rosyjskiej równie waĪną sprawą byđo zaopatrzenie, utrzy-manie i zakwaterowanie kilkusetosobowej grupy ludzi wchodzących w skđad Ğwity
7 Bardziej szczegóđowo zob. K. P i w a r s k i, Brzostowski Cyprian Paweđ, PSB, t. III, red.
W. KonopczyĔski, Kraków 1937, s. 48-49; A. P r z y b o Ğ, GniĔski Jan, PSB, t. VIII, red. K. Lep-szy, t. VIII, Wrocđaw 1959/1960, s. 149-151; T. W a s i l e w s k i, Kotowicz Aleksander, PSB, t. IV, red. E. Rostworowski, Wrocđaw 1968/1969, s. 479.
8List JMPa Referendarza Lito, [Pawđa Cypriana Brzostowskiego] do Biskupa Krakowskiego,
Dosuchów 10 Nov. 1671, w: Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. I, cz. 1, wyd. F. Kul-czycki, Kraków 1880, s. 742.
poselskiej. Byđo to skomplikowane zadanie pod wzglĊdem logistycznym, wymagađo doĞwiadczonych i sprawnie dziađających urzĊdników, którzy mogliby sprostaü temu wyzwaniu10.
Rosja w drugiej pođowy XVII wieku miađa silnie rozbudowany aparat admi-nistracyjny, na który skđadađy siĊ centralne organy wykonawcze, tzw. prikazy. Jedną z takich instytucji byđ prikaz poselski istniejący w latach 1549-1720. Urząd ten, na czele którego stali wysocy dostojnicy ówczesnego paĔstwa moskiewskiego, realizowađ cađoĞü rosyjskiej polityki zagranicznej. Do kompetencji prikazu poselskiego naleĪađo wysy-đanie rosyjskich dyplomatów za granicĊ, a takĪe przyjmowanie w Rosji cudzoziemskich posđów, którym instytucja ta zapewniađa materialne utrzymanie w paĔstwie carów. Oprócz tego instytucja ta koordynowađa wspóđdziađanie pozostađych prikazów, które takĪe byđy angaĪowane w przyjĊcie obcych dyplomatów. Organowi temu podlegađy fi-nansowe komórki paĔstwa moskiewskiego tzw. üwierci (czeti), zaĞ dziĊki uzyskiwanym przez nie podatkom, prikaz poselski mógđ realizowaü nađoĪone naĔ zadania11.
JeĞli chodzi o piĞmienną dokumentacjĊ dziađalnoĞci prikazu poselskiego, zajmowađa siĊ tym kancelaria znajdująca siĊ w moskiewskiej siedzibie urzĊdu. W jej skđad wcho-dzili diacy, poddiaczy, tđumacze. Kancelaria sporządzađa akta dokumentujące zagranicz-ne misje moskiewskich dyplomatów, a takĪe wizyty cudzoziemskich posđów w Rosji. Gromadzono tam wszystkie dokumenty mające związek z dziađalnoĞcią tej instytucji, a wiĊc pocztĊ dyplomatyczną, jaką car otrzymywađ od obcych monarchów, kopie do-kumentów wysyđanych z prikazu poselskiego, listy rosyjskich urzĊdów i osób prywat-nych, mających kontakt z cudzoziemcami, teksty traktatów pokojowych i rozejmowych, i inne12.
CzĊĞü dokumentów sporządzonych przez kancelistów prikazu poselskiego, odno-szących siĊ do pobytu dyplomatów Rzeczypospolitej w Rosji w latach 1671-1672, zo-stađa wydana drukiem w 1878 r., w dziewiątym tomie edycji materiađów Ĩródđowych, zatytuđowanym Akty odnoszące siĊ do historii pođudniowej i zachodniej Rosji. Byđo to
piĊtnastotomowe wydawnictwo publikujące dokumenty związane z obszarem dzisiej-szej Polski, Ukrainy, Rosji i Biađorusi w XIV-XVII w.
WĞród materiađów dotyczących poselstwa z 1671 r., zatytuđowanych SierpieĔ–
gru-dzieĔ 1671 roku. Dokumenty o przybyciu do Moskwy polskich posđów Jana GniĔskiego, Cypriana Pawđa Brzostowskiego i innych w 1671 r., moĪna odnaleĨü akta róĪnego ro-10Ʌ. ɘ ɡ ɟ ɮ ɨ ɜ ɢ ɱ, ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɨɫɨɥɶɫɤɨɝɨ ɨɛɵɱɚɹ ɤɨɧɰɚ ɏVI-ɧɚɱɚɥɚ ɏVII ɜ. (ɫɬɨɥɨɜɵɣ
ɰɟɪɟɦɨɧɢɚɥ ɦɨɫɤɨɜɫɤɨɝɨ ɞɜɨɪɚ, „ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɟ ɡɚɩɢɫɤɢ” 98(1977), ɫ. 331-340.
11 WiĊcej o prikazie poselskim ɋ. Ȼ ɟ ɥ ɨ ɤ ɭ ɪ ɨ ɜ, Ɉ ɉɨɫɨɥɶɫɤɨɦ ɩɪɢɤɚɡɟ, Ɇɨɫɤɜɚ 1906;
ȼɜɟɞɟɧɢɟ, ɜ: Ɉɱɟɪɤ ɢɫɬɨɪɢɢ Ɇɢɧɢɫɬɟɪɫɬɜɚ ɢɧɨɫɬɪɚɧɧɵɯ ɞɟɥ, 1802-1902, ɪɟɞ. ɋ. Ȼɟɥɨɤɭɪɨɜ, ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ 1902, [Ɋɟɩɪɢɧɬɧɨɟ ɢɡɞɚɧɢɟ, Ɇɨɫɤɜɚ 2002], s. 4-36; Ʌ. ɘ ɡ ɟ ɮ ɨ ɜ ɢ ɱ, „Ʉɚɤ ɜ ɩɨɫɨɥɶɫɤɢɯ ɨɛɵɱɚɹɯ ɜɟɞɟɬɫɹ...”. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɨɫɨɥɶɫɤɨɝɨ ɨɛɵɱɚɹ ɤɨɧɰɚ ɏVI-ɧɚɱɚɥɚ ɏVII ɜ., Ɇɨɫɤɜɚ 1988; S. B a c h r u s z y n, S. S k a z i n, Sytuacja miĊdzynarodowa paĔstwa rosyjskiego w XVII w., w: Historia dyplomacji do 1871 r., red. W. Chwostow, tđum. K. Krąkowski, Warszawa 1973, s. 297-323.
12 Obszernie o tym w: ɇ. Ɋ ɨ ɝ ɨ ɠ ɢ ɧ, ɉɨɫɨɥɶɫɤɢɟ ɤɧɢɝɢ Ɋɨɫɫɢɢ ɤɨɧɰɚ XV-ɧɚɱɚɥɚ XVII ɜɜ.,
dzaju. Są tam opisy przyjĊcia polskiej delegacji na carskim dworze, instrukcje dla osób mających kontakt z polsko-litewskimi dyplomatami, akta ukazujące finansową stronĊ przyjĊcia wysđanników Rzeczypospolitej. Pojawia siĊ takĪe korespondencja prowadzo-na przez lokalnych rosyjskich urzĊdników z wđadzami w Moskwie, a takĪe materiađy innego typu.
PoniĪej zaprezentowano tđumaczenie wybranych fragmentów ze zbioru kilkudzie-siĊciu pism róĪnego rodzaju o zbiorczym tytule SierpieĔ – grudzieĔ 1671 roku.
Doku-menty o przybyciu do Moskwy polskich posđów Jana GniĔskiego, Cypriana Pawđa Brzo-stowskiego i innych w 1671 r. Zdaniem autora są to najciekawsze dokumenty, które
pozwalają ukazaü róĪne aspekty misji dyplomatycznej wysđanników Rzeczypospolitej do Rosji w 2. pođowie XVII w.
SIERPIE
ē – GRUDZIEē 1671 ROKU. DOKUMENTY O PRZYBYCIU
DO MOSKWY POLSKICH POSĐÓW JANA GNIēSKIEGO,
CYPRIANA PAWĐA BRZOSTOWSKIEGO I INNYCH W 1671 R.
I. INFORMACJA O ILOĝCI STRAWY WYDAWANEJ W LATACH POPRZEDNICH DLA
POLSKICH POSĐÓW I TOWARZYSZĄCYM IM OSOBOM W DRODZE DO MOSKWY
[Brak początku]. . . za zgodą wszystkich stanów [Rzeczypospolitej] na swoich wielkich i peđnomocnych posđów13 do wielkiego hosudara jego carskiego majestatu
13 W XVII-wiecznej dyplomacji „posđowie króla i Rzeczypospolitej” obok „komisarzy króla
i Rzeczypospolitej” stali najwyĪej w hierarchii waĪnoĞci i zajmowali w niej równorzĊdne miejsce. Wielcy posđowie byli wysyđani do obcych monarchów w celu potwierdzania traktatów pokojowych i rozejmów, zawierali umowy o wspóđdziađaniu wojskowym, podpisywali pakty o przyjaĨni, etc., sprawowali wiĊc misje dyplomatyczne najwyĪszej rangi paĔstwowej. Bez wzglĊdu na okreĞlenie, jakie posiadali w listach uwierzytelniających i plenipotencjach, dziađali w imieniu króla i Rzeczy-pospolitej. Tytulatura posđów tych nie byđa przypadkowa. Rzadko obdarzano nią posđów legujących do zachodniej Europy, wystĊpuje za to w przypadku dyplomatów udających siĊ do Turcji i do Rosji. W obu tych krajach, gdzie sprawy ceremonialno-prestiĪowe odgrywađy szczególnie waĪną rolĊ, tytuđ „wielki” nadawano polskim dyplomatom po to, by podnieĞü ich znaczenie u rozmówców. Zasadnicza róĪnica miĊdzy posđami króla i Rzeczypospolitej a komisarzami króla i Rzeczypospo-litej, zwanymi teĪ „wielkimi i peđnomocnymi posđami komisarzami JKMoĞci i Rzeczypospolitej” zawierađa siĊ w tym, iĪ ci ostatni prowadzili rozmowy i konkludowali traktaty nie w stolicach ob-cych paĔstw, czy teĪ we wđasnej stolicy, lecz w pobliĪu granicy paĔstwa, z którym Rzeczpospolita znajdowađa siĊ w stanie wojny, a wiĊc nie zawarđa trwađego, czyli tzw. „wiecznego” pokoju. WiĊcej o kompetencjach XVII-wiecznych dyplomatów polskich zob. Z. W ó j c i k, Dyplomacja polska w okresie wojen drugiej pođowy XVII w. (1648-1699), w: Historia dyplomacji polskiej 1572-1795, t. II, red. tenĪe, Warszawa 1982. s. 261-269
naznaczyliĞmy kogo nastĊpuje: wielmoĪnych Jana GniĔskiego wojewodĊ cheđmiĔ-skiego, starostĊ grodeckiego, kowalewskiego, radzyĔskiego, Cypriana Pawđa Brzostow-skiego, referendarza i pisarza Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego, starostĊ oszmiaĔskiego, miadzialskiego, daugoskiego, a takĪe jego wielebnoĞü ksiĊdza Aleksandra Kotowicza kanonika i regenta kancelarii14 Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego, których wkrótce za-myĞliliĞmy posđaü do jego carskiego majestatu z listem uwierzytelniającym15 i
wyra-zami braterskiej miđoĞci, a takĪe z innymi sprawami wagi paĔstwowej, nie mając ani krztyny wątpliwoĞci, iĪ posđowie jego królewskiego majestatu nie tylko na granicy Īyczliwie przyjĊci bĊdą, lecz wszelaka czeĞü i goĞcinnoĞü, jakie godzi siĊ wielkim po-sđom, przy naleĪnym bezpieczeĔstwie i powaĪaniu, tak podczas drogi jak i na postojach, z polecenia wielkiego hosudara, okazane bĊdą16.
Teraz zaĞ, jak wiadomo, od litewskiej granicy do wielkiego hosudara jego carskiego majestatu podąĪają owi wielcy i peđnomocni posđowie królewskiego majestatu. A wielki hosudar ukaĪe, w jaki sposób naleĪy im wydawaü carskie przydziađy17, dzienne jadđo,
napitki i furaĪ dla posđów, dworzan królewskich i ludzi ich. Wypisano dla przykđadu.
W minionych latach podczas zatwierdzania wiecznego pokoju, gdy do wielkiego ho-sudara do Moskwy przybywali pođowie i posđaĔcy polskiego króla, podejmowano ich w WiaĨmie18, a jadđo i napitki wydawano im [w drodze] od WiaĨmy do Moskwy.
14 Gwoli ĞcisđoĞci naleĪy powiedzieü, iĪ w owym czasie Aleksander Kotowicz byđ regentem
kancelarii mniejszej Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego. Zob. T. W a s i l e w s k i, Kotowicz Alek-sander, w: Polski sđownik biograficzny, t. XIV, red. E. Rostworowski, Wrocđaw 1968/69, s. 479.
15 List uwierzytelniający, zwany w XVII w. listem kredencjalnym lub teĪ krótko „kredensem”,
to nazwa uĪywana dla okreĞlenia pisma skierowanego do wđadcy przyjmującego dane poselstwo. OkreĞlađ on osobĊ posđa, ogólnikowo mówiđ o celu misji, a takĪe o powodach, dla których król i Rzeczpospolita posyđali swych wysđanników. List taki zawierađ teĪ proĞbĊ, by posđom dawano wiarĊ we wszystko, co bĊdą w imieniu króla i Rzeczypospolitej przedstawiali i proponowali.
16 Niniejszy akapit jest zapewne fragmentem listu przysđanego z Rzeczypospolitej za
po-Ğrednictwem specjalnych goĔców dyplomatycznych, którzy odpowiednio wczeĞniej powiadamiali stronĊ moskiewską o wizycie wielkich posđów.
17 W XVII-wiecznym paĔstwie moskiewskim wszelkie Ğrodki materialne i pieniĊĪne, wrĊczane
przez rosyjskiego monarchĊ zarówno wđasnym poddanym, jak teĪ cudzoziemcom przybywającym do Rosji, które naleĪađo traktowaü jako wyraz đaski carskiej okazywanej obdarowywanym, okreĞla-no mianem Īađowania.
18 Po zmianach terytorialnych w roku 1619, kiedy to SmoleĔsk przyđączono do paĔstwa
polsko--litewskiego, dyplomatów Rzeczypospolitej po przekroczeniu przez nich granicy podejmowano w WiaĨmie. W drugiej pođowie XVII wieku, po przesuniĊciach granic zatwierdzonych traktatem andruszowskim, funkcjĊ tĊ przejąđ SmoleĔsk. Obecnie WiaĨma, licząca 60 tys. mieszkaĔców, wcho-dzi w skđad obwodu smoleĔskiego.
W roku 14319, kiedy do wielkiego hosudara do Moskwy podąĪali wielcy posđowie
polskiego króla Wđadysđawa, Aleksander PiaseczyĔski z towarzyszami20, w celu
podpi-sania wiecznego pokoju, wtedy to wraz z nimi byđo 11 dworzan królewskich21 i 489
ludzi poselskich i dworskich.
W celu przyjĊcia posđów posđano z Moskwy Filona Oniczkowa i Aleksieja Borze-cowa wraz z setnikiem i setką strzelców22, którzy od WiaĨmy byli ich przystawami23.
Z Moskwy do WiaĨmy posđano 2 dworskich striapczych24 i sytnika w celu
przy-gotowywania jadđa i napitków. Na zakup ĪywnoĞci i [utrzymanie] warzelni posđano z nimi 200 rubli z [prikazu] wielkiego przychodu25. Oprócz tego z pađacu [carskiego]
19 Rachuba czasu stosowana w ówczesnym paĔstwie moskiewskim („od stworzenia Ğwiata”)
zo-stađa wprowadzona na Rusi z Bizancjum wraz z przyjĊciem chrzeĞcijaĔstwa. Byđa ona stosowana w Rosji do momentu reform Piotra I, który ustanowiđ posđugiwanie siĊ kalendarzem juliaĔskim. W tym przypadku chodzi o rok 1635. Zob. Ȼ. Ʉ ɨ ɛ ɪ ɢ ɧ, Ƚ. Ʌ ɟ ɨ ɧ ɬ ɟ ɜ, ɉ. ɒ ɨ ɪ ɢ ɧ, ȼɫɩɨ-ɦɚɝɚɬɟɥɶɧɵɟ ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɟ ɞɢɫɰɢɩɥɢɧɵ, Ɇɨɫɤɜɚ 1984, s. 90.
20 Wielcy posđowie kasztelan kamieniecki Aleksander PiaseczyĔski, pisarz Wielkiego KsiĊstwa
Litewskiego Kazimierz Leon Sapieha i stolnik mĞcisđawski Piotr Kazimierz Wiaziewicz przybyli w styczniu 1635 r. do Moskwy w celu zawarcia pokoju wiecznego i zaprzysiĊĪenia traktatu pola-nowskiego, podpisanego po wojnie smoleĔskiej. Zob. H. W i s n e r, Dyplomacja polska w latach 1574-1648, w: Historia dyplomacji polskiej 1572-1795, t. II , red. Z. Wójcik, Warszawa 1982, s. 99.
21 Dworzanie królewscy stanowili odrĊbną grupĊ w orszaku wielkich posđów. W hierarchii
waĪ-noĞci stali wyĪej od dworzan poselskich.
22 Strzelcy – formacja wojskowa na Rusi Moskiewskiej, powstađa w latach 1540-1550 w miejsce
tzw. piszczelników. Istniađy oddziađy strzelców prowincjonalnych i moskiewskich (wybornych), którzy w stolicy peđnili sđuĪbĊ porządkową, ochraniali Kreml i brali udziađ w uroczystych pocho-dach, w których uczestniczyđ car. Strzelcy podlegali strzeleckiemu prikazowi, zaĞ gđówną jednostką organizacyjną byđ puđk (500-1000 ludzi), na czele którego stađ gđowa strzelecka. Strzelcy zamiesz-kiwali sđobody, w których w czasie pokoju zajmowali siĊ handlem, rzemiosđem i pracą na roli. Oddziađy te po buncie strzelców moskiewskich w 1698 r. byđy stopniowe rozwiązywane, proces ich likwidacji zakoĔczyđ siĊ w latach 20. XVIII w.
23 Przystawowie – w Rosji i w Rzeczypospolitej byđy to oficjalnie desygnowane osoby
urzĊ-dowe, stojące na czele eskorty cudzoziemskich dyplomatów. Speđniali przede wszystkim zadania aprowizacyjne, dostarczali podwody, furaĪ, a takĪe ĪywnoĞü dla posđów i czđonków ich Ğwity. Wy-róĪniano tzw. przystawów, podróĪnych, którzy opiekowali siĊ dyplomatami w drodze od granicy do stolicy, a takĪe przystawów którzy peđnili swą funkcje podczas pobytu cudzoziemskich posđów na dworze u monarchy.
24 Striapczy – jedna z niĪszych godnoĞci w dworskiej hierarchii na Rusi Moskiewskiej, od której
zaczynano zazwyczaj karierĊ urzĊdniczą. Striaapczy sprawowali drobne posđugi przy carze, nosili berđo, trzymali jego koronĊ w cerkwi, podczas wojny chronili wđadcĊ i mieli w pieczy jego rynsztu-nek. Oprócz tego do ich obowiązków naleĪađa aprowizacja dworu carskiego.
25 Prikaz wielkiego przychodu – instytucja finansowa utworzona w 1555 r. zajmująca siĊ
Ğcią-ganiem podatków z dziađalnoĞci usđugowej ludnoĞci Rusi Moskiewskiej (karczmy, szynki, targi, transport), a takĪe nadzorem nad prawidđowym funkcjonowaniem systemu miar i wag na terytorium cađego paĔstwa rosyjskiego. Od pođowy XVII w. wraz z powstawaniem kolejnych prikazów o cha-rakterze fiskalnym znaczenie tego organu zaczĊđo maleü, a w 1680 r. wszedđ on w skđad prikazu skarbowego.
posđano na postoje 2 wiadra26 gorzađki po dwakroü przepalanej 27, a z nowej üwierci28
20 pudów29 miodu przaĞnego30 i 30 wiader prostki. Przy tym z Moskwy dla posđów
wysđano na dni postne 20 jesiotrów mađosolnych i takich Īe mađosolnych bieđug31,
a takĪe 5 pudów czarnej ikry z jesiotra.
Napitki: 5 wiader romanii32, 5 wiader wina reĔskiego33.
Przyprawy korzenne: 10 funtów34 pieprzu, 5 funtów imbiru, 9 funtów cynamonu, póđ
mađej grzywny35 szafranu.
26 Wiadro – jednostka miary pđynów w PaĔstwie Moskiewskim w XVII w. odpowiadająca
12,299 litra.
27 W XVII-wiecznym paĔstwie moskiewskim wódka, zwana teĪ winem, byđa jednym z
najpo-pularniejszych napojów alkoholowych. Jej jakoĞü, a co za tym idzie smak i cena zaleĪađy od iloĞci destylacji. Wino prostoje, czyli odpowiednik polskiej prostki, zawierađo 23% alkoholu, wino dwoj-noje- 37-35%, wino trojnoje (okowita)- 70%. Zwrot „gorzađka po dwakroü przepalana” (wino dwoj-noje) oznacza alkohol poddany dwukrotnej destylacji. W Rzeczypospolitej, mimo iĪ wódka byđa znana przynajmniej od XV w., w XVII stuleciu nie podawano jej jeszcze na uroczystych przyjĊ-ciach i nie wznoszono nią toastów. Zasadniczo trunek ten byđ spoĪywany w mĊskim towarzystwie, w wojsku, podczas polowaĔ. O róĪnym statusie gorzađki w Rosji i paĔstwie polsko-litewskim w XVII w. Ğwiadczy nastĊpujący fragment z relacji wielkich posđów Rzeczypospolitej, którzy w 1667 r. przebywali w Moskwie. Mowa o zdarzeniu, do którego doszđo podczas uczty wydanej na czeĞü posđów: „Gdy jm. panu wojewodzie w czarce aspisowej podano wiĔca alias gorzađki, powie-dziađ jm. pan wojewoda, Īe niezwyczaj u nas przy obiedzie takiego trunku dawaü; zatym go zdjĊto i nie podawano wiĊcej”. Zob. Poselstwo Stanisđawa Bieniewskiego, wojewody czernihowskiego, do Rosji w r. 1667, w: Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI-XVII stulecia, oprac. A. PrzyboĞ, R. ĩelewski, Kraków 1959, s. 349. O statusie wódki w Rosji i w Rzeczypospolitej w tym okresie zob. ȼ. ɉ ɨ ɯ ɥ ɺ ɛ ɤ ɢ ɧ, ɂɫɬɨɪɢɹ ɜɨɞɤɢ, ɢɡɞ. 2ɟ, Ɇɨɫɤɜɚ 1997; K. B o c k e n -h e i m, Przy polskim stole, Wrocđaw 1999.
28ûwierci (czeti) – paĔstwowe, centralne instytucje funkcjonujące w Rosji w XVI-XVII
stule-ciu wyposaĪone w finansowe (pobór podatków) i administracyjno-sądowe funkcje w stosunku do danego obszaru. W XVII wieku byđo ich piĊü. NajwiĊkszą pod wzglĊdem dochodów byđa üwierü nowgorodzka (zwana teĪ niĪegorodzką).
29 Pud – jednostka miary wagi w siedemnastowiecznej Rosji równa 16,38 kg.
30 Tradycja picia miodu miađa na Rusi bardzo dđugą tradycjĊ. Napitek ten ma rozbudowaną
no-menklaturĊ, co wiązađo siĊ ze sposobem przygotowywania (mied obarnyj-zalewany wrzątkiem, bądĨ mied ceĪnyj- przelewany przez sito), jego kolorem (miód biađy, czerwony), rodzajem dodatków (miód wiĞniowy, malinowy, z goĨdzikami), jakoĞcią (miód dobry), a takĪe jego przeznaczeniem (miód ksiąĪĊcy, bojarski). Zwrot „gorzađka po dwakroü przepalana” (wino dwojnoje) oznacza alko-hol poddany dwukrotnej destylacji.
31 Bieđuga – đac. Husso husso; drapieĪna ryba, najwiĊksza z rodziny jesiotrowatych, dđugoĞü
cia-đa dochodzi do 9 m, waga do 1400 kg; Īyje ponad 100 lat; zamieszkuje morza: Kaspijskie, Czarne, Azowskie i Adriatyckie.
32 Romania – wino greckie z okolic Napoli di Romania na pđw. Morei; takĪe ogólna nazwa
sđodkich i mocnych win pođudniowych.
33 Wino niemieckie z doliny Mozeli.
34 Funt – siedemnastowieczna jednostka miary wagi, zwana teĪ wieliką griwienką, równa
409,5 g.
Dzienne jadđo i napitki dla posđów, dworzan królewskich i ich ludzi, które dawano podczas drogi:
Dla posđów: chleb groszowy i 2 kođacze groszowe na osobĊ dziennie.
Dla dworzan królewskich: po chlebie groszowym i po 3 kođacze za 2 dieĔgi36.
Dla ludzi poselskich i dworzaĔskich: chleb groszowy i kođacz za 3 dieĔgi na osobĊ dziennie.
Dla posđów i dworzan: 3 gĊsi Īywe, 7 gĊsi bitych, 3 kaczki Īywe, 7 kaczek bitych, 10 zajĊcy, 10 cietrzewi, 50 kur Īywych dziennie. Ponadto dla nich i ich ludzi: jađowica Īywa, 5 jađowic na 4 póđtusze podzielona [kaĪda], 25 baranów tuszami, 2 pođcie szynki, 2,83 wiadra Ğmietany, 350 jaj, 0,83 puda masđa krowiego, 4 wiadra octu, 2 pudy soli, üwiartkĊ37 kaszy gryczanej, üwiartkĊ grochu, osmina38 mąki pszenicznej, 0,83 puda
masđa krowiego lub jeĞli bĊdzie jej za mađo, nakazano dawaü po üwiartce, 3 wiadra mleka przaĞnego. Na przekąski po 4 grzywny 39dziennie, a gdyby kwota ta
wystarczają-cą nie byđa, to po póđ ađtynu40 [...].
II. INFORMACJA O TYM, JAK PODEJMOWANO POSĐÓW W POPRZEDNICH LATACH
W przeszđym 176 roku, kiedy u wielkiego hosudara byli polscy i litewscy wielcy po-sđowie Stanisđaw Bieniewski z towarzyszami41 z polecenia wielkiego hosudara zostađ
posđany z Moskwy na granicĊ w celu ich przyjĊcia Siemion Tođoczanow, zaĞ ze Smo-leĔska diak42 Iwan Dawydow. Kiedy przybyli oni do wielkiego hosudara do Moskwy,
z polecenia wielkiego hosudara witali ich [pod Moskwą i w stolicy] przystawami byli stolnik43 Matwiej Stiepanowicz Puszkin i diak Wasyl Uszakow, zaĞ podróĪny przystaw
Siemin Tođoczanow powinnoĞü tĊ peđniđ takĪe i w Moskwie. Podczas wjazdu [posđow
36 DieĔga – w XVII w. moneta rosyjska o niewielkim nominale. 37ûwiartka (czetwiert’) – jednostka miary ciađ sypkich równa 209,9 litra. 38 Osmina – miara ciađ sypkich odpowiadająca 104,95 litra.
39 Grzywna – siedemnastowieczna rosyjska jednostka monetarna równa stu dieĔgom. 40 Ađtyn – jednostka pieniĊĪna równa szeĞciu dieĔgom.
41 Chodzi o wielkich posđów Stanisđawa Kazimierza Bieniewskiego i Pawđa Cypriana
Brzostow-skiego, którzy w 1667 r. przybyli do Moskwy w celu zaprzysiĊĪenia przez cara paktów andruszow-skich.
42 Diak – godnoĞü naczelników i sekretarzy kancelarii róĪnych urzĊdów. W momencie
pojawie-nia siĊ instytucji centralnych (prikazów) zaczĊli odgrywaü waĪną rolĊ w administracji paĔstwowej. Najbardziej zasđuĪeni dochodzili do godnoĞci dumskich diaków, czđonków dumy bojarskiej.
43 Stolnik – dworska godnoĞü znana na Rusi juĪ w XII wieku. Stolnicy usđugiwali carowi
za-równo podczas uroczystych jak i powszednich biesiad. Naznaczano ich do sđuĪby w prikazach, brali udziađ w misjach dyplomatycznych, wypeđniali obowiązki wojskowe i sądowe.
do miasta] obecni byli striapczy, dworzanie moskiewscy44, Īylcy45, diacy, stolnicy,
goĞcie46, poddiaczy47, dworzanie, dostojnicy z koniuszego prikazu48, a takĪe urzĊdnicy
w innych rangach.
Polscy posđowie byli na dworze na audiencji powitalnej w Granowitej Pađacie49
u wielkiego hosudara i u jego hosudarskiego syna, najĞwiĊtszej pamiĊci hosudara, ca-rewicza i wielkiego kniazia, samodzierĪcy cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi Aleksieja Aleksiejewicza50. Wielki hosudar, car i wielki kniaĨ Aleksiej Michajđowicz,
samo-dzierĪca cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi raczyđ w owym czasie przywdziaü carską koronĊ, diadem i z berđem zasiadđ na swym carskim wielkim miejscu. Wielki hosudar carewicz Aleksiej Aleksiejewicz siedziađ na swym hosudarskim miejscu w hosudarskim odzieniu w diademie i czapce futrzanej51 obok ojca swego, wielkiego hosudara z lewej
44 Dworzanie – odpowiednik polskiej szlachty. Na czele tego stanu stali dumscy dworzanie
(dumskije dworianie). Byđa to trzecia po bojarach i okolniczych ranga w dumie bojarskiej. Dumscy dworzanie brali udziađ w posiedzeniach tego organu, zarządzali prikazami, wyznaczano ich na wojewodów, uczestniczyli takĪe w misjach dyplomatycznych. Oprócz tego istnieli tzw. wiĊksi dworzanie moskiewscy (bol’szyje moskowskije dworianie) mający ziemie w pobliĪu Moskwy i dworzanie prowincjonalni (dworianie gorodowyje).
45ĩylcy – termin okreĞlający ludzi sđuĪebnych, którzy na drabinie urzĊdniczej znajdowali siĊ
miĊdzy dworzanami prowincjonalnymi a dworzanami moskiewskimi. W XVII wieku Īylcy peđnili sđuĪbĊ przy dworze carskim, która byđa zazwyczaj przepustką do dalszej kariery.
46 GoĞcie – godnoĞü kupiecka na Rusi Moskiewskiej. Handlarze noszący ten tytuđ byli
czđonka-mi uprzywilejowanej korporacji kupieckiej, która prowadziđa dziađalnoĞü handlową z innyczđonka-mi czđonka- mia-stami i zagranicą. KaĪdy goĞü otrzymywađ od cara specjalną gramotĊ potwierdzającą jego status, dziĊki któremu miađ swobodny wyjazd z kraju i ulgi podatkowe. RównieĪ dziĊki temu podlegađ tylko jurysdykcji carskiej.
47 Poddiaczy – pisarz; pomocnik diaka, urzĊdnik zatrudniony w kancelarii instytucji Ğwieckiej
bądĨ koĞcielnej.
48 Prikaz koniuszy – urząd zarządzający carskimi stadninami i stajniami powstađy na początku
XVI w. Na czele tego organu stađ koniuszy, jego zastĊpcą byđ jasielniczy, który z pocz. XVII stule-cia zostađ faktycznym naczelnikiem tej instytucji. Szacuje siĊ, iĪ w czasach Aleksieja Michajđowicza liczba koni, którą zawiadywađ koniuszy prikaz wynosiđa ok. 50 tys. sztuk.
49 Pađata – w rosyjskiej architekturze XIV-XVII w. budynek bądĨ pomieszczenie skđadające siĊ
z dwóch lub wiĊcej piĊter wyposaĪone w wiele pokoi. Granowita Pađata zostađa wzniesiona na Kremlu w latach 1487-1491 przez wđoskich architektów – Marco Ruffo i Pietro Antonio Solariego. W budynku tym znajdowađy siĊ reprezentacyjne wnĊtrza, w których odbywađy siĊ uroczystoĞci dworskie z udziađem cara, sđuĪyđa teĪ jako sala tronowa, w której rosyjscy monarchowie podej-mowali cudzoziemskich dyplomatów. Zob. S. K o z a k i e w i c z, Historia sztuki rosyjskiej i ruskiej, Warszawa 1956, s. 129.
50Aleksiej Aleksiejewicz Romanow (1654-1670) – drugi syn cara Aleksieja, nieoficjalny
kandy-dat na tron polski po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 r.
51 Byđy to tzw. czapki gorđatnyje wykonane z podgardla zwierząt futerkowych. Jedno z
okre-ĞleĔ tego detalu moskiewskiego stroju, jakim posđugiwali siĊ Polacy odwiedzający carski dwór w XVII w. to kuczma marmurkowa, czyli nakrycie gđowy wykonane z futra czarnych lisów.
strony od ikony zwiastowania najĞwiĊtszej Bogurodzicy52. Bojarzy, okolniczy53 i ludzie
dumscy54 siedzieli obok wielkiego hosudara w ferezjach55 wyszywanych zđotem.
A kiedy posđowie podąĪali od kruchty Soboru BđagowieszczeĔskiego56, przed sienią
Granowitej Pađaty po obu stronach Krasnego Krylca57 stađo 60 Īylców [odzianych] w
aksamitne i jedwabne terliki58. A kiedy posđowie przybliĪyli siĊ do sieni Granowitej
Pađaty, pod szatr59, w drzwiach Granowitej Pađaty powitađ posđów stolnik kniaĨ Andrzej
Iwanowicz Chyđkow i diak Aleksander Aleksiejew. Drugie powitanie nastąpiđo poĞrod-ku sieni, kiedy to z Granowitej Pađaty wyszli stolnik kniaĨ Wasyl Iwanowicz Chyđkow i diak Afanasiej Zykow. Trzecie, wielkie powitanie miađo miejsce w drzwiach Granowi-tej Pađaty, z której wyszli stolnik knaĨ Michađ Alegukowicz Czerkaski i diak Wasyl Brechow. Anonsowađ posđów wielkiemu hosudarowi okolniczy Wasyl Siemionowicz WođyĔski. W imieniu wielkiego hosudara i hosudarewicza carewicza pytađ posđów o zdrowie dumny diak Gierasim Dochturow. Do [ucađowania] rĊki wielkiego hosudara i hosudarewicza carewicza przyzywađ posđów tenĪe dumny diak. Królewskie upominki 52 Carski tron stađ po wschodniej stronie Granowitej Pađaty w pobliĪu krasnego ugđa, w którym
znajdowađy siĊ ikony Ğw. Mikođaja i Bogurodzicy. Wzorem dla architektów projektujących wystrój tej komnaty byđ Magnaura, sala tronowa cesarzy bizantyjskich, której wnĊtrza byđy rozplanowane w podobny sposób. Zob. Ʌ. ɘ ɡ ɟ ɮ ɨ ɜ ɢ ɱ, Ɋɭɫɫɤɢɣ ɩɨɫɨɥɶɫɤɢɣ ɨɛɵɱɚɣ ɏVI ɜɟɤa, s. 119.
53 Okolniczy – godnoĞü dworska i ranga urzĊdnicza na Rusi Moskiewskiej w XIII-XVII w.
Okolniczy byđ drugim po bojarze stopniem w Dumie bojarskiej. Początkowo do jego zadaĔ naleĪađa organizacja podróĪy wielkiego kniazia, z czasem polecano mu przygotowywanie uroczystoĞci pađa-cowych i zadania dyplomatyczne na wysokim szczeblu. Okolniczych wyznaczano na naczelników prikazów, wojewodów, dowódców wojskowych.
54 Ludzie dumscy – terminem tym na Rusi Moskiewskiej okreĞlano dostojników: bojarów,
okolniczych, dumskich dworzan i dumskich diaków mających prawo do uczestniczenia w pracach Dumy bojarskiej, organu wđadzy paĔstwowej, który w drugiej pođowie XVII w. skđadađ siĊ z kilku-dziesiĊciu dygnitarzy. Na czele z carem podejmowali oni najistotniejsze decyzje dotyczące funkcjo-nowania paĔstwa rosyjskiego.
55 Ferezja – uroczysty strój wierzchni pochodzenia orientalnego noszony przez dostojników
mo-skiewskich w XVI-XVII w. Wykonywano ją z wzorzystych, j e d w a b n y c h t u r e c k i c h tkanin. Miađa niski, stojący kođnierz, zamiast guzów uĪywano sznurowanego wiązania. Odzienie to byđo takĪe popularne wĞród szlachty i magnatów w Rzeczypospolitej.
56 Cerkiew Zwiastowania NajĞwiĊtszej Marii Panny, tzw. Sobór BđagowieszczeĔski, byđa
cer-kwią pađacową na Kremlu, zbudowaną w latach 1484-1489 przez architektów z Pskowa.
57
Krasnoje Krylco – portyk przylegający do pođudniowej Ğciany Granowitej Pađaty. Z K. K. od-chodziđy schody prowadzące do pađacu carskiego (Lestnica BđagowieszczeĔskaja i ĝrednia) oraz do Granowitej Pađaty (Krasnaja Lestnica). Miađy tu miejsce uroczyste pochody podczas carskich o Īen-ków, wstĊpowania na tron rosyjskiego monarchy, w miejscu tym witano takĪe cudzoziemskich dyplomatów przybywających na Kreml. Budowla ta zostađa wzniesiona wraz z Granowitą Pađatą przez Marco Ruffo i Pietro Antonio Salariego.
58 Terlik – rodzaj kaftana z dđugimi rĊkawami noszony na Rusi Moskiewskiej.
59 Szater – w rosyjskiej architekturze XVI-XVII w. zwieĔczenie budowli róĪnego typu
wyczytywađ okolniczy Wasyl Siemionowicz WođyĔski. Dworzan do rĊki [cara i care-wicza] przyzywađ dumny diak. Dary poselskie i dworskie wyczytywađ Wasyl Siemio-nowicz WođyĔski. Przemowa w imieniu wielkiego hosudara na orĊdzie poselskie, wbrew tradycji, nie zostađa wygđoszona z powodu ignorancji ich, gdyĪ na początku audiencji posđowie czapek swych nie zdjĊli. Z polecenia wielkiego hosudara dumny diak obwieĞciđ im: „OdpowiedĨ na legacjĊ poselską, z którą przysđađ ich do wielkiego hosudara jego królewski majestat zostanie udzielona nazajutrz”60. Podczas uczty jadđo
i napitki na stóđ przywođywađ dla posđów takĪe dumski diak. Przy wielkim hosudarze stali ryndowie61, stolnicy: kniaziowie Piotr i Andrzej Iwanowicze ChowaĔscy, Iwan
Mi-kiforowicz i Michađ Iwanowicz Naszczokinowie. Z obiadem posđano [do posđów] stol-nika NikitĊ Iwanowicza ChowaĔskiego Rozmowy z [polskimi dyplomatami] toczyli: bojarzyn Afanasij Đawrientiewicz Ordin-Naszczokin62, dumscy diacy Gierasim
Dochtu-row i Đukian Gođosow oraz diak Jefim Juriew. W imieniu bojarów [przed rozmowami] witali posđów: po raz pierwszy diacy Dymitr Szubin i Iwan Czystego, zaĞ po raz wtóry diak poselski Jefim Rodionowicz Juriew i diak Iwan Mikulin. Bojarzyna wraz z to-warzyszami przedstawiađ [posđom] diak Lew Jermođajew.
A kiedy posđowie byli u wielkiego hosudara podczas zaprzysiĊĪeniu paktów andru-szowskich w imieniu wielkiego hosudara przygotowano im trzy powitania. Ryndami byli ci, którzy poprzednio powinnoĞü tĊ peđnili. Anonsowađ [posđów] Wasyl
Siemio-60 Wedđug polskiej relacji z wielkiego poselstwa Bieniewskiego, Brzostowskiego i Szmelinga
w roku 1667 incydent ów, który miađ miejsce podczas audiencji przebiegđ nastĊpująco: „W tej izbie bojarowie dokođa stali i tamĪe potykaü strycze carscy z dziesiątek osób z oracjami imieniem car-skim przystĊpujących do drugiej izby, gdzie car jm. «in maiestate» siedziađ, poczĊli napominaü, aby wchodząc we drzwi czapki zdejmowali. Tego panowie posđowie nie chcieli uczyniü. Czego gdy „serwus” upominali siĊ stolnikowie, przyszđo siĊ umawiaü panom posđom przy samych drzwiach. I wziĊđa ta kontrowersyja kilka pacierzy, aĪe samego cara jmci assensu uspokojeni. Nie zdjĊli tedy czapki panowie posđowie, aĪ przychodząc «in conspectum» cara jmci siedzącego «in maiestate vestitu maiestatatico indutum», mającego na gđowie na czapce koronĊ troistą i w rĊku «sceptrum» trzymającego. Zob. Poselstwo Stanisđawa Bieniewskiego, wojewody czernihowskiego, do Rosji w r. 1671”, s. 344.
61 Ryndowie – na dworze moskiewskim w XVI-XVII w. rodzaj straĪy przybocznej,
rekrutowa-nej wĞród moĪnych rodzin bojarskich. Ich obecnoĞü w pobliĪu tronu carskiego byđa nieodzownym elementem kaĪdej uroczystoĞci na Kremlu z udziađem cara.
62 Afanasij Đawrientiewicz Ordin-Naszczokin (1605-1680) – bojarzyn, jeden z
najwybitniej-szych rosyjskich polityków XVII wieku. W latach 1667-1671 kierownik poselskiego prikazu, wspóđtwórca korzystnych dla Rosji traktatów rozejmowych ze Szwecją (Waliesaar 1658) i Rzecz-pospolitą (Andruszów 1667). Oprócz dziađalnoĞci politycznej Ordin-Naszczokin zajmowađ siĊ takĪe sprawami wojskowymi, ekonomicznymi i przemysđowymi. Pomysđodawca i zađoĪyciel stađego pođączenia pocztowego Moskwy z Rygą i Warszawą. Ordin-Naszczokin byđ twórcą koncepcji poli-tycznej, zgodnie z którą paĔstwo moskiewskie powinno byđo pozostawaü w Ğcisđym sojusza z Rzeczpospolitą przeciw Szwecji, kosztem której Rosja mogđaby uzyskaü dostĊp do Bađtyku. Na tym tle doszđo do rozbieĪnoĞci z carem Aleksiejem, w wyniku czego Ordin-Naszczokin zmuszony byđ w 1671 r. zđoĪyü swe stanowisku i wstąpiü do klasztoru. Zob. ɂ. Ƚ ɚ ɥ ɚ ɤ ɚ ɬ ɢ ɨ ɧ ɨ ɜ, Ⱥ. ɑ ɢ ɫ ɬ ɹ ɤ ɨ ɜ ɚ, A. Ɉɪɞɢɧ-ɇɚɳɨɤɢɧ ɪɭɫɫɤɢɣ ɞɢɩɥɨɦɚɬ XVII ɜɟɤɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 1961.
nowicz WođyĔski. Królewski list uwierzytelniający wielki hosudar raczyđ przyjąü osobi-Ğcie, odebrawszy zaĞ oddađ go bliĪniemu bojarzynowi kniaziowi Nikicie Iwanowiczowi Odojewskiemu. Pulpit z Ewangelią stawiađ bojarzyn Afanasij Đarientiewicz Ordin-Naszczokin i protopop Soboru BđagowieszczeĔskiego Andrzej. KoronĊ od wielkiego hosudara przyjąđ krajczy63 kniaĨ Piotr Siemionowicz Urusow. MisĊ dzierĪyđ Piotr
Sa-wicz Urusow, zaĞ berđo kniaĨ Piotr IwanoSa-wicz Prozorowski. EwangeliĊ przed wielkim hosudarem pođoĪyđ bđagowieszczeĔski protopop Andrzej.
A kiedy polscy posđowie przybyli do wielkiego hosudara i jego hosudarskiego syna, najĞwiĊtszej pamiĊci hosudarewicza carewicza na odprawĊ i ucztĊ, powitano ich i przy-jĊto tak jak podczas audiencji powitalnej. [Podczas uczty] za stođem siedzieli: kniaĨ Nikita Iwanowicz Odojewski, kniaĨ Jurij Aleksiejewicz Dođgoruki, Afanasij Đawrien-tiewicz Ordin-Naszczokin, bđagowieszczeĔski protopop Andrzej, okolniczy Wasyl Sie-mionowicz WođyĔski, dumski dworzanin Iwan Iwanowicz Bađkanowski, poselscy dum-scy diacy Gierasim Dochturow, Đukian Gođosow i diak Fiodor Michajđow. Do stođu przyzywađ posđów stolnik kniaĨ Andrzej Iwanowicz Chyđkow. Nad stođami zawiadywali i czuwali: nad wielkim Iwan Stiepanowicz Telepniew, nad krzywym Wasyl Jakow-lewicz Daszkow. Nad stođami mieli pieczĊ stolnicy: nad wielkim Nikita Iwanowicz Szeremietiew i kniaĨ Dymitr Andriejweicz ĩyrowoj-Zasiekin, nad krzywym64 Andrzej
Michajđowicz Sođncow-Zasiekin i Iwan Maksymowicz Jazykow. Wina odpieczĊ-towywađ stolnik kniaĨ Jurij Michajđowicz Odojewski. PowinnoĞü krajczego peđniđ stol-nik kniaĨ Piotr Siemionowicz Urusow wraz z Dymitrem Mikitiewiczem Naumowem. Napitki rozlewađ kniaĨ Iwan Borysowicz Trojekurow. Posđowie zasiedli w đawach za krzywym stođem, zaĞ naprzeciw nich spoczĊli i posđugiwali im przystawowie i stolnik kniaĨ Wasyl Iwanowicz Chyđkow, stolnik Siemoin Tođoczanow i diak Wasyl Uszakow. Posđom podawano strawĊ nastĊpującym sposobem: wprzódy pierwszemu bojarzynowi po nim zaĞ wielkiemu posđowi, nastepnie drugiemu bojarzynowi, a po nim drugiemu posđowi i trzeciemu bojarzynowi, a potem trzeciemu posđowi65. W czasie uczty wielki
63 Krajczy – wysoka godnoĞü dworska znana w paĔstwie moskiewskim od XVI wieku. Krajczy
posđugiwađ carowi za stođem podczas ceremonialnych uczt. Jego podwđadnymi byli stolnicy rozno-szący dania podczas owych biesiad.
64 Rosyjski dwór w XVII stuleciu, podobnie jak i inne dwory monarsze tego okresu, byđ swego
rodzaju mikrokosmosem, dworska hierarchia odbijađa strukturĊ klasowego spođeczeĔstwa i po-rządek zachowaĔ wszystkich jego czđonków. Wspólna uczta w obecnoĞci cara zatwierdzađa i uĞwiĊ-cađa te stosunki. Szczególne pođoĪenie wđadcy byđo podkreĞlane faktem, iĪ zasiadađ on za oddziel-nym stođem, razem z nim mógđ znajdowaü siĊ tylko carski syn. Ulokowanie po prawej byđo uwaĪane za szczytniejsze niĪ siedzenie z lewej strony. Dlatego teĪ za bardziej prestiĪowy uwaĪano tzw. bolszoj, tj. wielki stóđ znajdujący siĊ po prawej stronie od stođu carskiego. Posđów umieszczano za tzw. krzywym stođem mającym formĊ litery L, który byđ umiejscowiony na lewo od osoby carskiej. Zob. Ʌ. ɘ ɡ ɟ ɮ ɨ ɜ ɢ ɱ, ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɨɫɨɥɶɫɤɨɝɨ ɨɛɵɱɚɹ ɤɨɧɰɚ ɏVI-ɧɚɱɚɥɚ ɏVII ɜ. (ɫɬɨɥɨɜɵɣ ɰɟɪɟɦɨɧɢɚɥ ɦɨɫɤɨɜɫɤɨɝɨ ɞɜɨɪɚ), s. 335.
65 Niniejszy fragment, mówiący o rozdzielaniu potraw miĊdzy uczestnikami biesiady na
obsa-hosudar raczyđ piü czasĊ za zdrowie króla Jana Kazimierza, a potem czaszĊ tĊ wrĊczađ posđom i bojarom. Podczas biesiady po obu stronach carskiego stođu stali z [obna-Īonymi] mieczami: z prawej strony stolnik kniaĨ Piotr Iwanowicz ChowaĔski, zaĞ obok niego gđowy strzeleckie Iwan Fiodorowicz Pođtiew i Nikifor Iwanowicz Korobow, z lewej strony stali stolnik Andrzej Iwanowicz ChowaĔski, zaĞ obok niego puđkownik i gđowa66 moskiewskich strzelców Atremon Siergiejewicz Matwiejew67 i gđowa Iwan
Dimitriewicz Zubrow. Stolnicy byli odziani w ferezje wyszywane zđotem i w czapki, zaĞ puđkownicy i gđowy w ferezjach jedwabnych i aksamitnych, bez czapek. Bojarzyn wydający strawĊ i krajczy byli w zđotogđowiach, zaĞ stolnicy i striapczy peđniący swe powinnoĞci, a takĪe stiepienni klucznicy68 byli w zđotogđowiach i czapkach futrzanych.
Ustawiono tam równieĪ wielki postawiec69. [...].
dzania stanowisk w aparacie administracyjno-wojskowym wedđug hierarchii feudalnej, zgodnie z którą najwyĪsze godnoĞci piastowali potomkowie rodów kniaziowskich. Miejsce danego rodu w owej hierarchii byđo przestrzegane nie tylko przy obsadzaniu urzĊdów, ale takĪe podczas cere-monii i uroczystoĞci dworskich. Reguđy tego prawa dotykađy równieĪ przybywających do Moskwy dyplomatów, od których gospodarze domagali siĊ przedstawienia listy ukazującej hierarchiĊ waĪno-Ğci w orszaku poselskim. Zob. W ó j c i k, Historia Rosji, s. 9.
66 Gđowa – okreĞlenia wojskowej i administracyjnej godnoĞci w paĔstwie moskiewskim w
XV-XVII wieku. W pierwszej pođowie XV-XVII stulecia w armii rosyjskiej obok tradycyjnych oddziađów strzeleckich pojawiđy siĊ tzw. puđki nowego bądĨ inoziemnogo stroju (odpowiednik wojsk cudzo-ziemskiego autoramentu w wojskach Rzeczypospolitej) tworzone i dowodzone wedđug norm obo-wiązujących w zachodniej Europie. W takim stanie rzeczy w armii moskiewskiej istniađo obok sie-bie podwójne nazewnictwo okreĞlające rangi wojskowe. Odpowiednikiem tradycyjnych, wyĪszych szarĪ: gđowy i póđgđowy, w puđkach nowego stroju byli odpowiednio puđkownik i podpuđkownik.
67 Artemon Siergiejewicz Matwiejew (1625-1682) – dyplomata, wojskowy, wybitny rosyjski
dziađacz paĔstwowy drugiej pođowy XVII wieku. UwieĔczeniem jego urzĊdniczej kariery byđa godnoĞü bliĪniego bojarzyna, którą otrzymađ w 1676 r. Awans w aparacie paĔstwym umoĪliwiđy mu koligacje rodzinne, jego wychowanka Natalia Miđosđawska w 1671 r. poĞlubiđa cara Aleksieja, wtedy teĪ Matwiejew zostađ mianowany kierownikiem prikazu poselskiego. Byđ on zwolennikiem otwarcia Moskwy na Zachód i nowinek pđynących z Europy. Kierując poselskim prikazem, w prze-ciwieĔstwie do swego poprzednika, Ordin-Naszczokina, dąĪyđ do maksymalnego umocnienia pozy-cji Rosji na Ukrainie i minimalnych ustĊpstw wobec Rzeczypospolitej. Zamordowany podczas buntu strzelców w 1682 r.
68 Stiepienny klucznik – starszy sđuĪący dworcowego prikazu zarządzający carskimi
spiĪar-niami, w jego pieczy byđa takĪe dostawa trunków na dwór rosyjskiego monarchy
69 Postawiec – komoda na niskich nóĪkach, skđadająca siĊ z dwóch lub wiĊcej segmentów,
naj-niĪszy wystawađ do przodu tworząc stopieĔ. W postawcu przechowywano drogie, wystawne naczy-nia, uĪywane podczas uroczystych ceremonii na Kremlu.
III. POLECENIA DLA PRIKAZÓW STRZELECKIEGO70 I SKARBOWEGO71.
2 LISTOPADA
Do wielkiego hosudara, cara i wielkiego kniazia Aleksieja Michajđowicza, samo-dzierĪcy cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi podąĪają polscy i litewscy wielcy i peđ-nomocni posđowie, wojewoda cheđmiĔski Jan GniĔski z towarzyszami. Wielki hosudar, car i wielki kniaĨ Aleksiej Michajđowicz, samodzierĪca cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi nakazađ, aby na ich powitanie stawili siĊ moskiewscy strzelcy. A kiedy posđowie bĊdą u wielkiego hosudara na dworze na audiencji powitalnej i na odprawie, a takĪe na rozmowach z bojarami, wzdđuĪ ulicy którą bĊdą poruszaü siĊ posđowie, gđowy mo-skiewskich strzelców z prikazów mają siĊ ustawiü, w takim samym porządku jak w la-tach minionych gdy podejmowano polskich posđów Stanisđawa Kazimierza Bieniew-skiego z towarzyszami i to same zarządzenia co wtedy naleĪy posđaü na posterunek przy dworze poselskim.
[Pismo] podpisane przez diaka Jakowa Pozdyszewa posđane z tđumaczem Fiodorem Biborysowem.
2. Do skarbowego prikazu. 2 dnia listopada wielki hosudar nakazađ, aby w da-wydowskim dworze Mikođaja72, gdzie zatrzymają siĊ wielcy polscy posđowie Ğciany,
đawy i đawki obiü, a na stođy pođoĪyü angielskie, czerwone sukna. Kiedy zaĞ posđowie z Moskwy bĊdą odprawieni, sukna owe naleĪy [z powrotem] zabraü do skarbowego prikazu. Posđowie ci juĪ niedđugo przybĊdą do wielkiego hosudara.
[Pismo] podpisane przez diaka Jakowa Pozdyszewa, posđane tegoĪ dnia z pod-diaczym Aleksandrem Kopiewem.
IV. NAKAZ DLA PRZYSTAWÓW WYZNACZONYCH NA CZAS POBYTU POSĐÓW W MOSKWIE
Z polecenia wielkiego hosudara, cara i wielkiego kniazia Aleksieja Michajđowicza, samodzierĪcy cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi stolnikowi puđkownikowi dowódcy
70 Prikaz strzelecki – urząd, który w Ĩródđach pojawia siĊ po raz pierwszy w 1571 r., a którego
poprzednikiem byđa tzw. Strzelecka izba utworzona w roku 1550. Prikaz ten zawiadywađ strzelcami moskiewskimi i prowincjonalnymi, a takĪe zarządzađ naleĪącymi do nich ziemiami i dworami. Oprócz tego instytucja ta miađa w gestii jurysdykcjĊ nad strzelcami i wydawađa im Ğrodki pieniĊĪne oraz prowiant. Likwidacja strzeleckiego prikazu nastąpiđa w 1701 r., w konsekwencji buntu strzel-ców, który miađ miejsce trzy lata wczeĞniej.
Prikaz skarbowy (kazionnyj) – urząd dworski, powstađy w pierwszej pođowie XVIstule-cia zarządzający carskim skarbcem, w którym przechowywano pieniądze, przedmioty wykonane z drogocennych kruszców i uroczyste stroje uĪywane podczas ceremonii dworskich. Oprócz tego instytucja ta kontrolowađa rzemieĞlników wykonujących zlecenia administracji carskiej, a takĪe prowadziđa operacje finansowe, związane z zaspokajaniem potrzeb carskiego dworu.
72 Chodzi o znajdujący siĊ na Pokrowce dwór wzniesiony w 2. pođowie XVII w. przez kupca
moskiewskich strzelców Jurijowi Aleksandrowiczowi Đutochinowi, a takĪe póđgđowie73
moskiewskich strzelców Aleksandrowi Fiodorowiczowi Karandiejewowi i diakowi Afa-nasiejowi Taszđykowowi nakazano powitaü pod Moskwą polskich posđów, wojewodĊ cheđmiĔskiego Jana GniĔskiego z towarzyszami, przejąü ich od podróĪnego przystawa, gđowy smoleĔskich strzelców Daniđy Czerncowa oraz peđniü przy nich w Moskwie obowiązek przystawów.
Z poselskiego prikazu wydano im nastĊpujące polecenie:
16 dnia listopada w roku 7180 wielki hosudar, car i wielki kniaĨ Aleksiej Mi-chajđowicz, samodzierĪca cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi nakazađ stolnikowi puđ-kownikowi dowódcy moskiewskich strzelców Jurijowi Aleksandrowiczowi Đutochi-nowi, a takĪe dla póđgđowy moskiewskich strzelców Aleksandrowi Fiodorowiczowi Karandiejewowi i diakowi Afanasiejowi Taszđykowowi powitaü polskich i litewskich wielkich i peđnomocnych posđów, wojewodĊ cheđmiĔskiego Jana GniĔskiego z towa-rzyszami za Bramą Twerską74 i Gonną sđobodą. Na powitaniu mają siĊ z nimi stawiü
dworzanie, poddiaczy z prikazów i koniuszy w liczbie 300 ludzi. Ich imienną listĊ prze-kazano stolnikowi, póđgđowie strzeleckiemu i diakowi. Wielki hosudar nakazađ, aby przy wjeĨdzie wielkich polskich i litewskich posđów [do Moskwy] stawili siĊ stolnicy, striapczy, dworzanie moskiewscy, diacy, Īylcy, a takĪe tysiąc konnych strzelców, wy zaĞ razriadni diacy baczcie na ludzi, aby wszystko odbyđo siĊ równie szykownie jak podczas lat minionych, gdy podejmowano poprzednich posđów.
Stolnik puđkownik gđowa moskiewskich strzelców Jurij Aleksandrowicz Đutochin, a takĪe póđgđowa moskiewskich strzelców Aleksander Fiodorowicz Karandiejew i diak Afanasiej Taszđykow wyjadą Bramą Twerską na DrogĊ Twerską, spotkają siĊ z orsza-kiem powitalnym w odlegđoĞci strzađu od Gonnej sđobody, nastĊpnie dadzą znaü do razriadu75, a takĪe zawiadomią przystawa polskich i litewskich wielkich posđów gđowĊ
smoleĔskich strzelców Daniela Czerncowa, aby udađ siĊ on wraz z polskimi i litewskim posđami na miejsce, w którym zostaną powitani.
[..] A kiedy juĪ przybĊdą [do Moskwy], stolnik Jurij Piotrowicz, podpuđkownik i diak udadzą siĊ z posđami na dwór [poselski] i wprowadzą ich do komnat, potem zaĞ udadzą siĊ na Kreml i stawią siĊ w poselskim prikazie przed dumskim dworzaninem Artemonem Siergiejewiczem Matwiejewowem oraz diakami Grigorijem Bogdanowem i Jakowem Pozdyszewem. W tym czasie na dworze [poselskim] posđom winien towa-rzyszyü i wszystkim zawiadywaü przystaw poprzedni76.
73 Zob. przyp. 54.
74 Brama Twerska znajdowađa siĊ na póđnocno-zachodnich obrzeĪach Moskwy. Byđa czĊĞcią
murów opasających Ziemljanyj Gord, peryferyjną dzielnicĊ rosyjskiej stolicy. Jak nazwa wskazuje, z bramy tej wychodziđ trakt prowadzący na Twer.
75 To jest do razriadnego prikazu. Urząd ten powstađ ok. 1535 r. Rozporządzađ ludĨmi
sđuĪeb-nymi gđównie pod kątem ich powinnoĞci wojskowych. Prowadziđ ewidencjĊ tej kategorii ludnoĞci, a takĪe czuwađ nad jej gotowoĞcią i sprawnoĞcią bojową
Kupców litewskich naleĪy umieĞciü w tym samym dworze wraz z posđami i wy-znaczyü im komnaty, w których zamieszkają. NaleĪy na nich mieü pilne baczenie. We dworze winni przebywaü jako straĪ póđgđowa moskiewskich strzelców Iwan Rykaczew i dziesiĊciu dzieci bojarskich. Przy bramie naleĪy wystawiü posterunek [skđadający siĊ] z trzech setników i z trzystu strzelców. Ludzi litewskich naleĪy nie wypuszczaü na targ, zaĞ litewscy kupcy nie mogą wychodziü z dworu, a ich towarów nikt nie moĪe oglądaü i kupowaü, dopóki oczy hosudarskie nie zobaczą posđów77.
Przystawowie, stolnicy i diak winni nawiedzaü posđów dwa lub trzy razy dziennie i straĪ nad nimi otoczyü i strzec pilnie, aby bez [ich] wiedzy nikt na dwór nie przycho-dziđ i Īadnych listów nie przynosiđ.
Dzienną strawĊ i napitki dla polskich i litewskich posđów, ludzi ich i dworzan naleĪy wydawaü zgodnie z podpisanym przez diaka rejestrem, który [przystawowie] otrzymają z poselskiego prikazu. NaleĪy nadzorowaü furaĪerów i baczyü pilnie, aby wydawali strawĊ zgodnie z rejestrem. JeĞli zaĞ posđowie poproszą o strawĊ na zapas, naleĪy o tym donieĞü do poselskiego prikazu.
[Przystawowie] z najwiĊkszą uwagą winni strzec pilnie nastĊpującej [rzeczy]: jeĞli jacyĞ Rosjanie lub sđudzy bojarscy – rosyjscy, niemieccy78 bądĨ jeĔcy79, znajdą siĊ pod
77 Fragment dotyczący sprzedaĪy towarów kupieckich akcentowađ rolĊ cara jako gospodarza
w stosunku do cudzoziemców przebywających na jego ziemi, a takĪe patriarchalny stosunek rosyj-skiego monarchy do wđasnych poddanych.
78 Niemcami na Rusi Moskiewskiej nazywano nie tylko mieszkaĔców krajów
niemiecko-jĊzycznych, ale wszystkich cudzoziemców z Zachodniej Europy. Skupiska przybyszów z Zachodu pojawiđy siĊ w paĔstwie moskiewskim w drugiej pođowie XVI w. kiedy to z rozkazu Iwana IV GroĨnego zaczĊto osiedlaü jeĔców wziĊtych do niewoli podczas wojny o Inflanty. Z czasem, wraz z zapotrzebowaniem na wykwalifikowanych rzemieĞlników, uczonych i wojskowych nastĊpowađ stopniowy napđyw do Rosji cudzoziemców z Zachodniej Europy. NajwiĊksza ich kolonia, zwana Niemiecką Sđobodą, istniađa w Moskwie, zaĞ jej mieszkaĔcy cieszyli siĊ pewną autonomią i mieli odmienne prawa od pozostađych carskich poddanych. Osada ta, która powstađa w drugiej pođowie XVI w. w 1652 r. zostađa przeniesiona na obrzeĪa stolicy, zaczĊto ją wówczas nazywaü Kukuj, od nazwy strumienia, który przez nią przepđywađ.
79 Konflikty zbrojne, do których dochodziđo w XVII w. miĊdzy Rosją a Rzeczpospolitą,
powo-dowađy obecnoĞü jeĔców wojennych na terytorium obu zwaĞnionych paĔstw. Byđy to osoby, które brađy czynny udziađ w dziađaniach wojennych, a takĪe ludnoĞü cywilna Īyjąca na obszarach objĊ-tych tymi dziađaniami. W związku z tym jednym z celów legacji wyruszających do Moskwy byđa wymiana braĔców. Speđnienie tego zadania nie naleĪađo do najđatwiejszych. WĞród wiĊĨniów znaj-dowali siĊ rzemieĞlnicy, osoby wyksztađcone, ludzie, których umiejĊtnoĞci mogđy byü wykorzystane przez paĔstwo moskiewskie. Do tego moĪnowđadcy i bojarzy, u których przebywali, nie mieli ocho-ty pozbywaü siĊ taniej siđy roboczej. Podczas pobytu Jana Oborskiego i Samuela Druckiego Soko-liĔskiego, wielkich posđów do Moskwy w 1637 r. na dwór poselski przedostađo siĊ kilkuset jeĔców, których Rosjanie zabrali stamtąd siđą. Po interwencji poselskiej wolnoĞü odzyskađo tylko 130 osób. Podobna sytuacja miađa takĪe miejsce w 1678 r., w czasie pobytu w rosyjskiej stolicy wielkiego posđa Michađa Czartoryskiego. Wtedy to jednemu z polskich jeĔców udađo siĊ zbiec od jego wđaĞci-ciela i przedostaü siĊ podstĊpem na dwór poselski. Powiadomiđ on posđów o innych towarzyszach niedoli przetrzymywanych wbrew porozumieniom zawartym miĊdzy oboma paĔstwami. W wyniku interwencji oburzonych dyplomatów zostali oni zwolnieni, zaĞ ich ciemiĊĪyciela car przykđadnie
dworem poselskimi i zechcą na dwór przyjĞü lub bĊdą w sekrecie rozmawiaü z ludĨmi poselskim, naleĪy wyczekaü i nakazaü, aby takowych osobników cichcem schwytano i dostarczono do poselskiego prikazu. W Īadnym wypadku nie naleĪy wpuszczaü na dwór, ani w jego pobliĪe jakichkolwiek ludzi, którzy nie są do tego powođani. Taki teĪ stanowczy rozkaz naleĪy wydaü strzelcom.
A kiedy posđowie udadzą siĊ na dwór do wielkiego hosudara, [przystawowie] nakaĪą jeĨdĨcom [bĊdącym asystą poselską] i sami bĊdą pilnowali tego, aby nikt z ludĨmi po-selskimi o niczym nie rozmawiađ. Dopilnują teĪ, aby posđowie i wszyscy ludzie królew-scy i poselkrólew-scy, którzy udadzą siĊ na dwór do wielkiego hosudara, szable odpasali. JeĞli zaĞ ktokolwiek bĊdzie przychodziđ do posđów i ich ludzi, takiego czđeka naleĪy pojmaü i przysđaü do poselskiego prikazu.
Kiedy posđowie udadzą siĊ do pađacu, dzieci bojarskie mają bez ustanku przebywaü na dworze poselskim i wraz ze strzelcami winni baczyü, aby takĪe na dwór poselski nikt nie przychodziđ i nie rozmawiađ z ludĨmi poselskimi. NaleĪy strzec tego pilnie, zgodnie z niniejszym poleceniem wielkiego hosudara. Strzelcy mają staü u bram dworu, a setni-kowi i strzelcom naleĪy nakazaü, aby nie odwiedzali posđów.
WodĊ dla koni poselskich niechaj woziwodowie przywoĪą z rzeki, a na dwór naleĪy posyđaü 10 woziwodów, którzy bĊdą dostarczaü posđom wodĊ dopóty, dopóki bĊdą oni pozostawaü w Moskwie.
JeĞli posđowie poczną mówiü, iĪ w minionych latach konie byđy pojone w rzece Mo-skwie, naleĪy im odrzec, iĪ rzeka Moskwa opadđa i trudno byđoby [tam] prowadziü konie na wodopój. JeĞli zaĞ posđowie znajdą i na to odpowiedĨ, naleĪy o tym donieĞü do poselskiego prikazu.
Wszystko to o czym [przystawowie] bĊdą rozprawiaü z posđami i ludĨmi poselskimi winni oni zapisywaü, a nastĊpnie sprawozdania owe dostarczyü mają do poselskiego prikazu dumskiemu dworzaninowi Artemonowi Sergiejewiczowi Matwiejewowi oraz diakom Grigorijowi Bogdanowowi i Jakowowi Pozdyszewowi. [...].
VI. POLECENIE DLA STOLNIKA NIKITY SZEREMIETIEWA
7 dnia paĨdziernika do polskich posđów posđano stolnika NikitĊ Iwanowicza Szere-mietiewa z prowiantem od wielkiego hosudara, jadđem i napitkami. Z poselskiego pri-kazu [wydano] mu nastĊpujący nakaz:
[...] Stolnik Nikita Iwanowicz przyjechawszy na dwór poselski zsiądzie z konia, uda siĊ do komnat poselskich i nakaĪe nieĞü za sobą obrus, naczynia, strawĊ i napitki. Przy-szedđszy do posđów, do komnat poselskich wygđosi przemowĊ: „Wielki hosudar, car
ukarađ. TakĪe w 1672 r. wraz z Janem GniĔskim do Polski wróciđa grupa obywateli Rzeczypospoli-tej wziĊtych do niewoli podczas wczeĞniejszych dziađaĔ wojennych. Jednym z nich byđ szlachcic Adam KamieĔski-DđuĪyk. Jego relacjĊ o pobycie w Rosji zob. A. K a m i e Ĕ s k i - D đ u Ī e k, Dia-riusz wiĊzienia moskiewskiego, miast i miejsc, w: Dwa polskie pamiĊtniki z Syberii: XVII i XVIII wiek, oprac. i red. A. KuczyĔski, Warszawa 1996, s. 8-95.
i wielki kniaĨ Aleksiej Michajđowicz, samodzierĪca cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi, sukcesor, dziedzic i nastĊpca, wielu paĔstw i ziem wschodnich i zachodnich i póđ-nocnych, hosudar i wđadca, jego carski majestat miđując brata swego, najjaĞniejszego wielkiego hosudara Michađa, z boĪej miđoĞci króla polskiego, wielkiego ksiĊcia litew-skiego, rulitew-skiego, etc., jego królewski majestat, wam, jego wielkim posđom okazađ đaskĊ i przysđađ dla was ze swego hosudarskiego stođu jadđo i napitki. [NastĊpnie stolnik] na-kaĪe zasđaü stóđ obrusem, postawiü naczynia i podawaü zgodnie z rejestrem wina, jadđo i napitki. Po podaniu wina i postawieniu strawy na stole winien wziąü kowsz ze sđo-wami: „Czasza wielkiego hosudara, cara i wielkiego kniazia Aleksieja Michajđowicza samodzierĪcy cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi, sukcesora, dziedzica i nastĊpcy wielu paĔstw i ziem wschodnich i zachodnich i póđnocnych, hosudara i wđadcy. Daj Panie, aby wielki hosudar, car i wielki kniaĨ Aleksiej Michajđowicz, samodzierĪca cađej Wiel-kiej i Mađej i Biađej Rusi, sukcesor, dziedzic i nastĊpca wielu paĔstw i ziem wschodnich i zachodnich i póđnocnych, hosudar i wđadca trwađ w zdrowiu dđugie lata i aby miĊdzy wielkim hosudarem naszym, jego carskim majestatem i miĊdzy bratem jego, najjaĞniej-szym wielkim hosudarem wanajjaĞniej-szym Michađem, z boĪej miđoĞci królem polskim, wielkim ksiĊciem litewskim, ruskim, etc., ich hosudarska, braterska przyjaĨĔ i miđoĞü kwitđa i umacniađa siĊ.
[Stolnik] wypije kowsz jako pierwszy, a nastĊpnie przyniesie i poda go posđom, przystawom i dworzanom.
NastĊpnie naleĪy wypiü czaszĊ za zdrowie królewskiego majestatu [poprzedzając czynnoĞü tĊ] sđowami: „Czasza [za] zdrowie najjaĞniejszego, wielkiego hosudara Mi-chađa z boĪej miđoĞci króla polskiego, wielkiego ksiĊcia litewskiego, ruskiego, etc., jego królewskiego majestatu”. Powiedziawszy to, naleĪy znowóĪ speđniü czaszĊ, a nastĊpnie przynieĞü i podaü ją posđom, przystawom i dworzanom.
A jeĞli polscy i litewscy wielcy posđowie wprzódy poczną piü czaszĊ [za zdrowie] wielkiego hosudara, cara i wielkiego kniazia Aleksieja Michajđowicza, samodzierĪcy cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi moĪna na to przyzwoliü.
Po speđnieniu czasz hosudarskich naleĪy wypiü czasze za zdrowie szlachetnych ho-sudarewiczów carewiczów mówiąc: „Czasza szlachetnych dzieci wielkiego hosudara, cara naszego i wielkiego kniazia Aleksieja Michajđowicza samodzierĪcy cađej Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi, szlachetnego hosudarewicza carewicza Fiodora Aleksiejewicza80,
wielkiego kniazia Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi i szlachetnego hosudarewicza carewi-cza Iwana Aleksiejewicarewi-cza81, wielkiego kniazia Wielkiej i Mađej i Biađej Rusi. Daj Panie,
aby trwali oni w zdrowiu dđugie lata”.
Wygđosiwszy przemowĊ, czaszĊ naleĪy wypiü, a nastĊpnie przynieĞü i podaü ją po-sđom, przystawom i dworzanom.
80 Fiodor Aleksiejewicz – syn cara Aleksieja i Marii Miđosđawskiej. ĩyđ w latach 1661-1681.
NastĊpcą ojca na tronie carskim zostađ po jego Ğmierci w 1676 r.
