Stanisđaw K o w a l c z y k, Ciađo czđowieka w refleksji filozoficznej, Lublin: Wyda-wnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawđa II 2009, ss. 206.
Czđowiek od samych początków swojego rozwoju, zarówno rozwoju gatunku ludz-kiego, jak i rozwoju indywidualnej istoty ludzkiej, uĞwiadamia sobie fakt posiadania wđasnego ciađa i konsekwencje z tym związane, takie jak gđód, ból, zimno, moĪli-woĞci poznawania otaczającego Ğwiata. Nie dziwi zatem to, iĪ ciađo stađo siĊ jednym z pierwszych zagadnieĔ poruszanych przez staroĪytnych myĞlicieli, z czasem zaĞ zro-zumienie natury czđowieka okazađo siĊ problemem gđównym i podstawowym, a jedno-czeĞnie bardzo kontrowersyjnym, którego prób rozwiązania podejmowali siĊ kolejni filozofowie. Próby takie podejmowane są nadal w ramach systemów Ğwiatopoglądo-wych funkcjonujących w czasach obecnych, a zagadnienie cielesnoĞci czđowieka jest dziĞ szczególnie mocno akcentowane wobec rozpowszechnionego kultu wartoĞci wi-talnych (mđodoĞü, uroda, zdrowie) i w duĪej mierze kreowanego przez rynek Ğwiata przyjemnoĞci związanych z zaspokajaniem podstawowych potrzeb ciađa (sztuka kuli-narna, moda w ubiorze, tzw. przemysđ erotyczny). O tym, czy ciađo ludzkie byđo uzna-wane za waĪne w klasycznej filozofii i co z tego wynika dla wspóđczesnego (i przy-szđego) czđowieka i spođeczeĔstwa, moĪna dowiedzieü siĊ miĊdzy innymi z recen-zowanej ksiąĪki Stanisđawa Kowalczyka. Jest to najnowsza pozycja tego Autora – pozycja waĪna i warta omówienia.
Ksiądz Stanisđaw Kowalczyk, profesor i wieloletni kierownik Katedry Filozofii Spo-đecznej na Wydziale Nauk Spođecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawđa II, jest filozofem spođecznym, wybitnym znawcą systemów filozoficznych, au-torem wielu ksiąĪek i artykuđów z róĪnych subdyscyplin filozoficznych oraz propaga-torem personalizmu – systemu filozoficznego wywodzącego siĊ z myĞli chrzeĞcijaĔ-skiej i zgodnego z nauką KoĞciođa katolickiego. WĞród prac Kowalczyka moĪna od-naleĨü pozycje poruszające zagadnienia filozofii spođecznej, filozofii wolnoĞci, spor-tu, kultury, filozofii polityki, aksjologii czy filozoficznych podstaw demokracji. Do kanonu literatury z zakresu wiedzy o poszczególnych zagadnieniach podejmowanych na gruncie filozofii oraz wiedzy o zađoĪeniach personalizmu przeszđy takie ksiąĪki Kowalczyka, jak Podstawy Ğwiatopoglądu chrzeĞcijaĔskiego (1979, wyd. 2. 1986, wyd. 3. 1995), Filozofia Boga (1972, wyd. 2. 1980, wyd. 3. 1993, wyd. 4. 1998, wyd. 5. 2001) czy Czđowiek a spođecznoĞü. Zarys filozofii spođecznej (Lublin 1994, wyd. 2. 2005). Z innych waĪnych prac tego Autora moĪna wymieniü U podstaw demokracji. Zagadnienia aksjologiczne (2001), Elementy filozofii i teologii sportu (2003), Filozo-fia kultury. Próba personalistycznego ujĊcia problematyki (1996, wyd. 2. 2005, wyd. w jĊzyku niemieckim 1998), Czđowiek w poszukiwaniu wartoĞci. Elementy aksjologii personalistycznej (2006), Zarys filozofii polityki (Lublin 2008). Prace Kowalczyka dotyczą zagadnieĔ z obszaru filozofii, ale zawarte w nich wnioski są waĪnymi postu-ROCZNIKI NAUK SPOĐECZNYCH 3(39) 2011
latami dla teorii i praktyki nauk spođecznych, co sprawia, Īe ich adresatami są nie tylko osoby zainteresowane filozofią, lecz takĪe socjologowie, pedagodzy, psycho-logowie czy prawnicy.
We wstĊpie do swojej najnowszej pracy Kowalczyk wymienia pozycje z literatury polskiej i Ğwiatowej dotyczące koncepcji ciađa ludzkiego, w których cielesnoĞü inter-pretowana jest pod kątem antropologii filozoficznej, historii, nauk przyrodniczo-em-pirycznych, socjologii, antropologii kulturowej i w aspekcie biblijno-teologicznym. Monografia – jak wskazuje sam Autor – sđuĪyü ma doprecyzowaniu, wyjaĞnieniu i re-interpretacji zagadnieĔ związanych z pojmowaniem cielesnoĞci czđowieka na gruncie filozofii, i taki jest gđówny cel tej pracy.
Skđada siĊ ona z dwóch czĊĞci: historycznej i systematyczno-problemowej. W czĊ-Ğci pierwszej Autor tropi „Ğlady ciađa” w tekstach oryginalnych – ksiĊgach sakralnych i pismach twórców gđównych systemów filozoficznych Ğwiata, poczynając od wiel-kich systemów Wschodu (hinduizm, buddyzm, taoizm) poprzez systemy filozoficzne Ğwiata antycznego (Platon, Arystoteles, antropologia biblijna, stoicy, Plotyn), czasów nowoĪytnych (Kartezjusz, Pascal, Kant, Hegel, Feuerbach) oraz czasów wspóđczes-nych i najnowszych (Marks i Engels, Nietzsche, Scheler, Marcel, Merleau-Ponty, Teihard de Chardin, Rorty, Maritain, Mounier, Jan Paweđ II). Autor nie ogranicza siĊ do wyszukiwania samych tylko twierdzeĔ dotyczących ciađa ludzkiego, lecz omawia kolejne koncepcje cielesnoĞci w kontekĞcie cađoĞciowej wizji czđowieka, jaka po-wstađa w ramach danego systemu filozoficznego, uwzglĊdniając takie podstawowe kwestie, jak: rozwiązanie problemu relacji ciađa do duszy, ontologiczny status ciađa i duszy oraz ich cechy, konsekwencje posiadania ciađa (tu m.in. rozwiązanie problemu relacji czđowieka do Ğwiata przyrody).
Lektura pierwszej czĊĞci pracy nie tylko daje moĪliwoĞü zapoznania siĊ z róĪnymi koncepcjami cielesnoĞci ludzkiej, pozwala takĪe zrozumieü podstawowe zasady bu-dowy systemu filozoficznego. Opisy Autora pokazują, iĪ poszczególne koncepcje zawsze podporządkowane są systemowi, z którego siĊ wywodzą, stąd teĪ koncepcja ciađa czđowieka jest czĊĞcią szerszej koncepcji natury czđowieka (antropologii), która opiera siĊ na ogólnej koncepcji natury Ğwiata (ontologia). Z ksiąĪki dowiadujemy siĊ równieĪ, iĪ w wyjaĞnieniach ontologicznych moĪna wyodrĊbniü dwa podstawowe podejĞcia – materializm i spirytualizm: w ujĊciu materialistycznym istnieje przekona-nie, iĪ wszystko jest materią lub z niej siĊ wywodzi (stąd czđowiek=ciađo), natomiast w ujĊciu spirytualistycznym materii przeciwstawia siĊ ducha, uznając go za byt naj-doskonalszy (czđowiek=dusza, ciađo jako bierne narzĊdzie duszy). Autor tđumaczy, iĪ niektórzy filozofowie dostrzegali sđaboĞci tych dwóch skrajnych koncepcji i dokony-wali ich modyfikacji i pođączenia, co zaowocowađo takimi koncepcjami, jak hylemor-fizm, dualizm ontologiczny czy panlogizm. Koncepcje natury czđowieka i jego ciađa zmieniađy siĊ i ewoluowađy poprzez dostrzeganie nowych problemów i kwestii. Ko-walczyk wskazuje na istniejące pomiĊdzy filozofami wzajemne inspiracje,
zapoĪy-czenia, a takĪe na mniej lub bardziej jawną krytykĊ i negowanie teorii pomiĊdzy twórcami najbardziej wpđywowych w Ğwiecie zachodnim systemów filozoficznych.
Bardzo istotne w omawianym dziele jest równieĪ to, iĪ Autor nie tylko interpretuje twierdzenia na temat cielesnoĞci zawarte w ĞwiĊtych ksiĊgach i pismach filozofów, lecz poddaje je takĪe analizie krytycznej, wskazując na niekonsekwencje, wewnĊtrzne sprzecznoĞci, a przede wszystkim na negatywne skutki róĪnych wizji natury Ğwiata i natury czđowieka dla harmonijnego rozwoju i jakoĞci funkcjonowania spođeczeĔstwa oraz dla czđowieka jako jednostki i osoby ludzkiej. Jest to krytyka z punktu widzenia filozofii personalistyczno-teistycznej, a wiĊc systemu opartego na wierze w godnoĞü osoby ludzkiej jako wartoĞci najwyĪszej, niezbywalnej i niezniszczalnej, bĊdącej da-rem od Boga – wszechmocnego Stwórcy i bezgranicznie miđującego Ojca.
CzĊĞü druga monografii zawiera omówienie szczegóđowych zagadnieĔ związanych ze sferą cielesnoĞci, takich jak koncepcje genezy ciađa ludzkiego, koncepcje poznawal-noĞci ciađa oraz poszczególne funkcje ciađa, wĞród których znajdują siĊ funkcje: episte-mologiczna, ontologiczna, dynamiczno-emocjonalna, kreacyjna, komunikacyjno-spođe-czna, aktywno-kreatywna (rola pracy w Īyciu czđowieka), zdrowotno-terapeutyczna, re-kreacyjno-sportowa, pragmatyczno-ludyczna, estetyczno-dekoracyjna i religijna.
Omawiając zagadnienie genezy ciađa, Autor przypomina, iĪ jest to problem inter-dyscyplinarny, dotyczy bowiem nauk empiryczno-przyrodniczych i filozofii. Wska-zuje on takĪe na prawdopodobieĔstwo teorii ewolucji i jej niesprzecznoĞü z teorią aktu stwórczego Boga (koncepcja đącząca te dwie rzeczy okreĞlana jest mianem kre-acjonizmu ewolucyjnego). Kowalczyk przywođuje takĪe spór o początek Īycia ludz-kiego i konsekwencje niektórych rozwiązaĔ tego problemu, takich jak aborcja, nisz-czenie zarodków ludzkich towarzyszące zapđodnieniu in vitro, stosowanie antykon-cepcyjnych Ğrodków postkoidalnych – które zgodnie z nauką KoĞciođa katolickiego i z punktu widzenia personalizmu uwaĪa za moralnie zđe. Warto zauwaĪyü, iĪ podjĊ-cie tego problemu i moralna ocena zjawisk z nim związanych są waĪnym zadaniem w dobie upowszechniającej siĊ, jawnej lub zakamuflowanej, propagandy na rzecz re-latywizmu etycznego i liberalizmu, które mimo swych zađoĪeĔ prowadzą de facto do deprecjacji wartoĞci Īycia ludzkiego.
WaĪne wnioski zawiera takĪe omówienie kwestii poznawalnoĞci ciađa ludzkiego. Autor monografii wyróĪnia poznanie zewnĊtrzne, oparte na sensytywnej percepcji ciađa oraz poznanie wewnĊtrzne, obejmujące spostrzeĪenia zmysđowe i ĞwiadomoĞü. Kowalczyk przypomina, iĪ oba typy poznania wzajemnie siĊ uzupeđniają, zaĞ elimi-nacja któregoĞ z nich prowadzi do deformacji osoby ludzkiej, jako Īe samo poznanie empiryczne depersonalizuje czđowieka, a samoĞwiadomoĞü jest subiektywna i nie-trwađa i nie moĪe stanowiü podstawy poznania jego natury.
W zakoĔczeniu pracy Autor w ciekawy sposób podejmuje kwestiĊ sensu/bezsensu Ğmierci czđowieka. Ujawnia trzy rodzaje wizji Ğmierci, które moĪna by okreĞliü jako wizjĊ pesymistyczną, wizjĊ idealistyczno-optymistyczną i chrzeĞcijaĔską wizjĊ
reali-styczno-optymistyczną. Wizja pesymistyczna uznaje Īycie ludzkie za bezsensowne w perspektywie nieuniknionej Ğmierci, bĊdącej absolutnym koĔcem czđowieka, wizja idealistyczno-optymistyczna ukazuje Ğmierü jako bđogosđawieĔstwo, wyzwolenie od ciĊĪaru ciađa i przejĞcie do lepszego Ğwiata, natomiast chrzeĞcijaĔska wizja reali-styczno-optymistyczna mówi, iĪ Ğmierü jest zđem jako konsekwencja grzechu ludz-kiego, jest tragicznym zniszczeniem ciađa i osobowoĞci czđowieka, ale đaska BoĪa đagodzi skutki Ğmierci i daje czđowiekowi moĪliwoĞü Īycia wiecznego, podkreĞlając wartoĞü cielesnej natury czđowieka przez zapowiedĨ zmartwychwstania ciađ.
Wielką zaletą tej recenzowanej monografii jest skrupulatnoĞü i dbađoĞü o precyzyjne ujĊcie badanego problemu, a jednoczeĞnie unikniĊcie „przeciąĪenia” wiedzą jako efektu natđoku informacji, które w ostatecznym rozrachunku mogą okazaü siĊ mađo istotne, zbĊdne, a czĊsto wrĊcz mylące (co bywa udziađem autorów mniej doĞwiadczonych). Warto w tym miejscu przypomnieü, iĪ cađoĞciowe omówienie danej teorii obejmuje nastĊpujące etapy: przedstawienie twierdzeĔ w ich dosđownym brzmieniu, próbĊ ich interpretacji poprzez ukazanie szerszego kontekstu oraz ocenĊ logiki twierdzeĔ i prak-tycznych skutków ich upowszechnienia. Niewielu autorów podejmuje siĊ realizacji wszystkich wyĪej wymienionych kroków; jednym z nich jest ksiądz Stanisđaw Kowal-czyk, czego dowodzi lektura jego dzieđ, w tym m.in. ksiąĪki Ciađo czđowieka w refleksji filozoficznej. Stanowi to o duĪej wartoĞci merytorycznej omawianej tu pracy oraz Ğwiadczy o gđĊbokiej ĞwiadomoĞci podejmowanych problemów, a takĪe twórczym za-angaĪowaniu Autora w upowszechnianie wiedzy na temat róĪnych systemów filozo-ficznych i ich stosunku do okreĞlonych obszarów Īycia ludzkiego.
Ukđad treĞci omawianej pracy jest prosty, jasny i przejrzysty, a podziađ na poszcze-gólne czĊĞci logiczny i wyczerpujący moĪliwoĞci, dziĊki czemu lektura dzieđa jest „przyjazna” zarówno dla tych czytelników, którzy bĊdą zainteresowani cađoĞcią tekstu, jak i dla tych, którzy bĊdą skupiaü siĊ na poszczególnych czĊĞciach ksiąĪki czy na kon-kretnych zagadnieniach w niej omawianych. Kolejne koncepcje przedstawiane są w podobny sposób zgodnie z ustalonym schematem, co pomaga w ich zrozumieniu i uđatwia dokonywanie porównaĔ. Wszystkim poruszanym w ksiąĪce zagadnieniom to-warzyszą liczne odnoĞniki, do pracy dođączona jest teĪ obszerna bibliografia.
JeĞli chodzi o „jĊzyk” ksiąĪki, to trzeba podkreĞliü, Īe Autor uĪywa fachowej ter-minologii z zakresu filozofii, co moĪe czyniü tekst trudnym dla osób siĊgających po raz pierwszy po tego typu opracowanie, jest jednak to dobra okazja do wzbogacenia osobistego sđownika o pojĊcia waĪne w znajomoĞci teorii z dziedziny filozofii i nauk spođecznych. Lektura pracy pozwala zaznajomiü siĊ i oswoiü z takimi terminami, jak ontologia, antropologia i epistemologia, materializm i spirytualizm, immanentny i transcendentalny, podmiot i przedmiot itp. Opisy zawarte w ksiąĪce stanowią rów-nieĪ przykđad jĊzyka stosowanego do opisu natury ludzkiej z uĪyciem takich wyraĪeĔ, jak „ontologiczny status czđowieka”, „moralna kondycja czđowieka”, „czynniki osoby ludzkiej”, „uwarunkowania dziađaĔ czđowieka”, „wymiar biologiczno-somatyczny,
psychiczno-umysđowy i osobowo-duchowy czđowieka”, „holistyczna koncepcja czđo-wieka”. MoĪna zatem uznaü, iĪ ksiąĪka Kowalczyka stanowi nie tylko kompendium wiedzy na temat koncepcji ciađa czđowieka, lecz moĪe byü takĪe lekcją na temat tego, jakimi pojĊciami i zwrotami moĪna mówiü o czđowieku.
Jak starano siĊ wykazaü w niniejszej recenzji, ksiąĪkĊ Stanisđawa Kowalczyka warto przeczytaü dla kilku waĪnych powodów: pozwala ona wzbogaciü i uporząd-kowaü swoją wiedzĊ na temat istniejących systemów filozoficznych, pokazuje róĪno-rodnoĞü koncepcji ciađa ludzkiego, pomaga poznaü lub przypomnieü sobie fachową terminologiĊ filozoficzną, w tym terminologiĊ uĪywaną do opisu natury i kondycji czđowieka, jest okazją do zapoznania siĊ z zađoĪeniami personalizmu, a przede wszystkim daje moĪliwoĞü uĞwiadomienia sobie faktu ogromnego wpđywu filozoficz-nych rozwiązaĔ na Īycie spođeczne i Īycie kaĪdego czđowieka. A dowiedzenie tego jest potrzebne, gdyĪ w ĞwiadomoĞci i opinii wielu osób, które z racji odbywanych studiów czy wykonywanego zawodu „otarđy siĊ” o podstawową wiedzĊ o systemach fi-lozoficznych, jest ona jedynie zbiorem dziwacznych teorii nieodnoszących siĊ w Īaden sposób do Īycia „realnego”.
Niech w zakoĔczeniu niniejszych rozwaĪaĔ znajdzie siĊ najwaĪniejsza uwaga, iĪ Stanisđaw Kowalczyk poprzez swoją ksiąĪkĊ wykazuje troskĊ o przyszđoĞü czđowieka w kontekĞcie ogromnego zagroĪenia, jakim jest degradowanie ciađa ludzkiego do roli biernego narzĊdzia, obiektu zaspokajania egoistycznych potrzeb i Īądz (pornografia, prostytucja) czy materiađu badawczego lub eksperymentalnego (odhumanizowana me-dycyna, selekcja i niszczenie zarodków ludzkich jako efekt stosowania zapđodnienia in vitro). Kowalczyk przypomina, iĪ ciađo czđowieka jest integralną czĊĞcią osoby ludzkiej i jako takie obdarzone jest godnoĞcią i wymaga poszanowania od samego początku swego istnienia, czyli od momentu poczĊcia. Przypomina takĪe, iĪ nawet dla sđusznych i dobrych celów, takich jak wyleczenie choroby czy posiadanie dziecka, ciađo czđowieka nie moĪe byü potraktowane wyđącznie jako przedmiot, bo to pociąga za sobą degradacjĊ cađej osoby ludzkiej i w ostatecznoĞci – czđowieczeĔstwa i ludzko-Ğci. A zatem wartoĞü tej ksiąĪki polega równieĪ na tym, iĪ wiedząc, co inni mówili o ludzkim ciele i jakie byđy tego konsekwencje, moĪemy Ğwiadomie uniknąü powaĪ-nych w skutkach bđĊdów i poszukaü takich rozwiązaĔ, które bĊdą potwierdzeniem osobowej godnoĞci czđowieka i wielkiej wartoĞci jego Īycia.
ElĪbieta Iwanicka Instytut Socjologii KUL
