Miron Wolny
"Cannae: the Expirience of Battle in
The Second Punic War", Gregory
Daly, London 2002 : [recenzja]
Echa Przeszłości 8, 284-289
G r e g o r y D a ly , C a n n a e . T h e E x p i r i e n c e o f B a t t l e i n T h e S e c o n d P u n i c W a r , L o n d o n : R o u t l e d g e 20 02, ss. X V III+ 25 3.
B itw a pod K a n n a m i to w y d a rzen ie w ażn e n ie tylko w h isto rii ś w ia ta staro ż y tn e g o , lecz rów nież w h isto rii pow szechnej. P iszący z dużej p e rs p e k ty wy czasow ej A m m in a n u s M arcelin u s ze sta w ił ra n g ę b itw y pod K a n n a m i z g ło śn ą p o ra ż k ą pod A drianopolem w 378 ro k u 1. B itw a pod K a n n a m i nie o k a z a ła się w praw d zie ciosem śm ie rte ln y m d la m łodego jeszcze Im p e riu m R o m an u m , ale znacząco za ch w iała p o tę ż n ą ju ż w ów czas k o n stru k c ją . O g ro m ne znaczen ie b itw y je s t z a te m sam o p rzez się oczyw iste. N ie dziw i p rzeto fa k t, że doczekała się bog atej lite r a tu r y 2. O b sz e rn a h isto rio g ra fia b itw y n ie zaw sze sp e łn ia je d n a k podstaw ow e k ry te riu m , ja k im w inno być p rz e d s ta w ie nie c a ło k sz ta łtu w ielkiej b a ta lii, d o k o n an e w k o n tek ście p rz e m ia n h isto ry cz nych, p rzez k tó re n ależ y rów nież rozum ieć p rz e o b ra ż e n ia dotyczące arm ii. P ra c a D a ly ’ego, m im o że w y d a n a w 2002 ro k u , w ciąż p o z o sta je j e d n ą z n ajnow szych i n ajw a żn iejszy c h m onografii b itw y pod K a n n a m i. U z a sa d n ia to celowość d o k o n an ia k rytyczn ego om ów ienia p ra cy w p ersp ek ty w ie b a d a ń A. D. 2007.
K sią ż k a G. D aly ’ego, ja k o b a z u ją c a n a m eto d ac h bad aw czych w yłożonych p rzez J . K eeg en a w dziele o w ym ow nym ty tu le T h e F a c e o f B a t tle , w zb u d ziła sporo k o n tro w e rsji. N a jw a ż n ie jsz a bodaj re cen z ja m on og rafii w yszła spod
1 A m m . M arc., XXXI, 13, 19; G. Daly, Cannae, s. 203.
2 Zob. F. F rie d , Uber die Schlacht bei Cannä, L eip zig 1898; J . K ro m ay er, Antike Schlacht felder, t. III, 1, B e rlin 1912, s. 278 in. (tam że p rz eg ląd sta rsz e j lita ra ru ry ); G. D e S a n c tis, Storia dei Romani, vol. III, 2, Torino 1916, s. 126 in; H. D elb rü ck , Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, (Das Altertum), B e rlin 1920, s. 3 2 1 -3 5 1 ; J . S e ib e rt, For schungen zu Hannibal, D a r m s ta d t 1993, s. 2 2 7 -2 2 8 (p re z e n tu je w y b ó r w ażn iejszej lite r a tu r y XX w ieku); J . F. S h e a n , Hannibal’s Mules: The Logistical Limitations of Hannibal’s Army and the Battle of Cannae, 216 B. C., H is to ria 45, 1996, s. 1 5 9 -1 8 7 ; A. G oldsw orthy, Cannae, L ondon 2001. W p olskiej lite r a tu r z e p rz e d m io tu w y s tę p u je m o n o g rafia J . S ikorskiego, Kanny 216 p.n.e., W a rsz a w a 1984 p rz y g o to w an a je d n a k w całk o w ity m o d e rw a n iu od w a r s z ta tu h is to ry k a s ta ro żytności. A u to r b a z u je w y łą cz n ie n a p rz e k ła d a c h te k s tó w źródłow ych, w y b ie rając z n ich in fo r m acje w sposób b e zk ry ty cz n y i przypadkow y. L ite r a tu r ę pom ocniczą p ra cy S ik o rsk ieg o s ta n o w ią g łó w n ie o p ra c o w a n ia ra d z ie c k ic h k la s y k ó w h is to r ii w ojskow ości, ró w n ież n iew ie le m a ją ce w spólnego z p ro fesjo n aln y m w a r s z ta te m s ta ro ż y tn ik a , s tą d z a w a rte ta m „ u s ta le n ia ” m a ją , b a r dzo d e lik a tn ie rzecz u jm u ją c , c h a r a k te r dysk u sy jn y . Sporo m ie jsc a b itw ie pod K a n n a m i pośw ię ca ta k ż e K. K ęciek w p ra c y Dzieje Kartagińczykóui, W arsz a w a 2003, m o n o g rafii rów nież n ie szczególnie u d a n e j, k ry ty c z n e u w a g i n a te n te m a t zob. M. Wolny, Krzysztof Kęciek, Dzieje Kartagińczyków. Historia nie zawsze ortodoksyjna, W ydaw nictw o A skon, W ydaw nictw o A tty k a, W a rsz a w a 2003, ss. 249 (rec.), E P V, O lsz ty n 2004, s. 4 3 3 -4 4 0 . K. K ęciek, Wojna Hannibala, W a rsz a w a 2005, s. 2 2 8 -2 6 9 szeroko o m aw ia b itw ę pod K a n n a m i n a d a ją c sw oim w yw odom d ra m a tu rg ic z n y c h a ra k te r. Te se n sa cy jn e opisy nie w y d a ją się m ieć w iele w spólnego z n a u k ą a k a d e m ic k ą . W p e łn i k o m p e te n tn ą , m e ry to ry cz n ą , chociaż z n a tu r y rzeczy sk ró to w ą p r e z e n ta cję z am iesz c za A. Z iółkow ski, Historia Rzymu, P o z n a ń 2004, s. 190 i n. D ro g a rozw oju w y d a rz eń , k tó re zaow ocow ały b itw ą pod K a n n a m i z o s ta ła z a p re z e n to w a n a w o b szern ej m onografii M. W olnego, Hannibal w Italii 218—217 p.n.e. Studia nad uwarunkowaniami początkowych sukcesów kartagińskich, O lsz ty n 2007 (p assim ).
p ió ra J . W. R icha, a z o sta ła o p u b lik o w an a p rzez J o u r n a l o f R o m a n S t u d i e s 3. M oją in te n c ją je s t p ró b a z a a k c e n to w a n ia w n in iejszy m om ów ieniu ty ch p ro blem ów, k tó ry ch n ie p o ru sz y ł J . W. Rich. P ra c a p o dzielo na z o sta ła w sposób przejrzysty. J a k d e k la ru je a u to r w e w stęp ie, jego za m ie rze n ie m stało się w ła śn ie p o k a z a n ie całościowego o b ra zu s ta rc ia (s. V II-X II). Z asa d n ic za, a n a lity c zn a część p ra cy k o n c e n tru je się n a sam ej b itw ie. W o d ró ż n ie n iu od in nej, w ażnej m o nografii b itw y pod K a n n a m i a u to rs tw a A. G o ld sw o rth y ’ego4, D aly w y b rał problem ow y u k ła d o m aw ian ia k w e stii zw iązany ch z bitw ą.
R ozdział p ierw szy I n tr o d u c tio n . R o m e a n d C a r th a g e (s. 1 -7 ) pośw iecony zo stał k ró tk ie m u w p ro w ad ze n iu w h isto rię R zym u i K a rtag in y , co p rz y ol brzym iej lite ra tu rz e dotyczącej tej p ro b le m a ty k i5, n ie w y m ag a w m onografii szerszego p o tra k to w a n ia . R ozdział z a m y k a om ów ienie w ojny n ajem n ik ó w w Afryce 2 4 1 -2 3 8 p .n .e .6
D ru g i ro zd ział z a ty tu ło w a n y T h e R o a d to C a n n a o m aw ia um iejscow ienie b itw y pod K a n n a m i w k o n tek ście in n y ch w y d a rzeń d rug iej w ojny punickiej. W prow adzając w jego p ro b le m a ty k ę a u to r k o n c e n tru je się n a polityce B ark i- dów w H isz p a n ii (s. 8-10). P o d sta w ą ro z w aża ń je s t je d n a k głów nie lite r a tu r a b ry ty jsk a . S zkoda, że w ty m sy n tety cz n y m z a ry sie n ie zn a la zły się p race dotyczące c h a ra k te ry s ty c z n y c h p u n k tó w zw rotn ych w sto su n k a c h rzym sko- k a rta g iń sk ic h . Oczywiście, te o ria J . C arcopino dotycząca u k ła d u z 226 ro k u p.n .e. m a d zisiaj raczej ju ż ty lk o a n ty k w a ry c z n e zn a cze n ie , szczególnie z u w a g i n a coraz częściej k w e stio n o w a n y a u to ry te t P o lib iu sza, to je d n a k z a w a rte w p ra cy w ytyczne d a ją pog ląd n a rozwój w ypadków prow adzących do w ybu chu d rugiej w ojny p u n ick iej7. N ie w ydaje się rów nież zabiegiem u z a sa d n io n y m p o m ijan ie k w e stii dotyczących ekonom icznych i k u ltu ro w y ch
3 J . W. R ich, G. Daly, Cannae. The Expirience of Battle in The Second Punic War, London: Routledge 2002, pp. XVIII+253; A. Goldsworthy, Cannae, London: Cassel, 2001, pp. 201 (rec.), J R S 95, 2005, s. 2 4 8 -2 4 9 .
4 A. G oldsw orthy, Cannae, L ondon 2001.
5 J.P . B risso n , Carthage ou Rome, F a y a rd 1973; W. H u s s , Geschichte der Karthager, M ü n c h e n 1985. K w estie poszczególnych k o n flik tó w zob. J . F. L azenby, The First Punic War, L ondon 1996; L. L oreto, La convenienza di perdere una querra. La continuità delle grande strategia cartaginese, 290-238/7 a. C., w: La première guerre punique, ed. Y. L e Bohec, Lyon 2001, s. 3 9 -1 0 6 .
6 S zk o d a, że a u to r n ie u w zg lęd n ił cen n y ch u w a g W. A m elin g a, Ein karthagischer Num i derkrieg im Jahr 237, S P 16, 2001, s. 2 6 5 -2 7 6 .
7 J . C arcopino, Le traité d ’Hasdrubal et la responsiblité de la deuxième querre punique, R E A 55, 1953, s. 2 5 8 -2 9 3 ; por. K. C h ris t, Probleme um Hannibal, w: Hannibal, ed. K. C h ris t, D a r m s ta d t 1974, s. 21; zob. ta k ż e A. G io v an n in i, Le droit fécial et la declaration de querre de Rome à Carthage en 218 avant J.-C., A th e n e u m 88, 2000, s. 102 in.; M. Wolny, Hannibal w Italii 218-217p.n.e., s.2 0 -2 1 . N a te m a t a u to ry te tu P o lib iu sza i specyficznego p ry z m a tu poprzez k tó ry p o strz e g a ł on k a rta g in c z y k ó w zob. B. L. T w ym an, Polybius and the Annalists on the Outbreak and Early Years of the Second Punic War, A th e n a e u m 65, 1987, s. 67 in.; A. Ziółkow ski, Historia Rzymu, s. 190; K. Z im m e rm a n n , Rom und Karthago, D a r m s ta d t 2005; M. Wolny, Motywy zdeprecjonowania dzieła Sosylosa przez Polibiusza (Pol., III, 20, 5), S tu d ia n a d k u ltu r ą a n ty c z n ą , O pole 2007 (w d ru k u ).
p o d staw w ykształconych n a Półw yspie Ib e ry jsk im p rzez d y n a s tię B arkidów . A utor n iestety nie uw zględnił b a d a ń J . M. B lasqueza, które dotyczą tych spraw 8, m ających przecież wpływ n a tw orzenie arm ii k artag iń sk iej wprow adzonej przez H a n n ib a la do Italii - podkreślm y - arm ii zwycięskiej. Pozostając w kręg u polity ki należy rów nież podk reślić re la cje H a n n ib a la z w ład z am i k a rta g iń s k im i w A fryce P ółnocnej, co zostało p o tra k to w a n e w sposób ogólnikowy, j a k gdyby n ie m iało żadnego zn a cze n ia d la rozw oju w ypadków pod K a n n a m i9.
W kolejn ym p u n k cie om aw ianego ro z d ziału (s. 10 in.) zostały tra fn ie w yekspo now ane w ojenne cele punickiego w odza. J a k pisze G. D aly (s. 11): c e le m w o je n n y m H a n n i b a l a n ie b y ło z n is z c z e n ie R z y m u , a le m a k s y m a ln e o g r a n ic z e n ie je g o m o ż liw o ś c i r e k r u ta c y jn y c h w ś r ó d ita l ik ó w (tłu m . M. Wolny). S p o strzeż en ie to n ie je s t n o w e10, ale w ażn e p o d k re śle n ia z uw ag i n a c h a ra k t e r k a m p a n ii opierającej się n a w e w n ą trz -ita ls k ic h u zu p e łn ie n ia c h w ojsko wych. D roga H a n n ib a la do Ita lii p rz e d s ta w io n a z o sta ła w sposób skróto w y (s. 12-13), co w ydaje się słu sz n e w obliczu ogrom u p ro b lem u dotyczącego tzw. w y p raw y alpejskiej i w ciąż m odyfikow anych te o rii n a te m a t tego w y darze- n ia 11. S krótow o o m aw ia rów nież pierw sze s ta rc ia H a n n ib a la z R zy m ian am i n a te rn ie Ita lii, tj. sta rc ie n a d T icin u sem (218 p.n.e.), b itw ę n a d T reb ią (218 p.n.e.) oraz Jez io rem T razym eńsk im (217 p.n.e.). Podobnie w sposób skrótow y p o ru sza w y d a rzen ia zw iązane z d y k ta tu rą F a b iu sz a M ak sy m u sa (s. 13-17). W prow adzenie to je s t je d n a k o tyle konieczne, gdyż daje pogląd n a rozwój w ypadków p o p rzedzających s ta rc ie pod K a n n am i.
D opiero po ty m w p ro w ad zen iu a u to r przecho dzi do o m ów ienia źródeł relacjo n u jący ch b itw ę pod K a n n a m i (s. 17 -2 5), gdzie k o n c e n tru je się n a r e la cjach P o lib iu sza, L iw iu sza i A pp ian a. W p rz y p a d k u o statn ieg o z w y m ienio n ych au to ró w w ydaje się zbyt uproszczonym tw ierd z en ie, iż jego re la c ja op ie r a się w yłącznie n a tra d y c ji an n a listy cz n ej. D ogłębne zb a d a n ie tego źródła po zw ala zrozum ieć, że h isto ry k z A le k sa n d rii w y ko rzy sty w ał ró w nież źród ła stro n y k a rta g iń sk ie j - w sk a z u ją n a to m. in. b a d a n ia uczonych niem ieckich A. K lo tza12 oraz Ch. G. L ie d la 13.
8 J . M. B lasq u ez, La politica barquida en la Peninsula Iberica, w: A tti V Congresss internazionale di studi fenici e punici, M a rsa la -P a le rm o , 2 - 8 o tto b re 2000, vol. III, P a le rm o 2005, s. 1 3 3 1 -1 3 4 2 .
9 Z a sa m o d zieln o ścią H a n n ib a la o p o w ia d a się p rz ed e w s zy s tk im F. C asso la , Il diadema Annibale, w: Studi Annibalici. A tti del C onvegno svoltosi a C o rto n a - Tuoro su l T rasim en o - P e ru g ia (o tto b re 1961), C o rto n a 1964, s. Za w s p ó łp ra c ą H a n n ib a la z w ła d za m i K a rta g in y o p o w iad ają się J . S e ib ert, Forschungen zu Hannibal, D a r m s ta d t 1993, s. 114 i n. i M. Wolny, Hannibal w Italii 218-217p.n.e., s. 2 1 -3 8 .
10 Por. A. E rs k in e , Hannibal and the Freedom of the Italians, H e rm e s 121, 1993, s. 58-62. 11 Zob. P ro c to r D., Hannibal’s March in History, O xford 1971; J . S e ib ert, Der Alpenüber gang Hannibals. Ein gelöstes Problem, G y m n a siu m 95, 1988, s. 2 1 -7 3 ; D. Hoyos, Crossing the Durance with Hannibal and Livy: the Route to the Pass, Klio 88, 2006, s. 4 0 8 -4 6 5 .
12 A. K lotz, Appians Darstellung des Zweiten Punischen Krieges, P a d e b o rn 1936.
13 C h. G. L iedl, Appians „Annibaike“: Aufbau — Darstelleungtendentzen — Quellen, ANRW II, 34.1, 1993, s. 4 2 9 -4 6 2 .
J e ż e li chodzi n a to m ia s t o za p re z e n to w a n ie sił k a rta g iń s k ic h i rzym sk ich , a u to r o p iera się n a sp raw d zo n y ch op raco w an iach , s k u tk ie m czego, n ie docho dzi też do żad n y ch n o w a to rsk ic h w niosk ów 14. Z n acznie lepiej w y p a d a o praco w a n ie topo g rafii bitwy. P ro b lem z a p re z e n to w a n y zo stał w sposób w a ria n to wy. D obrze też się stało, że a u to r przy w o łał tu ta j (s. 33) h ip o tezy ta k ic h au to ró w j a k P. C onolly o raz opierającego się n a m etodologii J . K ro m a y era , A. G oldsw orthego. W re z u lta c ie D aly p o d ąż a za spraw d zo n y m , k lasyczny m ju ż dziełem J . K ro m a y era , słu szn ie p o d k re śla ją c, że p o parcie d la tej te o rii n ie m oże się obyć bez d alszy ch ew idencji archeologicznych. W o d n iesien iu do k w e stii s tr ic te operacy jnych, n a le ż y stw ierdzić, iż ze z n a w stw em z o sta ła o p ra co w an a filozofia ta k ty k i realizo w an ej pod K a n n a m i (s. 3 5 -4 5 ), w reszcie dalek o siężn e konsekw encje tej b itw y (s. 45 -4 7).
K olejne rozdziały: trze ci T h e R o m a n A r m y o raz cz w arty T h e C a r th a g i n ia n A r m y pośw iecone zo stały z a g a d n ie n iu w e w n ętrzn e j ew olucji w ojskow o ści sko n flik to w an y ch stro n . W p rz y p a d k u a rm ii rzy m sk iej a u to r rozpoczął od re fo rm S e rw iu sz a T u lliu sz a, kończąc n a w ojsku legionow ym (s. 48 in.). W ty m opisie zbyt m ało m iejsca pośw iecono, ja k się zdaje, dośw iadczeniom R zym ian, k tó re k sz ta łto w a ły ew olucję w ojska. C hodziłoby więc o w ojny sam - n ickie, w ojnę z P y rru s e m oraz p ie rw sz ą w ojnę p u n ic k ą 15. W o d n iesien iu do p unick iej siły m ilita rn e j, p rz ed staw io n o poszczególne g ru p y w ojska: je d n o s tk i afry k a ń sk ie , więc Libijczycy (s. 8 4 -9 0 ), L ibofenicjanie (s. 91 -9 2 ), N um idyj- czycy (s. 92), n a s tę p n ie w ojska h is z p a ń sk ie (s. 9 5 -1 0 0 ), celto ib ery jsk ie i luzy- ta ń s k ie (s. 100 -1 0 1 ) oraz g alijsk ie (s. 101-103). U w agę a u to ra słu sz n ie zajęli ta k ż e L iguryjczycy (s. 106) o raz pro carze b a le a rsc y (s. 107), w reszcie p ro b le m a ty c z n a form acja o k re śla n a p rzez P o lib iu sza ja k o lo g co fo p o i (s. 10 8-111)16. T y tu ł C o m m a n d a t C a n n a e nosi ro zd ział V (s. 11 3-155) o m aw iający ro z k a z y w y d a w an e pod K a n n a m i. We w p ro w ad zen iu do podejm ow anej p ro b le m a ty k i a u to r stw ie rd z a , że s ta rc ia d rug iej w ojny pu nickiej były b itw a m i dowódców, co szczególnie dobrze w idać n a p rz y k ła d zie dużej in w en cji sam ego H a n n ib a la . A n alizu jąc p rob lem dow odzenia w h isto rio g rafii, a u to r słu szn ie zw raca u w ag ę n a pew nego ro d z aju zbieżność z p re z e n ta c ja m i dotyczącym i A le k sa n d ra (s. 115). W ty m rozdziale znako m icie opracow ano funkcjonow anie sztabów dowódczych, zarów no w k rę g u kon su ló w rz y m sk ich (s. 119-123), ja k i w otoczeniu H a n n ib a la (s. 123-128). Z ag a d n ien ie to, szczególnie jeże li idzie o stro n ę k a r ta g iń s k ą , je s t złożone, zaś d ro ga do w y ja śn ie n ia s ta tu s u i k o m p e
14 Is to tn y im p u ls do ta k ie j po lem ik i m ogłaby d o starczy ć p ra c a F. G sch n itze r, Das System der römischen Heeresbildung im Zweiten Punischen Krieg: Polybios, die Annalisten und die geschichtliche Wirklichkeit, H e rm e s 109, 1981, s. 5 9 -8 5 .
15 Z n ak o m ite s tu d iu m tego p ro b lem u daje G. B rizzi, H guerriero, Voplita, il legionario. Gli eserciti nel mondo classico, B ologna 2002, s. 43 in.
16 W ażne s tu d iu m n a te m a t n a je m n ik ó w zob. A. C. F a ris e lli, I mercenari di Cartagine, B ologna 2002; por. A. C. F a rise lli, Mecenarito a cartagine. Riflessioni sulla problematica dei reclutamenti, w: A tti V Congresss internazionale di studi fenici e punici, M a rsa la -P a le rm o , 2 - 8 o tto b re 2000, vol. III, P a le rm o 2005, s. 2 3 1 -2 3 5 .
ten cji poszczególnych osób p o w in n a w ieść poprzez k o m p a ra ty sty c z n ą a n a liz ę term in o lo g ii greckiej i łaciń sk iej z odpow iednim i od w o łan iam i do lite r a tu r y fachow ej, m ogącej pomóc w yjaśnić pojęcia w ro d z aju CTTpaTegóę17. N iestety, D aly zaledw ie zarysow uje te n problem , p om ijając szczegóły term inolog iczn e oraz ig n o ru jąc w ażn e s tu d iu m B. W o llen ra18. P o dejm u je m ało is to tn e dla c a ło k s z ta łtu p ro b lem u i w d o d a tk u m ocno d y sk u sy jn e p rób y d o ciek a n ia n a g ru n c ie prosopografii i p o lity k i k a rta g iń sk ie j, zm ierzające do u s ta le n ia kim był H a n n o n - dowódca ja z d y pod K a n n a m i19. O pis te c h n ik i dow odzenia z a stosow anej w to k u s ta rc ia w y p a d a dosyć przek ony w ająco (s. 128 in.).
R ozdział szósty om aw ianej p ra cy no si w p raw d zie g órn o lo tn y ty tu ł T h e F a c e o f B a t t l e (s. 156-202), ale z a w ie ra k ilk a isto tn y c h i rz ad k o p odejm ow a nych w b a d a n ia c h elem entów . Po pierw sze, a u to r s t a r a się zestaw ić k o n fro n tację poszczególnych je d n o s te k n a polu bitwy, więc osobno p o tra k to w a ć po szczególne oddziały piesze (s. 1 72-178) oraz o d działy ja z d y (s. 178 in.). Po dru g ie, s t a r a się p rz ean a liz o w ać zd e rzen ie konw encjon alneg o szyk u rz y m skiego z e k sp e ry m e n ta ln y m u sta w ie n ie m w ojsk d ok o n an y m p rzez H a n n ib a la (s. 184-202). W efekcie ty ch zabiegów o trzy m u jem y za ry s p rob lem u. T rzeba tu ta j po ra z k olejny zaznaczyć, że a u to r u n ik a term in o lo g ii źródłow ej20, s k u t kiem czego tw orzy w ła sn ą , zbyt sch e m a ty czn ą koncepcję bitwy.
K o n k lu zja p ra cy (s. 2 0 3 -2 0 4 ) n ie w yczerp uje dy sk u to w an eg o pro blem u . A u to r o g ra n ic za się zaledw ie do k ilk u ogólnych uw ag. G. D aly słu szn ie z a u w a ż a p o trze b ę in ten sy w n eg o b a d a n ia p rz e k a z u P o lib iu sza pod k ą te m w ydo bycia szczegółów pochodzących ze źródeł z k tó ry ch te n a u to r k o rz y sta ł (s. 204). Ale n ie d a się tego uczynić m e to d ą fo rso w an ą p rzez a u to ra . D o tarcie do u k ry ty c h śladów p ierw o tn y ch re la cji m oże ziścić się m ięd zy in n y m i n a drodze k o m p a ra ty sty c z n y c h b a d a ń te k s tu P o lib iu sza o raz k o n fro n ta cji inform acji z całym k o n te k s te m lite r a tu r y greckiej służącej m u ja k o wzorzec. Zabiegi tego ro d z aju byłyby konieczne d la próby zd efin io w an ia m a s k i m ilita rn e j fa chowości, w k tó rą u b ra n e je s t dzieło P olib iu sza. N ie m o żn a tego dokonać bez w nikliw ej a n a liz y zasobu lek sy k aln eg o i żm u dny ch stu d ió w 21.
17 M. S cheele, S T P A T E r O S A Y T O K P A T Q P, L eip zig 1932 (diss.); M. D u b u isso n , Le latin de Polybe. Les implications historiques d ’un cas de bilinguisme, P a r is 1985, s. 45.
18 B. W ollner, Die Kompetenzen der karthagischer Feldherrn, F r a n k f u r t a m M ein 1987. 19 G. Daly, Cannae, s. 127: So was Hanno, the son of Bomilcar, suffete and commander of the Numidian cavalry at Cannae; he may have been Hannial’s nephew. Tego ro d z aju in fo rm acja , skoro ju ż a u to r zdecydow ał się n a je j z a m ieszc ze n ie w y m a g ałab y ro zw in ięcia, zob. D. H oyos, Hannibal’s Dynasty: Power and Politics in the Western Mediterranean 247—183 B.C., L ondon 2003, s. 21.
20 G. Daly, Cannae, s. 236 d e k la ru je , że k o rz y s ta je d y n ie z angolojęzycznych tłu m a c z e ń te k s tó w w y d an y ch p rzez Loeb C las sica l L ib rary , k tó re w istocie u s tę p u ją pod w zg lęd em fach o w ości edycjom te k s tu o p ra co w a n y m p rz ez w y d aw n ictw o L es B elles L e ttre s , z ao p a trz o n y m w solidne k o m e n ta rz e do k ażd ej z e d y to w an y ch k s ią g dzieł poszczególnych autorów .
21 A. M a u e rs b erg e r, Polybios-Lexikon, t. I: a-g, B e rlin 1956; t. II: d-z, B e rlin 1961; supl. h -k , B e rlin 1966.
P odsum ow ując, n a le ż y zaznaczyć, że pro fesjo n aln e zm ierzen ie się z w ie d zą o p rzeb ieg u b itw y pod K a n n a m i je s t zabiegiem n ie sły c h a n ie tru d n y m . P o w sta n ie przekonyw ającego m odelu teo retycznego, bo tylko o ta k im m oże m y mówić, u w a ru n k o w a n e je s t n iełatw y m w yborem m eto d y badaw czej. O p ie ra ją c się n a nieco sch e m aty zu jący ch m eto d ac h w y pracow an ych w cytow anej powyżej p ra cy J . K eeg an a, D aly p o m in ął o siąg n ięcia n a g ru n c ie Q u e lle n fo r s c h u n g , w pozytyw nym z n a cze n iu tego te rm in u . W om aw ian ej p ra cy z a b ra kło p rz ed e w szy stk im w nikliw ej a n a liz y źródłow ej, porów naw czej d y sk u sji odleglejszych tra d y c ji u w a żan y c h za d ru g o rzęd n e , a więc re la cji F lo ru sa , O rozjusza, Z o n a ra sa i in n y c h 22. M im o zgłoszonych w ątpliw ości trz e b a z a z n a czyć, że o m a w ia n a p ra c a sta n o w i k ro k n a p rz ó d w b a d a n ia c h dotyczących s ta rc ia pod K a n n a m i. P rze d e w szy stk im m o n o g rafia zachow uje w łaściw ą s tr u k tu r ę a n a liz o w a n ia p ro b lem u b itw y - g ru p u ją c poszczególne kw estie, je s t w a ż n ą w sk azó w k ą d la dalszych p o szu k iw a ń badaw czych. W yp ad a m ieć n ad zieję, że p roblem b itw y pod K a n n a m i zo stan ie w przyszłości o pracow any w o p arciu o ek lek ty z m m etodologiczny, a w ów czas p ra c a G. D aly’ego będzie m u s ia ła zostać uw zględniona.
M ir o n W o ln y (O lsztyn)
R a d o s ł a w L o lo , R z e c z p o s p o l i t a w o b e c w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j . O p i n i e i s t a n o w i s k a s z l a c h t y p o l s k i e j ( 1 6 1 8 - 1 6 3 5 ) , W y ż sz a S z k o ła H u m a n i s t y c z n a im . A l e k s a n d r a G i e y s z to r a , P u ł t u s k 2 0 0 4 , ss. 394
W śród b ad a czy z E u ro p y Z achodniej n ajw ięk sz y k o n flik t zbrojny now o żytnej Europy, czyli w ojna trz y d z ie s to le tn ia (1618-1648), cieszy ła się ogrom n y m za in te re so w a n ie m , k tó re p o siad a o dzw iercied len ie w bog atej lite ra tu - rz e 1. P o lsk a h is to rio g ra fia n a te n te m a t p rz e d sta w ia się n a d e r ubogo. P oza m o n o g rafiam i M a ria n a C ichockiego2, W ład y sła w a C zap liń sk ieg o 3, Jerzeg o M a ro n ia 4, M acieja S erw a ń sk ieg o 5, A d a m a S zelągow skiego6 czy o sta tn io Ry s z a rd a S ko w ro n a7, k tó re bezp ośred n io dotyczyły różny ch asp e k tó w trz y d z ie 22 O b sze rn e z e s ta w ie n ie źródeł d a je J . S e ib e rt, Forschungen, D a r m s ta d t 1993, s. 227. Z d u m ie w a fa k t, że ta k w a ż n a p ra ca , j a k ą n iew ą tp liw ie j e s t dzieło S e ib e rta - sw o iste v ad em e- cum d la b a d a c z a d ru g iej w ojny p u n ick iej n ie zo stało u w zg lęd n io n e.
1 Zob. lite r a tu r ę w b ib lio g rafii recen zo w an e j pracy.
2 M. C ichocki, Mediacja Francji w rozejmie altmarskim, K rak ó w 1928.
3 W. C z ap liń sk i, Władysław IV wobec wojny trzydziestoletniej 1637-1645, K rak ó w 1937. 4 J . M aro ń , Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku, W rocław 2000.
5 M. S e rw a ń sk i, Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej 1618-1648, P o z n a ń 1986.
6 A. S zelągow ski, Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego, Lw ów 1904.
7 R. S k o w ro n , Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii w latach 1621-1632, K rak ó w 2002.
