Mirosław Hoffmann
Zapomniane materiały archiwalne
do historii badań obrządku
pogrzebowego w epoce brązu i
wczesnej epoce żelaza na Półwyspie
Sambijskim
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-4, 25-27
M
I
S
C
E
L
L
A
N
E
A
Mirosław Hoffmann
Zapomniane materiały archiwalne
do historii badań obrządku pogrzebowego
w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza
na Półwyspie Sambijskim
W rekonstruow anym w latach powojennych i wzbogacanym sukcesywnie o nowe m ateriały Archiwum Działu Archeologii M uzeum W armii i M azur w Olsztynie większość źródeł do przedwojennych badań archeologicznych stanowią wypisy z literatury. Jedynie znikom y procent m ateriałów archiwalnych pochodzi sprzed drugiej wojny światowej.
D o uratow ania resztek ocalałych z pożogi wojennej zbiorów archeologicznych w największym stopniu przyczynił się J. Antoniewicz, pełniący w pierwszych latach po wojnie funkcję delegata Państwowego M uzeum Archeologicznego w W arszawie do spraw ochrony zabytków przedhistorycznych na województwo olsztyńskie. Intensywna już od 1945 r. działalność tego badacza pozwoliła zgromadzić w olsztyńskim muzeum resztki zbiorów archeologicznych z niektórych regionalnych muzeów W armii i M azur *. Pozyskano wówczas również część zbiorów Prussia M uzeum w Królewcu, które — niewyjaśnionym do dzisiaj sposobem — znalazły się pod koniec wojny w kościele na terenie zakładu dla O błąkanych w Karolewie (gm. K ętrzy n )2.
Trudności lat powojennych i intensywność akcji ratow ania zachowanych jeszcze zabytków i archiwaliów archeologicznych spowodowały, że ograniczono się wówczas do zgrom adzenia oraz prowizorycznego jedynie zabezpieczenia ich i posegregow ania3. Te uw arunkow ania i ograniczenia działalności J. Antoniewicza jakkolw iek nie zahamowały akcji ratow ania zbiorów, utrudniły jednak pełne i właściwe jej udokum entowanie. W konsekwencji, nie m ożna już niestety stwierdzić, w jak i sposób znalazły się w Olsztynie niektóre spośród zabytków, a szczególnie m ateriałów archiwalnych.
W śród tych ostatnich szczególną wartość ma zbiór odręcznie sporządzonych, najczęściej lakonicznych, wypisów dotyczących stanowisk archeologicznych z Sambii, rejonu Kłajpedy, Pom orza, Ziemi Chełmińskiej orez W arm ii i M azur. T rudno o bliższe ustalenia dotyczące tego zbioru, wydaje się jedna!:, t i składa się on z fragm entów kartotek kilku archeologów z M uzeum P ro w in c jo n a ln e # w Królewcu. D ane zawarte w tych m ateriałach (np. cytow ana literatura) pozwalają sądzić, że pochodzą one najpraw dopodobniej ze schyłku ubiegłego wieku.
N ikłą część zbioru tych archiwaliów stanowią wypisy dotyczące cm entarzysk kurhanow ych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. W śród nich większość odnosi się do stanow isk archeologicznych z Sambii. Znaczna część informacji o stanowiskach
udoku-1 J. Antoniewicz, Działalność Działu Archeologii M uzeum Mazurskiego w Olsztynie w udoku-1954 roku, W iadomości Archeologiczne, 1955, t. 22, s. 390.
2 J. Antoniewicz, Stan zachowania zbiorów prehistorycznych na Warmii, północnym M azowszu i dolnym
Powiślu, Z O tchłani Wieków, 1946, t. 15, s. 94.
3 Ibidem , s. 94.
26
M iro sław Hoffm annmentowanych w tym zbiorze była już niegdyś p u b likow ana4. Są tam jednak również m ateriały dotyczące cm entarzysk nie odnotow anych w literaturze, których, w swoim katalogu inwentaryzacyjnym stanowisk archeologicznych, nie uwzględnił nawet tak skrupulatny badacz, ja k E. H o lla c k 5. Również dane do niektórych cm entarzysk znanych z literatury 6 zawierają szereg, odnoszących się głównie do historii badań, informacji źródłowych, które nie były dotychczas publikowane. W artość om awianych materiałów archiwalnych podnosi to, że niektóre dane w nich zawarte są najpraw dopodobniej jedynymi, które zachowały się do naszych czasów. Z uwagi na bardzo zły stan zachowania tych materiałów, jak również ich w artość źródłową, nie cierpiącą zwłoki koniecznością winno być pełne opublikow anie zawartych w nich danych.
Niżej przedstawione zostaną p e łn e 7 informacje do cm entarzysk z epoki brązu 1 wczesnej epoki żelaza z Półwyspu Sambijskiego, które zawarte są w omawianych m ateriałach. D ane określające chronologię nie stosow aną od daw na term inologią opatrzono, z uwagi na trudności z dotarciem do niektórych X D Í-wiecznych systemów periodyzacyjnych, datam i bezwzględnymi. W ymienioną przy konkretnych stanowiskach literaturę podano, tak ja k w m ateriałach archiwalnych, a więc najczęściej w skróconej form ie8. W przypadku miejscowości, których znane są obecnie obowiązujące nazwy podano również ich wsppłczesne brzmienie.
Alknicken, rej. Prim orsk — K urhan zawierający popielnicę, w której znajdowały się 2 nagolenniki z końcami wchodzącymi na czop. — L it.: Prussia, t. 3, 1878, s. 11. K urhan z okresu Peccatel (ok. 1500 — ok. 1000 lat p.n.e.) odkryty przez C. Kretschm anna w 1889 r.
Alleinen, rej. Prim orsk — 4 kurhany spenetrowane w 1890 r. przez C. K retschm anna. Zabytki z nich w 1890 r. zakupił C. Kretschm ann.
A lt-Katzkeim , rej. Prim orsk — Brązowa siekierka z tulejką (nr inw. 3933) oraz niewielki brązowy naszyjnik kabłąkow aty odm iany wschodniej (nr inw. 3934) odkryte najpraw dopodobniej w kurhanie zwanym „K ap u m e” . Zabytki te M uzeum Prowinc jonalne w Królewcu zakupiło w 1888 r. od Kluwego.
D ubrow ka (Regehnen), rej. P rim o rsk — 12 kurhanów . — L it.: Prussia, t. 11,1886, ss. 90— 101.
Engelshöhe, rej. Prim orsk — K urhany zgłoszone przez Kowalewskiego.
Finken, rej. Prim orsk — K urhan zgłoszony w 1887 r. przez H eilm anna zawierał pokrywę popielnicy i zabytki z brązu.
G ross K uhren, rej. Prim orsk — K urhan zawierający popielnicę i brązow ą sprzączkę do pasa. Zabytki te przekazał w 1881 r. inspektor Hassenstein z Finken za pośrednictwem mieszkającego wówczas w Fischausen Kowalewskiego.
Ihlnicken, rej. Prim orsk — Odkryte w kurhanach 2 bransolety spiralne i 2 szpile zakupione zostały 24 grudnia 1883 r. od Kluwego przez Kowalewskiego. K urhan zbadany w 1884 r. przez O. Tischlera zawierał popielnice, zdobioną brązow ą siekierkę oraz brązową szpilę.
Jarosławskoje (Schlakalken), rej. Prim orsk — Z badany przez C. K retschm anna w 1890 r. kurhan I posiadał skrzynię kam ienną zawierającą 2 popielnice. W kurhanie tym odkryto p onadto brązową szpilę oraz skarb ozdób brązowych zawierający 24 naszyjniki,
4 Najczęściej w Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia oraz w Altpreussische M onatsschrift. 5 Por. E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen, Berlin 1908, s. 126 z omówionym niżej stanowiskiem w R adlaucken.
6 Por. np. zamieszczone dalej dane dotyczące k u rhanu z Puti Iowa z zacytowaną w poprzednim przypisie pracą H ollacka, s. 22.
7 Uwzględniono również inform acje wzm iankow ane w literaturze.
8 AM — A ltpreussische M onatsschrift, der Neuen Provinzial-Blätter, vierte Folge, Królewiec; SPÖG — Schriften der Physikalisch-Ö konomischen Gesellschaft zu K önigsberg i. Pr., Królewiec; Prussia — Sitzungs
Zapomniane m ateriały archiwalne
27
wąski naram iennik spiralny oraz 10 fragm entów taśm owatych bransolet spiralnych. Zabytki te włączone zostały do zbiorów M uzeum Prowincjonalnego w Królewcu (nr inw. 7446—7475). Jedną popielnicę z tego kurhanu przekazał w 1893 r. dr Herm enau z Królewca.Jaugehnen, rej. Prim orsk — K u rh an zbadany w 1892 r. przez C. Kretschm anna. Krugłow o ( Polennen), rej. Prim orsk — Położone w pobliżu m ajątku 3 zniszczone kurhany spenetrow ane zostały przez Boenigka, który określił je jako miejsca ciałopalenia. — L it.: Prussia, t. 3, 1878, s. 59.
Lesnicken, rej. Prim orsk — K ilka kurhanów z wyposażeniem, zbadane przez O. Tischlera w listopadzie 1882 r.
Linkau, rej. Prim orsk — Położone w pobliżu miejscowości 3 zniszczone kurhany bez inwentarza. Boenigk określił je jak o kurhany. — L it.: Prussia, t. 3, 1878, s. 58.
Łogwino (G ross M edenau), rej. Prim orsk — 2 naszyjniki spiralne.
M ojaiten, rej. Prom orsk — K urhan zbadany w 1892 r. przez C. K retschm anna. M ollehnen, rej. Prim orsk — Uszkodzony kurhan zbadany w 1883 r. przez O. Tischlera.
M urom skoje (Laptau), rej. Prim orsk — 2 kurhany położone w lesie w pobliżu młyna. K urhan I badany był w dniach 13—28 września 1883 r. przez O. Tischlera. W badanym również przez Tischlera, 18 września 1883 r., kurhanie II odkryto tylko jedno naczynie.
Palm nicken, rej. Prim orsk — W 1882 r. Kowalewski przekazał do M uzeum Prowincjonalnego w Królewcu znalezione w pobliżu miejscowości otwarty naszyjnik brązowy z ząbkow aną krawędzią (nr inw. 2044) oraz 7 brązowych kółek nałożonych na siebie łańcuchow ato (nr inw. 2045). Zabytki z kurhanu datow anego na okres Peccatel (ok.
1500 — ok. 1000 lat p.n.e.) przekazał w 1889 r. C. Kretschm ann.
Parusnoje (GafTken), rej. Prim orsk — K urhany. — L it.: Prussia, t. 9, 1884, ss. 48—50.
Plinken, rej. Prim orsk — Z badany przez prof, von Wit ticha kurhan, z którego zabytki włączone zostały do zbiorów M uzeum Prowincjonalnego w Królewcu (nr inw. 411—415).
Putiłowo (Corjeiten), rej. Prim orsk — Z badany w 1882 r. przez O. Tischlera kurhan ze skrzynią kam ienną zawierającą popielnicę.
R adlaucken, rej. Prim orsk — 3 najpraw dopodobniej wyrabowane już kurhany. N otatkę tę sporządzono na podstawie informacji Blumego.
Radnicken, rej. Prim orsk — K urhan zbadany w 1891 r. przez C. K retschm anna. 3 kurhany zbadane przez prof, dr Lindem anna i C. K retschm anna w 1892 r.
Sankt Lorenz, rej. Prim orsk — K urhany. — L it.: AM , t. 11, 1874, s. 83. Paciorki z 2 popielnic przekazane zostały w 1872 r. przez właściciela m ajątku Fröhlicha.
Swietłogorsk (Rauschen), rej. Prim orsk — Brązowy diadem odkryty w kurhanie. — L it.: Prussia, t. 3, 1878, ryc. 24.
Tykrehnen, rej. Prim orsk — K urhany. W jednym z nich odkryto fragment naczynia z przedstawieniem postaci ludzkiej. — L it.: AM , t. 11, 1874, ss. 84—85.
W argen, rej. Prim orsk — 2 zniszczone kurhany ze skrzyniami kamiennymi zawierającymi fragm enty popielnic. — L it.: F .S . Bock, Versuch einer w irtschaftlichen Naturgeschichte von dem Königreich Ost- und Westpreussen, Dessau 1782— 1785, cz. II, s. 558.
W am icker F orst, rej. Prim orsk — K urhany zbadane w 1876 r. przez Selkego i K rosta. — L it.: SPÖG, t. 18, 1878, s. 268.
W iekau, rej. Prim orsk — K urhany. — L it.: Prussia, t. 11, 1886, s. 99.
Zareczje (R antau), rej. Prim orsk — 5 kurhanów , z których 2 przebadane zostały w 1890 r. przez C. K retschm anna. Zabytki z 2 kurhanów zakupiono w 1890 r.
