Z zagadnień filozofii nauk ekologicznych

18(2000)

KS. JÓZEF M. DOŁĘGA

Z ZAGADNIEŃ FILOZOFII NAUK

EKOLOGICZNYCH

1. W prowadzenie

W drugiej połowie XX wieku powstało cały szereg nauk ekologicz­ nych, które wymagają przeprowadzenia refleksji epistemologicznej i metodologicznej. Niniejszy artykuł ma na celu zasygnalizowanie pro­ blemu i prezentację niektórych nauk ekologicznych. Z problematyki epi­ stemologicznej i metodologicznej akcentujemy w tych naukach przed­ miot badań i koncepcje ich uprawiania.

Do zbioru nauk ekologicznych już dzisiaj zaliczamy następujące dyscypliny: ekologię, ekologię człowieka, ekologię społeczną, sozologię, sozotechnikę, sozoekonomię, etykę środowiskową, bioetykę, ekofilozo- fię, prawodawstwo ekologiczne, ekoteologię, politykę ekologiczną.

2. Nauki ekologiczne

1. Ekologia - termin i definicję tej nauki po raz pierwszy podał Er­ nest Haeckel w 1866 roku. Rozumienie ekologii w ujęciu E. Haeckla (1834-1919) i uściślone przez S. A. Forbesa (1844-1930) w 1895 roku prze­ trwało do naszych czasów jak podaje Kazimierz A. Dobrowolski1. Na podstawie tak ujętej nauki biologicznej badającej organizmy flory i fau­ ny w środowiskach biotycznych i abiotycznych powstała w drugiej po­

' Por. K. A. D o b r o w o l s k i , P o lsk ie nauki ek o lo g ic z n e w o b e c wyzwań g lob aln y ch i zadań praktyczn ych w kraju, w : Z iem ia dom em cz ło w iek a, pod red. J. L. Krakowiaka, BD , Warszawa 1997, 5-14.

J ó z e f M . D o łę g a

ìowie XX wieku ekologia człow ieka i ekologia społeczna2. Ekologia człowieka koncentruje się na badaniu wpływu czynników środowiska społecznego i przyrodniczego na organizm ludzki oraz nad możliwo­ ściami jego adaptacji do tego środowiska. Natomiast ekologia społeczna bada zjawiska z pogranicza socjologii, geografii i ekologii. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku powstaje pilna potrzeba wyodrębnienia dodat­ kowej dyscypliny naukowej lub rozwiniętego działu ekologii człowie­ ka, a m ianowicie - ekologii rodziny ludzkiej.

2. Sozologia - termin ten pochodzi od greckiego słowa "sodzo", któ­ re oznacza "ochraniać", "ratow ać", "pom agać". Został on wprowadzo­ ny do polskiego słownika naukowego przez Walerego Goetela3 na po­ czątku lat sześćdziesiątych XX wieku. W edług niego termin ten oznacza naukę o ochronie przyrody, o ochronie naturalnego środowiska człowie­ ka. Termin "sozologia" został wzbogacony nowymi treściami i tym sa­ m ym poszerzono jego zakres. W yrazem tego jest bogata literatura przedm iotowa, a terminu tego używa się - coraz częściej na określenie nauki o ochronie środowiska społeczno-przyrodniczego.

W aspekcie metodologicznym treści nazwy "sozologia" mówi się przede w szystkim o metodach służących do badań przedm iotu tej na­ uki. W yróżnia się tutaj metody empiryczne, hum anistyczne, filozoficz­ ne i systemowe.

Natomiast w aspekcie przedmiotowym nazwy "sozologia" podkreśla się zagadnienia i problemy wchodzące w zakres naukowych badań sozologicz­ nych. Przykładowo wymienia się tutaj takie problemy i zagadnienia jak: 2 Por. T. U m i ń s к i , E kologia - środow isko - przyroda, WsiP, Warszawa 1996, 12-16;

H. Wisniewski i G. Kowalewski, E kologia z ochroną i kształtowaniem środow iska, AG­ M EN , Warszawa 1997, 14-18; A. Horst, E kologia człowieka, Warszawa 1976; B. Camp­ bell, E kologia człowieka. Historia naszego m iejsca w przyrodzie od prehistorii do cza­ sów współczesnych, tłum. M. A. B i t n e r , WN PWN, Warszawa 1995; D. Kielczewski,

E kologia społeczna, Uw B, Białystok 1998; K. Ł a s t o w s k i , E kologia a filozofia. Od ekologii biologicznej do ekologii ja k o wiedzy humanistycznej, w: W prowadzenie do filo ­ zoficznych problem ów ekologii, pod red. A. P a p u z i ń s k i e g o , WSP, Bydgoszcz

1999, 11-54.

3 W. G o e t e l , Sozologia - nauka o ochronie przyrody i j e j zasobów , Kosmos A 15(1966)473-482, przedruk, tamże, 21(1972) z. 1, 31-38; Edukacja ekologiczna wobec w spółczesności i wyzwań przyszłości, Przyroda i Człowiek (Zeszyt specjalny) Opole - P o krzywna 1995; Człowiek w obec świata, pod red. Z. Hulla i W. Tulibackiego, P T F i AR-T, Olsztyn 996; Ekofilozofia i bioetyka, pod red. W. Tyburskiego.TOP Kurier, Toruń 1996;

Ekonomia - ekologia - etyka, pod red. W. Tyburskiego.TOP Kurier, Toruń 1996; por. J. M· D o 1 ç g a , Z zagadnień sozologii, w: Z zagadnień filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, pod red. K. Klósaka, t. 4, ATK, Warszawa 1982, 328-327; K. R. Mazurski, Pod­ stawy sozologii, SUDETY, Wrocław 1998; J. J a r o ń, Ekologia, sozologia, ekofilozofia> ekoetyka, ekonomia, proekologiczna. Przegląd zagadnień, HEIODOR, Warszawa 1997.

— opis faktyczny stanu przyrody w Polsce i świecie;

— określenie obiektów, które zanieczyszczają i niszczą środowisko; — przeprowadzenie badań technicznych i technologicznych w celu

wprowadzania urządzeń oczyszczających i technologii nieuciążli­ wych dla środowiska;

— badanie wpływu zmienionego środowiska na organizmy żywe i na człowieka;

— tworzenie zabezpieczeń prawnych i administracyjnych w skali kra­ jowej i międzynarodowej w celu realizacji programów ochrony śro­ dowiska;

— budzenie świadomości moralnej i etycznej wrażliwej na jakość śro­ dowiska przyrodniczego i społecznego;

— szukanie środków zmniejszających zanieczyszczenie środowiska i eliminowanie źródeł jego zanieczyszczeń;

— badanie wpływu środowiska na stan psychiczny człowieka;

—- prowadzenie medycznych badań nowych jednostek chorobowych, powstałych pod wpływem zmienionego środowiska;

— zabezpieczenie tak zwanych "czystych" rezerw genetycznych; — wychowanie - na różnych szczeblach edukacji narodowej - w duchu

wrażliwości na wartość środowiska człowieka.

Aspekt zakresowy nazwy "sozologia" obejmuje problemy i zagad­ nienia dotyczące środowiska przyrodniczego i społecznego, w którym żyje człowiek. A zatem dotyczy to przyrody nieożywionej i ożywionej oraz antroposfery. Wszystkie te obszary rozpatrywane są w aspekcie ochrony naturalnych właściwości poszczególnych obiektów przyrodni­ czych i ich wpływu na życie i zdrowie człowieka. W aspekcie tym, któ­ ry jest charakterystyczny dla sozologii, mieszczą się badania natural­ nych właściwości obiektów przyrody nieożywionej i ożywionej oraz ich właściwości powstałych pod wpływem działalności człowieka. Badania te dotyczą również nowo powstałych właściwości środowiska i ich wpływu na zdrowie i życie człowieka, a także ich wpływu na kondycję biologiczną innych gatunków żyjących na ziemi.

3. Sozotechnika4 - termin ten oznacza całość badań naukowo-tech­ nicznych i technologicznych związanych z ochroną środowiska oraz z wprowadzaniem do produkqi nowych technologii nie niszczących śro­ dowiska lub przynajmniej nieuciążliwych dla tego środowiska.

4 /

Por.: J. Bańka, Z arys filo z o fii techn iki, U S, Katowice 1981; A. Kiepas, M oraln e w yzwa­ nia n au ki i techn iki, Warszgraf, Katowice - Warszawa 1992; J. Szymański, T echn ika a eksperym en taln e sp raw d zan ie p ra w nauki, WAW, Poznań 1994; C złow iek - tech n ika - środow isko. C złow iek w spółczesn y w o b e c wyzwań koń ca w ieku, red. naukowy, A. K ie- pas, U Ś, Katowice 1999.

Józef M. Dołęga

4. Sozoekonom ia5 - (czasem nosi nazwę ekoekonomia) dział eko­ nomii zajmujący się kosztami produkcji wraz z nakładami na ochronę środowiska, mieści się to w tak zwanym rachunku sozoekonomicznym przedsiębiorstwa, lub jednostki administracyjnej państwa.

5. Etyka środowiskowa6 - (inne nazwy, to: etyka ekologiczna, eko- etyka) wyrażenie to w środowiskach naukowych w Polsce zaczyna się utrwalać na oznaczenie nauki zajmującej się zasadami i normami postę­ powania człowieka wobec środowiska przyrodniczego (biotycznego i abiotycznego) i społecznego. Wyróżnia się w niej kilka orientacji, a mia­ nowicie:

— holistyczną odmianę etyki środowiskowej,

— biocentrycznie zorientowaną etykę środowiskową, — etykę ochrony zwierząt,

— antropocentryczną odmianę etyki środowiskowej.

Etyka środowiskowa jest w ciągłym rozwoju i pojawiają się coraz to nowe orientacje związane z kierunkami filozoficznymi lub religiami albo z określonym światopoglądem.

6. Bioetyka7 - jest określona przez Tadeusza Ślipko jako "dział filo­ zoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły) moralne ważne w dziedzinie działań (aktów ludzkich) polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach związanych z zapoczątkowaniem życia, jego trwaniem i śmiercią". Nowa dziedzina wiedzy ludzkiej sku­ piona nad możliwościami zastosowań zdobyczy nauki w różnych

dzie-5 P roblem y so z o lo g icz n e a g lo m e r a c ji m iejsko-przem yslow ych. W ybrane z a g a d n ien ia , pod red. Z. M ałeckiego, KIŚPAN, Biuletyn (1993) nr 1 ; P roblem y so z o lo g icz n e a g lom eracji m iejsko-przem yslow ych. Huta im. Tadeusza Sendzimira, pod red. Z. M ałeckiego, KIS- PAN, Biuletyn (1994) n r l ; J , T. W i m p e n n y , W artość środ ow iska. M etody wyceny ekon om iczn ej, tlum. К. K afel, I. Szymaniak, PW E, Warszawa 1995; P od ejm o w an ie in­ w estycji p ro ek o lo g icz n y c h i źródła ich fin an so w a n ia, pod red. B. Poskrobki, PB, Biały­ stok 1995; E kon om ia - e k o lo g ia - etyka, pod red. W. Tyburskiego, 1F UM K, Toruń 1996; E kon om iczn a w ycena środ o w isk a p rzyrodn iczego, pod red. G. Andersona i J. Śleszyń­ skiego, W eiŚŚ, Białystok 1996.

6 Por.: W. T y b u r s k i , Etyka i e k o lo g ia , PK E, Toruń 1995; Z. Piątek, E tyka środow i­ skow a. N ow e sp o jrz en ie na m iejsce cz ło w iek a w przyrodzie, IF U J, Kraków 1998; Etyka środ o w isk ow a. T eoretyczne i p ra k ty czn e im p lika cje, pod red. W. Tyburski, IF UMK i PK E, Toruń 1998; A. Pawłowski, O d p ow ied zialn ość z a przyrodę, W PL, Lublin 1999; J- Lukomski, P ró b a z b u d o w a n ia c h rz eś c ija ń s k iej etyki śr o d o w isk a n a tu raln eg o, R a d o m

1998; W. T y b u r s k i , G łów n e kieru n ki i zasad y etyki środ ow iskow ej, w: W prowadze­ n ie d o filo z o ficz n y ch p ro b lem ó w ek o lo g ii, dz. cyt., 97-132.

7 Por. T. Ś l i p k o , G r a n ice życia. D ylem aty w sp ó łcz esn ej b io ety k i, ATK, Warszawa 1988; W. Boloz, Z ycie w lu d zkie1' ~ękach - p o d sta w o w e z ag a d n ien ia bioetyczn e, ATK i ADAM , Warszawa 1997.

dżinach życia ludzkiego, warunków początkowych, rozwoju, trwania i kresu z trwałą refleksją etyczną nad tą działalnością człowieka.

7. Prawodawstwo ekologiczne8 - pod tym wyrażeniem rozumie się procesy tworzenia prawa ochrony środowiska, a więc wszystkich jego aspektów, to znaczy prawo ochrony atmosfery, hydrosfery, litosfery, ko- smosfery, biosfery i również antroposfery - zwłaszcza niektórych jej czę­ ści składowych oraz jego wdrażania i egzekwowania.

8. Ekofilozofia - jako nowa nauka filozoficzna, ma już bogaty sys­ tem koncepcji. W tym miejscu nie dokonujemy szczegółowej analizy poszczególnych koncepcji ekofilozofii, a tylko prezentujemy ich rejestr i krótką charakterystykę.

8. 1. Ekofilozofia jako filozofia ekologii9 - wyrażenie "filozofia eko­ logii" w podstawowym znaczeniu funkcjonuje w filozofii nauki i ozna­ cza teorię i metodologię ekologii. W ostatnich dziesiątkach lat XX wieku wyrażenie to zawiera w swojej treści i zakresie wiele elementów z sze­ roko rozumianych zagadnień filozoficznych i ochrony środowiska. Przy­ kładem takich ujęć są prace Zbigniewa Hulla.

8. 2. Ekofilozofia jako ekologia człowieka10 - wyrażenie "ekologia człowieka" zastosowane przez Napoleona Wolańskiego do określenia syntezy wyników badań naukowych z zakresu antropologii przyrodni­ czej, ekologii i nauk medycznych. W ujęciu tym jest duży zakres zagad­ nień i refleksji antropologicznych o charakterze filozoficznym.

8 Por.: Por.: R. P a c z u s к i , P ra w o och ro n y środ o w isk a. Stan praw n y na dzień 30 cz erw ca 1994, OW Branta, Bydgoszcz 1994; L. Ł u k a s z u к , M m iędzyn arodow e p ra w o m orza, WN Scholar, Warszawa 1997; D. Kielczewski, M echanizm y rozw oju p r a ­ wa ochron y środ o w isk a, U wB, Białystok 1998; P raw a cz ło w iek a vr p ań stw ie ek o lo g ic z ­ nym, pod red. R. Sobański, WATK, Warszawa 1998.

Z. H u 1 1 , F ilo z o fia e k o lo g ii j a k o n ow a dziedzina filo z o fo w a n ia , w: F ilo z o fia i bioetyka. Materiay VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu 5-9 wrzes!nia 1995 r., Sekcja Bioetyki i ekofilozofii, pod red. W. Tyburskiego, TOP Kurier, Toruń 1996, 9-29; por. A. P a p u z i ń s k i , M etafizyczne dziedzictw o nauki j a k o p ro b lem filo z o fii e k o lo g ii, w: E ko filoz o fia i bio ety k a, 29-42; P roblem y filo z o fii ek o lo g ii, w: W prow adzen ie d o f il o z o ­ ficzn ych p ro b lem ó w ek o lo g ii, pod red. A. Papuzińskiego, WSP, Bydgoszcz 1999, 55-96. N. W o 1 a ń s к i , G lo ssa iy o f term s f o r hum an e c o lo g y , Warsaw 1990; Czynniki rozw o­ ju człow ieka. Wstęp d o e k o lo g ii człow ieka, pod red. N. Wolański, PWN, Warszawa 1972; A. H o r s t , E k o lo g ia cz łow ieka, PWN, Warszawa 1976; E k o lo g ia człow ieka. H istoria w sp ółczesn ości, pod red. B . Kuznicka, IHN PAN, Warszawa 1995; N. W o l a ń s k i , N ow ocz esn o ść j a k o sp ra w n o ść w przystosow an iu cz ło w iek a d o środ o w isk a, “Prakseolo­ gia” (1992) Nr 1-2, 105-127.

Józef M. Dołęga

8. 3. Ekofilozofia jako ekologia humanistyczna11 - w zapowiedzi Sta­ nisława Zięby - ma prowadzić badania naukowe nad życiem człowieka w jego aspekcie specyficznie ludzkim i osobowym.

8. 4. Ekofilozofia jako ekologia głęboka12 - koncepcja ta zawiera za­ gadnienia filozoficzne nie tylko w założeniach, ale również w rozwiąza­ niach problemów szczegółowych związanych z kryzysem i katastrofami ekologicznymi oraz z kryzysem moralnym człowieka.

8. 5. Ekofilozofia jako filozofia ekologiczna13 - wyrażenie wprowa­ dzone przez Henryka Skolimowskiego, w zestawieniu z takim wyraże­ niem, jak "filozofia logiczna", które już funkcjonuje w słowniku nauko­ wym, może z biegiem czasu uprawomocnić się w języku filozoficznym.

8. 6. Ekofilozofia jako ekozofia T14 - jest budowana na filozofii związanej z kierunkami panteistycznymi - zarówno historycznymi, jak i współczesnymi oraz o założenia ekologii głębokiej.

8. 7. Ekofilozofia jako filozofia kryzysu ekologicznego15 - orientacja ta dotyczy przede wszystkim zagadnień etycznych, prawnych, politycz­ nych i ekonomicznych związanych z kryzysem ekologicznym oraz eko­ logii jako nowego paradygmatu polityki.

11 Por. S. Zięba, Ku e k o lo g ii hum anistycznej, “Człowiek i Przyroda” (1994) Nr 1, 7-13; H umanizm ekologiczn y, vol. 1: J a k i e j filo z o fii p o trzeb u je ek o lo g ia , o c h ro n a przyrody a o ch ro n a cz ło w iek a, pod red. L. Pawłowskiego i S. Zięby, WU PL, Lublin 1992; W. Ty­ burski, P o je d n a ć się z Ziem ią. W kręgu zagadn ien hum anizm u ek o lo g ic z n eg o , IPIR, To­ ruń 1993; H um anizm ekologiczn y, vol. 4B: Technika szan sa czy zagrozen iem (aspekty techn iczn e), pod red. Iwo Polio i Z. M. Kozaka, WU PL, Lublin 1996; S. Zięba, Natura i cz ło w iek w e k o lo g ii hum anistycznej, ZEC K U L, Lublin 1998..

12 B. Devall, G. Sessions: E k o lo g ia g łęb o k a . Żyć w przekon an iu, iż. N atura c o ś znaczy, tłum. E. Margielewicz, Pusty Obłok, Warszawa 1994; R. Bzdak, P roblem m ożliw ości teore­ tycznego u zasadn ian ia g łę b o k ie j ek o lo g ii, w: C złow iek i środ o w isk o..., 91-96; A. Syno- wiecki, C złow iek - z ziem i wzięty, “Człowiek i Przyroda” (1994) Nr 1, 41-92; K. Walosz- czyk, Kryzys eko lo g iczn y w św ietle ek o filo z o fii, W PL, Lódz 1996, 228-241.

11 Por.: II. Skolim owski, F ilo z o fia ż y ją c a .E k o filo z o fia j a k o drz ew o ży cia, Pusty Obłok, Warszawa 1992; D. Kiełczewski, W ybrane nurty filo z o fii ek o lo g iczn ej, W FUW , Biały­ stok 1993, 5 -32; K. Waloszczyk, Kryzys ek olog iczn y w św ietle ekofiloz.ofii, W PL, Lódz 1996, 207-228; H. Skolimowski, M edytacje, Astrum, Wrocław 1991; H. Skolimowski. Wizje N ow ego M illenium, Kraków 1999.

14 Por. B. Devall, G. Sessions, E k o lo g ia g łęb o k a , 289-293; M. Ryszkicwicz, M atka Ziemia w przyjaznym k osm o sie. G a ja i z a s a d a an tropiczn a w d z ieja ch m yśli p rzyrodn iczej, WN PWN, Warszawa 1994.

15 Por. Ed Phillips, C risi in A tm osphere: The green hou se fa c t o r , D. B. Clark and Co. Phoenix 1990; V. Hosle, P h ilo so p h ie d e r ö ko lo g isch en K rise, C. H. Beck, München 1994; Z. Pią­ tek, F ilozoficzn e korzen ie ktyzysu środow iskow ego, w: C złow iek i środow isko..., 43-50.

8. 8. Ekofilozofia jako ujęcie systemowo-informacyjne ekorozwoju16 - ujęcie to zawarte w pracach Lesława Michnowskiego znajduje uzasad­ nienie w prognozach rozwoju człowieka i o założenia zrównoważonego ekorozwoju.

8. 9. Ekofilozofia jako ekologia uniwersalistyczna17 - pojawia się w kontekście ujęć filozofii uniwersalistycznej, a inaczej mówiąc uniwersa­ lizmu, jako metafilozofii, prezentowanej w Polsce między innymi w pra­ cach Janusza Kuczyńskiego.

8. 10. Ekofilozofia jako praktyczna filozofia przyrody18 - ujęcie to akcentuje zagadnienia przede wszystkim praktyczne i bioetyczne zwią­ zane z kryzysem ekologicznym. Koncepcja ta prezentowana jest w lite­ raturze przedmiotowej w Polsce jest prezentowana między innymi przez Zbigniewa Łapko i Annę Lemańską.

8. 11. Ekofilozofia jako część filozofii przyrody19 - koncepcja ta jest związana z ujęciem filozofii przyrody orientacji arystotelesowsko-tomi- stycznej, gdzie już wyróżnia się filozofię przyrody nieożywioną (kosmo- filozofię) i filozofię przyrody ożywionej (biofilozofię) oraz filozofię śro­ dowiska społeczno-przyrodniczego (ekofilozofię).

8. 12. Ekofilozofia jako kulturalistyczna filozofia ekologii reprezen­ towana w Polsce przez Andrzeja Papuzińskiego20.

8. 13. Ekofilozofia jako enwironmentalizm21 - proponowana przez Wiesława Sztumskiego z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

16 L. M i c h n o w s k i , J a k żyć? E korozw ój a lb o ..., W EiS, Białystok [brw]; E korozw ój szan sa przetrw an ia cyw ilizacji. Materiały z konferencji PK E, pod red. B. Zaufał, M. B ia­ łeckiej, t. 3, WAG-H, Kraków 1986; L. M i c h n o w s k i , Czy regres cz ło w iecz eń stw a ? LTN, Warszawa 1999.

17 Por. J. K u c z y ń s k i , U dom ow ienie Ziemi. In terp retacja L esz ka K o ła k o w s k ieg o p r o ­ jek tu m etanoi, w: Z iem ia naszym dom em , pod red. J. kuczynskiego, CU UW, warszawa 1996, 155 -1 7 8 ; por. J. K u c z y ń s k i , Wstęp d o uniw ersalizm u, t. 1: O grodnicy św ia ­ ta, B D , Warszawa 1998; t. 2: M ło d o ś ć Europy i w iecz n o ść P olski, B D , Warszawa 1999. 18 Por. Z. Lepko, Ku ek o filo z o fii, “Studia Philosophiae Chistianae” 30(1994) Nr 1, 21-34;

tenże, E k o filo z o fia j a k o praktyczn a filo z o fia przyrody, w: C złow iek i środ ow isko..., 37- 42; A. L e m a ń s k a , P raktyczn a filo z o fia przyrody altern atyw a k la sy cz n ej filo z o fii przyrody, “Studia Philosophiae Chistianae” 33(1997) Nr 1, 133-138.

19 Por. J. M. D o t ę g a , W kierunku ek o filoz ofii. w: E k o filo z o fia i b io ety k a, 19-25. Por.: A. P a p u z i ń s k i . Z ycie - nau ka - ek o lo g ia . P ro leg o m en a d o kulturalistyczn ej filo z o fii ek o lo g ii, WSP, Bydgoszcz 1998.

Józef M. Dołęga

8. 14. Ekofilozofia jako samodzielna nauka filozoficzna22 - o wyraź­ nie określonym statucie epistemologicznym i metodologicznym.

W powstających naukach podstawowym zagadnienie jest wypracowa­ nie statusu epistemologicznego i metodologicznego oraz struktury zagad­ nień merytorycznych stanowiących pewną zwartą logiczną całość. W tym m iejscu pomijamy szczegółowe analizy zagadnień meta teoretycznych, a je­ dynie zwróci się uwagę Czytelnika na przedmiot badań ekofilozofii.

Każda nauka ma swoją prehistorię. Podobnie i ekofilozofia ma już swoją prehistorię, a mianowicie wszyscy uczeni zajmujący się zagroże­ niami i ochroną środowiska społeczno-przyrodniczego, a zwłaszcza au­ torzy przytoczonych powyżej koncepcji tej nauki, są prekursorami eko­ filozofii. Prace i publikacje tych autorów stanowią już historię nauki, która jeszcze nie istnieje w słownikach i encyklopediach - ekofilozofii.

Biorąc pod uwagę aktualny stan badań naukowych z zakresu ekofi­ lozofii, nie sposób dzisiaj określić definitywnie przedmiotu badań tej nauki. Jednak na podstawie istniejącej literatury i toczących się dyskusji na różnych sympozjach i konferencjach naukowych, można przyjąć ro­ bocze określenia przedmiotu ekofilozofii: przedmiotem badań ekofilo­ zofii jest istota i natura środowiska społeczno-przyrodniczego, jego wła­ ściwości ilościowe i jakościowe oraz dwustronne związki przyczynowe między antroposferą a środowiskiem (nie tylko biosferą).

W nurcie określonego myślenia filozoficznego poznanie z zakresu ekofilozofii zmierzałoby do poznania środowiska realnie i faktycznie ist­ niejącego; do poznania w aspektach koniecznościowych i przyczyno­ wych, a nie tylko przygodnych; do uzyskiwania uzasadnień tez ekofilo- zoficznych racjami logicznymi, ontycznymi, realnymi i przyczynowy­ mi23 . Inaczej mówiąc: ekofilozofia jest nauką o systemowym ujęciu pro­ blematyki filozoficznej środowiska społeczno-przyrodniczego.

Zasadniczym źródłem informacji o środowisku są różne nauki szczegółowe, a szczególnie ekologia i sozologia. Wydobycie problema­ tyki filozoficznej z naukowego obrazu środowiska społeczno-przyrod­ niczego i kulturowego należy między innymi do zadań ekofilozofii. 22 Por. J. M . D o 1 ç g a , Z zagadn ień m etateorelyczn ych i m erytorycznych e k o filo z o fii, Stu­

dia Philosophiae Christianae 32(1996) Nr 1, 270-278; J. M. D o 1 ç g a , E k o lo g ia w teo­ lo g ii i filo z o fii ch rz eścija ń skiej, w: W prow adzenie d o filo z o ficz n y ch p ro b lem ó w ekolog ii. pod red. A. P a p u z i ń s k i e g o , WSP, Bydgoszcz 1999,133-163; J. M. D o 1 ç g a , P roblem aty ka ochron y środ o w isk a sp ołeczn o-p rzy rod n iczeg o w soz.ologii i ek o filo z o fii, w: O chron a środ o w isk a w filo z o fii i teo log ii, pod red. J. M. Dołęgi i J. W. Czrtoszewski, WATK, Warszawa 1999, 10-26.

23 Por. К. К 1 ó s а к , Z teo rii i m eto d o lo g ii filo z o fii przyrody, KSW, Poznań 1980, 46-49, 105, 113; J. M. D o 1 ç g a , Stosunek ruchu d o m aterii w ujęciu k lasy czn ej filo z o fii przy­ rody, ATK, Warszawa 1986, 29-30.

Z zagadnień metateoretycznych ekofilozofii wymieniamy tylko te, które stanowią zasadniczą strukturę przedmiotową tej nauki. Do niej należy problematyka ogólnofilozoficzna, antropologiczna, aksjologiczna i edukacyjna dotycząca środowiska społeczno-przyrodniczego łącznie ze środowiskiem kulturowym.

Ogólnofilozoficzna problematyka ekofilozofii24 dotyczy istoty i natury środowiska społeczno-przyrodniczego, jego właściwości ilościo­ wych i jakościowych, zmian zachodzących w tych właściwościach oraz związków przyczynowych między antroposferą a biosferą. Chodzi tutaj przede wszystkim o zdanie sprawy z aktualnego stanu środowiska, źró­ deł zmian zachodzących w tym środowisku, jego wpływu na życie i zdrowie człowieka, jak również szukanie podstaw filozoficznych ochro­ ny tego środowiska. Podstawą do prowadzenia badań w tym zakresie są dane z przyrodniczych nauk szczegółowych i antropologicznych. Po­ dejmowana problematyka ogólnofilozoficzna w ekofilozofii i próby jej rozwiązania są oparte w sensie metodologicznym o tak zwany nauko­ wy obraz świata, w tym przypadku chodzi przede wszystkim o nauko­ wy obraz środowiska społeczno-przyrodniczego.

Antropologiczna problematyka ekofilozofii25 dotyczy przede wszystkim zagadnień filozoficznych związanych z demografią, ontoge- nezą, antropopresją, migracją oraz z strukturalnymi elementami antro- posfery, do których zalicza się przede wszystkim naukę, technikę i tech­ nologię, sztukę i religię. Punktem wyjścia do tego rodzaju badań są dane z antropologii przyrodniczej, filozoficznej, społecznej i kulturowej oraz z ekologii człowieka, sozotechniki, religiologii, filozofii i historii nauki, historii i filozofii kultury. Podejmowana filozoficzna problematyka an­ tropologiczna w ekofilozofii oraz sposoby jej rozwiązywania zależy od przyjmowanych przez autorów systemów filozoficznych.

Aksjologiczna problematyka ekofilozofii26 występuje przy warto­ ściowaniu życia, zdrowia człowieka, środowiska. Podstawy wartościo­ 24 Por. S. Z i ç b a , Życie w a s p e k c ie ekologiczn ym , “Człowiek i przyroda” (1995) Nr 2, 5- 21; J. D ę b o w s k i , F ilo z o ficz n e z ró d la re flek sji ek o filo z o ficz n y ch , WSP, Olsztyn 1996.

25 Por. N. W o 1 a ń s к i , R ozw ój biolog iczn y cz ło w iek a, cz. 1 i 2, wyd. 6, PWN, Warsza­ wa 1986; S. Kowalczyk, Z arys filo z o fii człow ieka, WD, Sandomierz 1990; C złow iek - o s o b a - p łe ć , pod red. M. Wójcik, IsnR ATK, Warszawa 1998.

26 Por. K. K l o s k o w s k i , 0 n aczeln ej zasadzie etycznej rela cji człow iek - .środowisko, w: C złow iek i środow isko..., 107-112; W. T y b u r s k i , Etyka środ ow iskow a a p a r a d y g ­ m at antropocentryz.mil, w: E ko filoz o fia i bioetyka, 65-72; Z. P i ą t e k , D ylem aty etyki środow iskow ej, w: E ko filoz o fia i bioetyka, 43-64. Ponadto por. 16 artykułów w pracy zbio­ rowej na temat: E konom ia, eko lo g ia , etyka, pod red. W. Tyburski, IFU M K, Toruń 1996; J. Ł u k o m s k i , Próba zbudowania chrzes'cijańskiej etyki środowiska naturalnego, W DR, Radom 1998.

Józef M. Dołęga

wania wypracowywane są w aksjologii lub filozofii bytu. W ramach na­ szej koncepcji ekofilozofii życie oraz życie i zdrowie człowieka ujmuje­ my jako wartości najwyższe, ale nie absolutne. Natomiast środowisko społeczno-przyrodnicze traktuje się jako wartość podstawową i dobro wspólne. Podstawą takich analiz w tym przypadku jest aksjologia lub filozofia bytu, które są podstawą wypracowania etyki ogólnej oraz etyki środowiskowej, bioetyki i prawodawstwa ekologicznego. Wydaje się, że wiedza naukowa związana ze środowiskiem społeczno-przyrodniczym oraz wypracowana i akceptowana etyka środowiskowa mogą stać się podstawą dla ekorozwoju.

Edukacyjna problematyka ekofilozofii27 dotyczy przede wszyst­ kim podstaw filozoficznych wychowania proekologicznego, a ściślej mówiąc wychowania sozologicznego w rodzinie, w szkole, w masme­ diach, w organizacjach społecznych, religiach oraz w ogólnej edukacji narodowej. Kształtowanie świadomości wrażliwej na wartość środowi­ ska społeczno-przyrodniczego zależy również od programów naucza­ nia w przedszkolach, szkołach podstawowych, średnich i na uczelniach wyższych oraz od powszechnej edukacji ekologicznej dorosłych. Ponad­ to jest to zadanie dla wszystkich zdających sprawę z jakości aktualnego środowiska i jego wpływu na życie na naszej planecie oraz z jego wpły­ wu na życie i zdrowie człowieka w naszej Ojczyźnie, jak i na całym świecie. Jest to zadanie nie tylko dla filozofów - jak pisze M. Barnier28 - ale dla wszystkich mających wpływ na świadomość społeczną w Polsce i w świecie.

21 Por. M ateriały II O g óln opolskiej K on feren cji O chrona środow iska u' nauczaniu i wycho­ waniu, pod red. M. R. Dudzińskiej i L. Pawłowskiego,WU PL, Lublin 1993; C hronić by przetrw ać, pod red. C. Napiórkowskiego i W. Koca, WOF, Niepokalanów 1992; Edukacja ek olog iczn a w o b ec w spółczesn ości i wyzwań przyszłości. Przyroda i Człowiek Zeszyt Spe­ cjalny, Opole - Pokrzywna 1995; E dukacja środow iskow a. A genda 21 - realiza cja zadan edu kacyjnych, pod red. D. Cichy, IBE , Warszawa 1997; Problemy dydaktyki i wychowania w Akademii Rolniczej w Poznaniu, 14: E du kacja i św ia d o m o ść ekolog iczn a, ARP, Poznan ’ 997; 1. Fudali, E kologiczn e wyzwania regionalnych program ów ed u kacji środowiskowe], PKE, Kielce 1997; J. F r a t c z a k , Ś w iad om ość ekolog iczn a dzieci, m łodzieży i doro­ słych w a sp ek c ie ed u ka cji szkoln ej i n ieszkoln ej, WSP, Bydgoszcz 1995; J. M. D o ł Ç ' g a , Znaczenie so z olog ii i ek o filoz ofii w system ie ed u kacji ekologiczn ej, w: H ipoteza eko­ logii ekolog iczn ej, pod. Red. J.L . Krakowiak, J. M. Dołęga, BD . Warszawa 1999, 53-65. -s M. B a r n i e r , Atlas w ielkich zagrożeń, tłum. M. Jarosiewicz, WN-T, Warszawa 1995, 9·

9. Ekoteologia29 - postulowana nauka teologiczna zbierająca w ca­ łość już opracowane szczegółowe zagadnienia ekologiczne związane z teologią, a mianowicie: grzech ekologiczny, ekologiczny rachunek su­ mienia, zagadnienie zbawienia świata, problem moralności ekologicz­ nej, zagadnienie charakterystyki meta teoretycznej ekoteologii, i inne.

10, Polityka ekologiczna30 - wyrażenie to oznacza badania nauko­ we, które dotyczą większych przedziałów czasowych i terytorialnych. W badaniach tych należałoby uwzględnić czas przynajmniej kilku po­ koleń, a terytorium - region, kontynent lub całą planetę Ziemię z jej naj­ bliższym otoczeniem kosmicznym. Badania nad świadomością ekolo­ giczną społeczeństwa oraz wdrażanie prawa ekologicznego staje się przedmiotem badań i zainteresowań wielu polityków - naukowców.

3. Podsumowanie

W zakończeniu chciałbym wyrazić nadzieję, że dyskusja wokół sta­ tusu epistemologiczno-metodologicznego nauk związanych z ochroną środowiska społeczno-przyrodniczego przyczyni się do budowania w szerszym znaczeniu świadomości ekologicznej społeczeństwa polskie­ go. Pozwoli wypracować bardziej precyzyjne określenia przedmiotu ba­ dań poszczególnych nauk ekologicznych oraz dopracować poszczegól­ ne metody badawcze w różnych aspektach: empirycznym, przyrodni­ czym, humanistycznym i filozoficznym. Ponadto przyczyni się do do­ pracowania podstawowych zagadnień epistemologicznych i metodolo­ gicznych w grupie tych nauk, czyli całej metateorii nauk ekologicznych.

' 9 Por.: M. O z o r o w s k i , kierunku ek o teolo g ii, w: O chrona środow iska w filo z o fii i teo log ii, pod red. J. M. Doięgi i J. W. Czrtoszewskiego, ATK, Warszawa 1999, 252-256; S. Urbański, M istyka ek o lo g ii du cha ludzkiego, tamże, 203-221; J. B a j d a , G rzech e k o lo ­ giczny, tamże, 222-242; J. W. C z r t o s z e w s k i , E kologiczn e rachun ki sum ienia, tam­ że, 243-251; M. O z o r o w s k i , K o ściół a ek o lo g ia , tamże, 281-283; A. Skowroński,

"Kwestia ek o lo g iczn a" w nauczaniu Ja n a P aw ia II, tamże, 284-281; Z. Ś w i e r e z e k , E ko lo g ia - K o śció ł i Św. F ran ciszek, WSDOO.F, Kraków 1990; J. G r z e s i с a , O chro­ na środ o w isk a n atu raln ego cz ło w iek a, K S J, Katowice 1993; A. L. S z a f r a ń s k i , C hrześcijańskie podstaw y ekolog ii, ZEC KUL, Lublin 1993; P. K ę d z i e r s k i , K o ­ ściół i ek o lo g ia , W SD, Rzeszów 1997.

Por.; S. K o z ł o w s k i , W d rod ze d o ek o roz w o ju , WN PWN, Warszawa 1997, 187- 209; Z asady ek o p olity k i w rozw oju obsz a rów w iejskich, pod red. L. Ryszkowski i S. Ba- lazy, Z B Ś R iL PAN, Poznań 1995; H, L i s i с к а , O rgan izacje ek o lo g ic z n e w p o ls k ic h system ach politycznych, Wroclaw 1997; Ś w ia d o m o ść ek o lo g ic z n a i sp o łecz n e ruchy “Z ie­ lon y ch ” w P o lsc e , pod red. W. Mieowskiego i przy współpracy P. Glińskiego, IFiS Pan, Warszawa 1999.

Józef M. Dołęga

FR O M P H IL O SO P H Y OF EC O L O G IC A L SC IE N C E S Summary

In relationship with all the time staying threats and with ecological disasters exists all the time it is necessary leaderships of scientific rese­ arches relating these of occurrences and of processes reaching in envi­ ronmental social sciences, which one should belongs epistemology and methodology. Present article undertakes this problem in minimum - ran­ ge, pointing on object of researches and idea of some ecological sciences, and namely: of ecology, sozology, sozotechnics, sozoecnomy, environ­ mental ethicses, bioethics, ekophilosophy, legislations ecological, eko- theology, ecological policies.