Prusy Książęce a reformacja w Polsce

Małłek, Janusz

Prusy Książęce a reformacja w Polsce

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 9-17

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

i

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

Janusz M a ł łe k

PRUSY KSIĄŻĘCE A REFORMACJA W POLSCE

W ro k u 1934 w czasopiśmie „R eform acja w Polsce” u k azał się a rty k u ł W iktora W ein tra u b a U d z i a ł P r u s K s i ą ż ę c y c h w r e f o r m a c j i p o l s k i e j — p r z e ­ g l ą d b a d a ń *. Można było wów czas sądzić, iż k tó ry ś z badaczy polskich lub niem ieckich dokona n astępnego k ro k u i pośw ięci tej pro b lem aty ce osobną m o­ nografię. T ak się jed n a k nie stało. Dziś, k iedy m inęło p raw ie pół w iek u od ukazan ia się a rty k u łu W ein trau b a, opracow anie tak ie j m onografii jest wciąż ty lk o postulatem . W ypada od ra zu zapytać, czy szanse n ap isan ia interesu jącej n as m onografii są dzisiaj w iększe niż poprzednio. Na pytan ie to należy odpo­ wiedzieć tw ierdząco. O statn ie dziesięciolecia przyniosły bow iem znaczny roz­ wój b ad ań zarów no n a d re fo rm acją w P ru s a c h Książęcych, ja k i w Polsce. F o rm a a rty k u łu zmusza nas do poprzestania n a zwięzłej ch ara k te ry sty c e n a j­ ważniejszych edycji źródłow ych, m onografii i syntez do dziejów refo rm acji w obydw u k ra ja ch . N ajw ażniejszym dotychczas w y d aw n ictw em do dziejów re fo rm a cji w P ru s ac h Książęcych b y ł trzy to m o w y kodeks opublikow any w ro ­ ku 1890 przez P aw ła T schackerta 2.

W ydaw ca ograniczył sw oje dzieło cezurą la t 1550—1551. Ma ona uzasad ­ nienie, gdyż po śm ierci biskupów protestan ck ich — sam bijskiego, Jerzego Po- lentza i pomezańskiego, P a w ła S p eratu sa — książę A lb re ch t p ru sk i b y ł skłon­ n y nie obsadzać w ięcej ty ch urzęd ó w i w prow adzić jedynie tzw. prezy d en tó w bisk u p stw oraz konsystorze. L ata te oznaczają także odejście ks. A lbrech ta od ortodoksyjnego lu te ran iz m u i zbliżenie się do osiandryzm u, k tó rem u w e­ w n ę trzn ie pozostał — ja k się w y d a je — w ie rn y aż do śm ierci w ro k u 1568. T s c h a c k e r ts pośw ięcając osobną książeczkę ks. A lbrechtow i i jego refo rm a- c y jnej osobowości z u bolew aniem w y p ow iadał się o jego „błędach” osiandrow - skich. T ru d n o się przeto dziwić, iż nie k o n ty n u o w ał on swego w y d aw n ictw a i p o p rzestał na ty m okresie, w k tó ry m ks. A lb re ch t stał m ocno na gruncie konfesji augsburskiej. Było to zresztą ch ara k te ry sty c zn e dla tre n d u dziew ięt­ nastowiecznego ed y to rstw a protestanckiego, co szczególnie dotyczyło u g ru p o ­ w a ń ra d y k aln y ch reform acji. Typow ym tego przy k ład em było n iep u b lik o w a­ nie pism Tomasza M üntzera, gdyż nie cieszył się on uzn an iem L u tra 4. Z ain­ teresow anie dziejam i osiandryzm u w P ru s ac h K siążęcych przyszło po dru g iej

1 W. W e i n t r a u b , U d z i a ł P r u s K s i ą ż ę c y c h w r e f o r m a c j i p o l s k i e j — p r z e g l ą d b a d a ń , R e f o r - m a c j a w P o ls c e , 1934, R . 6, s. 38—63. 2 P. T s c h a c k e r t , U r k u n d e n b u c h z u r R e f o r m a t i o n s g e s c h i c h t e des H e r z o g t u m P re u s s e n , B d . 1—3, L e ip z ig 1890. 3 p . T s c h a c k e r t , H e r z o g A l b r e c h t v o n P re u s s e n als r e f o r m a t o r i s c h e P e r s ö n l i c h k e i t , H a lle 1894. 4 H, G. K o e n i g s b e r g e r , G. L. M o sse, E u r o p e i n t h e S l x t e n t h C e n t u r y , N e w Y o r k 1968, s. 18. KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE, 1983, nr 1 (159)

10 J a n u s z M a l ł e k

w ojnie św iatow ej. Zapoczątkow ał je m niejszym i stu diam i E rich R oth 5, n a to ­ m iast szczegółowo przeb ad ali osiandryzm p u b likując obszerne m onografie G ottfried Seebas 6, J ö rg R. F lig g e7 i R o b ert S tu p p erich 8. W śród zw olenników O siandra byli także Polacy, do nich zaliczał się S tanisław M urzynow ski, au to r polskiego p rz ek ład u N o w e g o T e s ta m e n tu . Dzięki w y d aw n ictw u T schackerta i najnow szym publikacjom dotyczącym osiandryzm u m am y dzisiaj dobry w gląd w źródła do dziejów refo rm acji w. P ru s ac h Książęcych.

Wiele nadziei budzi w y d aw nictw o - E l e m e n t a ad f o n t i u m ed it io n e s — zwłaszcza tzw. seria królew iecka obejm ująca korespondencję przechow yw aną w b. a rch iw u m królew ieckim (dziś w B erlinie Zach.) z działu Herzogliches B riefarch iv (HBA — B -l-4 — Polen) — publikow ane przez K aro lin ę L acko- ro ń sk ą w Rzymie 9. W lata ch 1973—1980, w 20 tom ach opublikow ano w ty m w y d aw n ictw ie -4681 listów Polaków do ks. A lb rech ta pruskiego 10. Po zakoń­ czeniu d ru k u działu H erzogliches B riefarch iv przy stąp iła К. L ackoronska do publikacji działu O stpreussische F olianten z arch iw u m królew ieckiego, zaw ie­ rającego odpowiedzi ks. A lb rech ta na listy Polaków . Dotychczas uk azały się 3 t o m y 11. O publikow anie w szystkich „polskich” listów ks. A lb rech ta z tego działu w ypełni znów co n ajm n iej 20—25 tomów. Niezbędne będzie też w p rz y ­ szłości opublikow anie suplem entów , zwłaszcza listów E rh a rd a K unheim a, ochm istrza królow ej K atarzy n y , trzeciej m ałżonki króla polskiego Z ygm unta A u gusta ls. Cała ta korespondencja zaw iera pierw szorzędny m a te ria ł do sto­ sunków polsko-pruskich w XVI w ieku i rzuca now e św iatło na udział P ru s Książęcych w re fo rm a cji polskiej. W iele spośród tych listów w ykorzy sty w ali już h isto ry cy (Ignacy W arm iński, T heodor W otschke, S tan isław K ot i inni), n iek tó re jed n ak b y ły dotąd niezauw ażane przez badaczy.

Należy też kilka zdań poświęcić opracow aniom i syntezom reform acji w K sięstw ie P ruskim . Otóż, obok m onografii dotyczących osiandryzm u po­ w stały ch w Niemczech Z achodnich pojaw ił się jeszcze in n y n u r t badawczy, którego celem było ukazanie ruchów społeczno-religijnych. Znalazł on swój w yraz w m onografii pow stania chłopskiego na Sam bii i w N atangii pióra pol­ skiego h isto ry k a H e n ry k a Z in s a 13 oraz w d y sertacji d o ktorskiej histo ry k a z NRD P e te ra M eyera 14. Z kolei d aw ne sy n tezy dziejów Kościoła ew angelic­ kiego w P rusach, K rzysztofa H artk n o ch a z w ieku X V I I 15, z X V III D aniela H. A r n o l d t a 16, i z X IX P. T schackerta 17 — doczekały się w naszym stuleciu

5 E. R o t h , H e r z o g A l b r e c h t v o n P r e u s s e n a ls O s i a n d r i s t , T h e o l o g is c h e L i t e r a t u r Ż e i tu n g , 1953, n r l, S u p p l. 55—64; te n ż e , D i e u n b e k a n n t e U r f o r m d e r K o n f e s s i o n A l b r e c h t s v o n P r e us s e n, Z e i t s c h r i f t f ü r K i r c h e n g e s c h i c h t e , 1954, n r 66, ss. 272—293. 6 G. S e e b a s , D a s r e f o r m a t o r i s c h e W e r k des A n d r e a s O s la n d e r , N ü r n b e r g 1967. 7 J . R. F lig g e , H e r z o g A l b r e c h t v o n P r e u s s e n u n d d e r O s i a n d r i s m u s 1522—1569, Diss. B o n n 1972. 8 R . S t u p p e r i c h , O s l a n d e r i n P re u s s e n 1549—1552, B e r l i n —N e w Y o r k 1973. 9 E l e m e n t a a d f o n t i u m e d i t io n e s . D o c u m e n t e e x A r c h i v o R e g i o m o n t a n o a d P o l o n i a m S p e c t a n t ia , I—X X p a r s , H B A B - l-4 (1525—1568), e d . C. L a n c k o r o ń s k a , R o m a e 1973—1980. 10 I b id e m , X X p a rs , s. V II. 11 I b id e m , X X I —X X I I I p a r s , R o m a e 1980—1982. 12 A r c h i w u m K r ó l e w ie c k i e , H B A , H b. 13 H. Z in s , P o w s t a n i e c h ł o p s k i e w P r u s a c h K s i ą ż ę c y c h w 1525 r . , W a r s z a w a 1953. 14 P . M e y e r , S ä k u l a r i s a t i o n u n d R e f o r m a t i o n Pre us s e ns , P h i l. D iss. L e ip z ig 1961. 15 C h . H a r t k n o c h , P r e u s s i s c h e K i r c h e n - H i s t o r i a , F r a n k f u r t a m M a in u n d L e ip z ig 1686. 16 D. H. A r n o l d t, K u r z g e f a s s t e K i r c h e n g e s c h i c h t e des K ö n i g r e i c h e s P re u s s e n , K ö n i g s b e r g 1769. 17 P . T s c h a c k e r t , U r k u n d e n b u c h , B d . 1.

P rusy K s i ą ż ęc e a r e f o r m a c j a w Pol sc e ₁₁

trzytom ow ej sy ntezy pióra W alth era H u b a ts c h a 18. W reszcie próbę nowego, choć dyskusyjnego spojrzenia na dzieje re fo rm a cji w P ru s ac h Książęcych i K rólew skich przynosi część pierw sza drugiego tom u H i s t o r i i P om o rz a, opu­ blikow anej w ro k u 1976 ls.

N ależałoby obecnie przejść do om ówienia osiągnięć h isto riografii n a polu refo rm acji w Polsce. B e rn a rd S ta s ie w s k i20 poświęcił tem u zagad n ien iu osobną 100-stronicową książeczkę. Z p u n k tu w idzenia naszego tem a tu za n ajb ard ziej in teresu jące należy uznać te w y d aw n ictw a źródłowe, m onografie czy syntezy, k tó re przynoszą in fo rm acje o P olakach zw iązanych z re fo rm a cy jn y m ośrod­ kiem królew ieckim . P rzed e w szystkim należy tu w ym ienić dw utom ow e w y ­ d aw nictw o A k t a s y n o d ó w r ó ż n o w i e r c z y c h opracow ane przez M arię S ip a y łło 21. Z opracow ań do n ajw ażniejszych należy uznać biografię J a n a Łaskiego, n a j­ w ybitniejszego polskiego re fo rm a to ra , pióra O skara B a rtla 22. B a rte l omawia życie i działalność Łaskiego głów nie na obczyźnie do ro k u 1556, a H alina Ko­ w alska 23 jego działalność re fo rm acy jn ą w Polsce w lata ch 1556— 1560. W ażna jest też m onografia G o ttfrieda S ch ram m a 21 o sto su n k u szlach ty polskiej do refo rm acji w latach 1548— 1607. W okresie p o w ojennym n ie opracow ano no­ w ej syntezy refo rm acji polskiej na poziomie a k a d e m ic k im 26. P ew n e jej ele­ m en ty o d n ajd u jem y w H i s t o r i i K o ś c i o ł a w Polsce pod re d ak c ją księży Bolesła­ w a K u m o ra i Zdzisława O b e rty ń s k ie g o 20. W reszcie bad an ia pow ojenne n ad dziejam i kościołów w Polsce zw róciły uw agę na fenom en w skali europejskiej, jakim b yła to leran cja relig ijn a w Polsce. Z agadnieniu tem u poświęcił wiele m iejsca w sw ych p racach Ja n u sz T a z b ir 2I. Kończąc zarys stan u b a d ań nad refo rm acją w P ru s ac h Książęcych i w Polsce należy p rzy n ajm n iej wspomnieć o refo rm acji w P ru s ac h K rólew skich. Dzielnica ta stosunkow o późno włączona do Polski (ostatecznie po II pokoju to ru ń sk im w ro k u 1466), cieszyła się w XVI w ieku dużym i odrębnościam i i łączyło ją w iele jeszcze więzów gospodarczych, k u ltu ra ln y ch , a zwłaszcza relig ijn y ch z K sięstw em P ru sk im . O m aw iając przeto udział P ru s K siążęcych w refo rm acji w Polsce nie m ożna zapom inać o P r u ­ sach K rólew skich. L ata pow ojenne przyniosły kilka interesu jący ch studiów do dziejów refo rm acji w P ru s ac h K rólew skich, a m ianow icie M arii Boguc­ kiej 28 o w alkach społecznych i relig ijn y ch w G dańsku w początku XV I w ie­

18 W . H u b a t s c h , G e s c h ic h t e d e r e v a n g e l i s c h e n K i r c h e O s t p r eu s s en s , B d . 1—3, G ö t t in g e n 1968. 19 H i s t o r i a iP o m o r z a , t. 2 cz. 1, re d . G. L a b u d a , P o z n a ń 1976. 20 В . S ta s i e w s k i , R e f o r m a t i o n u n d G e g e n r e f o r m a t i o n i n P o l e n , M ü n s t e r 1960. 21 A c t a S y n o d a l i a E c c l e s i a r u m P o l o n i a e R e f o r m a t a r u m , e d . M. S i p a y łł o , t. 1 (1550—1559), t. 2 (1560—1570), V a r s o v ia e 1966—1972. 22 O. B a r t e l , J a n Ł a s k i , W a r s z a w a 1955. 23 H . K o w a ls k a - K o s s o b u d z k a , D z i a ł a l n o ś ć r e f o r m a t o r s k a J a n a Ł a s k ie g o го P o l s c e 1556— 1560, W r o c ł a w 1969. 24 G. S c h r a m m , D e r p o l n i s c h e A d e l u n d d ie R e f o r m a t i o n 1548—1607, W ie s b a d e n 1967. 25 U k a z a ła s ię j e d y n i e p r a c a J . T a z b ir a , Ś w i a t i z m i e r z c h p o l s k i e j r e f o r m a c j i , W a r s z a w a 1956, m a j ą c a c h a r a k t e r o p r a c o w a n i a p o p u l a r n o n a u k o w e g o . 26 H i s t o r i a K o ś c i o ł a w P ol sc e, t. 1, cz. 2, r e d . k s . B. K u m o r , k s . Z. O b e r t y ń s k i , P o z n a ń — W a r s z a w a 1974. 27 J . T a z b ir , P a ń s t w o bez s t o s ó w , W a r s z a w a 1967; te n ż e , G e s c h ic h t e d e r p o l n i s c h e n T o l e ­ r a n z , W a r s z a w a 1977. 28 M. B o g u c k a , W a l k i s p oł e c z n e w G d a ń s k u w X V I го., w : S z k ic e z d z i e j ó w P o m o r z a . t. 1, r e d . G. L a b u d a , W a r s z a w a 1958, ss. 369—448.

12 J a n u s z M a l l e k

ku, Udo A rnolda 25 o stosunku L u tr a do G dańska, B e rty B ockelm ann 30 o poli­ tyce G dańska w okresie re fo rm a cji w św ietle korespondencji b u rm is trz a J a n a W erdena z ks. A lbrechtem . Wreszcie w ro k u 1971 w yszła d ru k iem synteza dziejów re fo rm a cji P ru s K rólew skich pióra H einza N eum ey era 31 (pisana z po­ zycji ew angelickich) deaktu alizu jąc poprzednią syntezę A. H. G. L am becka S2.

Obecnie p ra g n ąłb y m p rzedstaw ić swój pogląd w kw estii udziału P ru s Książęcych w re fo rm acji w Polsce. Rzecz w ym aga przede w s zystkim odpowie­ dzi na pytanie, w jak i sposób recypow ano m yśl re fo rm acy jn ą z Z achodu E u ro ­ py, a zwłaszcza z Niemiec do Polski. J a k p rzed staw iały się bezpośrednie kon­ ta k ty P o laków z c en tru m re fo rm a cji lu te rsk ie j W itten b erg ą? Z b ad ań Th. W otschkego 33 wiemy, że przez sale w ykładow e u n iw e rsy tetu w itte n b e r- skiego w ciągu XVT stulecia przew inęło się około 500 Polaków , z tej liczby gros polskich stu d en tó w p rzy p ad a na lata, k ied y w y k ła d ali M arcin L u te r i Filip M elanchton. J u ż od początku la t sześćdziesiątych XV I w iek u z ain tere ­ sow anie uczelnią w itte n b e rs k ą m aleje, a polscy studenci coraz liczniej odw ie­ dzają uczelnie sprzy jające kalw inizm ow i jak: Bazylea, H eidelberg, S trassb u rg , A ldorf, a także L eyden i inne u n iw e rsy tety h o le n d e rs k ie 34. J e d n a k do tego czasu w itte n b e rs k ą „Leucorea” zdobyła dla refo rm acji lu te rsk ie j w iele dzie­ siątków polskich studentów , spośród k tó ry ch n iek tó rzy odegrali czołową rolę w dziejach polskiej czy p ruskiej reform acji, jak np. S tan isław L utom irski, E ustach y T rep k a, M arcin Krow icki, A n drzej F rycz M odrzew ski, A n d rzej T rze- cieski, A b ra h a m K ulw ieć i S tan isław Rafajłowicz. Byli też i tacy, k tó rzy póź­ n iej znaleźli się w obozie k o n trrefo rm acy jn y m , jak jezuici: S tan isław W arsze- wicki, Ju s tu s R ab czy biskupi kościoła katolickiego: A dam K onarski, Jakób Brzeźnicki, J a n S y m itr S o lik o w sk i35. K o n ta k ty re fo rm a to ró w M arcina L u tra i F ilipa M elanchtona z P olak am i b ad ał O. B a r t e l 36. On też ustalił, że L u te r nie przyw iązy w ał w iększej w agi do k rzew ienia się lu te ran iz m u w Polsce. P a ­ m ię tajm y jed n ak , że L u te r z m a rł w ro k u 1546 k ied y re fo rm a cja w Polsce do­ piero pączkow ała. Po śm ierci L u tr a przyw ództw o w obozie lu te rań s k im objął Filip M elanchton. M iał on od d aw na bliskie k o n ta k ty z P olakam i. W ro k u 1534 liczono się n a w et z jego osiedleniem w ' Polsce. W latach pięćdziesiątych X V I wieku, k ied y to fa la re fo rm a cy jn a w Polsce zaczęła ra p to w n ie wznosić się, M elanchton nie p rz y p a try w a ł się jej bezczynnie, lecz służył polskim re fo r­ m atorom ra d ą i pomocą. J e d n a k n a propozycje w y su w an e przez lu te ra n w iel­ kopolskich, a b y odw iedził Polskę, nie p rzystał. Te bezpośrednie k o n ta k ty P o la ­ ków z W itten b erg ą nie b y ły jed y n ą drogą, k tó rą n a p ły w ały idee re fo rm acy jn e

29 U . A r n o l d , L u t h e r u n d D a n z i g , Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , 1972, J h r g . 21, H e f t 1, ss. 94—121.

30 B . B o c k e l m a n n , D a n z i g s P o l i t i k i n d e r R e f o r m a t i o n s z e i t i m B r i e f w e c h s e l z w i s c h e n J o ­ h a n n v o n W e r d e n u n d H e r z o g A l b r e c h t v o n P re u s s e n , D iss. K i e l 1968.

31 H . N e u m e y e r , K ircft.en 0 esch tch .te v o n D a n z ig < m d W e s t p r e u s s e n i n e v a n g e l i s c h e r S i c h t, B d. 1, L e e r 1971. 32 A . H . G. L a m b e c k , G e s c h ic h t e d e r N e u g r ü n d u n g u n d des W a c h s t h u m s d e r R e f o r m a t i o n l n W e s t p r e u s s e n , T h o r n 1850. 33 T h . W o ts c h k e , P o l n is c h e S t u d e n t e n i n W i t t e n b e r g , J a h r b ü c h e r f ü r K u l t u r u n d G e ­ s c h i c h t e d e r S l a v e n , 1920, B d . 2, H e f t 2, s . 197. 34 I b id e m , s. 198. 35 Z o b . r e c e n z j a z p r a c y T h . W o ts c h k e g o , P o l n i s c h e S t u d e n t e n i n W i t t e n b e r g , p i ó r a k s . K a z i m i e r z a M ia s k o w s k i e g o , o p u b l i k o w a n a w „ R e f o r m a c j i w P o l s c e ” , 1928, R . 5, ss. 123—125. 36 O. B a r t e l , M a r c i n L u t e r w P ol sc e, O d r o d z e n ie i R e f o r m a c j a w P o l s c e , 1962, t . 7, ss. 27—50; t e n ż e , F i l i p M e l a n c h t o n w P o l s c e , ib id e m , 1961, t . 5, s s . 73—90.

PrusY K s i ą ż ę c e a r e f o r m a c j a w P ol s ce ₁₃

do Polski. D rugim ośrodkiem b yły P ru s y Książęce, a zwłaszcza K rólew iec. P ru s y Książęce m iały w obozie p ro testan ck im szczególną pozycję. B yły bo­ w iem pierw szym państw em , gdzie lu te ran iz m był religią państw ow ą. Szcze­ gólne zasługi dla rozw oju re fo rm a cji w K sięstw ie P ru s k im poniósł sam ks. A l­ b re c h t pruski. W y b itn y h isto ry k re fo rm a cji R. S tu p p e ric h 37 tw ierdzi, że n ik t z książąt niem ieckich nie m iał ty le zrozum ienia dla p roblem ów teologicznych co ks. A lb re ch t p ru sk i i n ik t ta k głęboko ich nie zgłębiał. T akże k o n tak ty ks. A lb rech ta z re fo rm a to ra m i L u tre m i M elanchtonem b y ły bardzo ożywione. K orespondencja A lb rech ta z L u tre m obejm uje 61 listów (39 listów A lbrech ta i 22 listy Lutra), a z M elanchtonem aż 112 listów (64 lis ty A lb rech ta i 58 listów M e lan c h to n a )se. W a rch iw u m królew ieckim z n ajd u ją się całe poszyty rozm yślań teologicznych księcia, m od litw y i pieśni jego au to rstw a. Z ain tere ­ sow anie ks. A lb rech ta Polską i chęć w p ro w adzenia ta m religii identycznej z p an u jącą w K sięstw ie było samo przez się zrozum iałe. Oznaczałoby to znacz­ ne w zm ocnienie pozycji księcia w Polsce; tym czasem odm aw iano m u tam przyznanego w ro k u 1525 krzesła senatorskiego. W arto też pam iętać, że P ru s y K siążęce po seku lary zacji jako lenno Polski znalazły się w izolacji politycznej w Europie. Odsunęło się odeń papiestw o i cesarstwo. K siążę opierał sw oją egzystencję n a lo jaln y m sto su n k u wobec Polski i sojuszach z k sięstw am i p ro ­ testan ck im i w Niemczech i w ładcam i D anii i Szwecji. Jeszcze jedno decydo­ w ało o szczególnym zaintereso w an iu ks. A lb re ch ta re fo rm acją w Polsce. Otóż, w jego księstw ie około 50% m ieszkańców (przede w szystkim n a M azurach) stanow iła ludność polska przy b y ła z Mazowsza S9.

W dotychczasow ych rozw ażaniach piszem y o księciu A lbrechcie jako sp ra w c y całej polityki relig ijn ej. Rzeczywiście jego ro la b y ła przem ożna, nie należy jed n a k zapominać, iż otoczony był on liczną g ru p ą teologów p ro ­ testanckich.

Z kolei należałoby zapytać, w czym się w yrażało poparcie P ru s K siążę­ cych dla refo rm acji w Polsce i jak ie obejm ow ało sfe ry działalności politycznej i k u ltu ra ln e j. O dpow iedź na to p y tan ie m u si być z konieczności uproszczona.

W sferze oddziaływ ania politycznego ks. A lb rech ta p ruskiego szczególne m iejsce z ajm u ją la ta 1555— 1559, k iedy to u k azał się on już bez żadnych osło­ n ek jako opiekun i p ro tek to r polskiej reform acji. Na sejm ie w Piotrkow ie, w ro k u 1555 w im ieniu posłów szlacheckich przem aw iał sta ro sta radziejow ski R afał Leszczyński, dom agając się od kró la zw ołania soboru narodow ego, w celu rozw ażenia sy tu a cji w yznaniow ej w Polsce. Ż ąd ał też zaproszenia n a ń księcia A lb rech ta pruskiego „naszego miłościwego p a n a ” 40. T y tu ł „miłościwego p a n a ” należał się jed y n ie królowi, toteż w ypow iedź Leszczyńskiego spotkała się z o stry m sprzeciw em k anclerza J a n a Ocieskiego, k tó ry napom inał, a b y t a ­ kim i słow am i n ie obciążać ucha królew skiego 41. Posłow ie szlacheccy u s p ra ­ w iedliw iali się ustam i H ieronim a Ossolińskiego, iż n ik t nie śm iałby p rz y ró w ­ n y w ać Jego K ró lew skiej Mości z kim kolw iek, a w ypow iedź Leszczyńskiego

37 R. S t u p p e r i c h , M e l a n c h t h o n u n d d e r D e u t s c h e O s te n , w : F e s t s c h r i f t f ü r B e r n h a r d S t a - s i e w s k i , h r s g . G . A d r i a n y i , j . G o t t s c h a l k , K ö l n —W ie n 1975, s. 94.

38 P . T s c h a c k e r t , U r k u n d e n b u c h , I n h a l t s - S a c h - V e r z e i c h n i s s : 39 S. S r o k o w s k i , P r u s y W s c h o d n ie , G d a ń s k 1945, s. 14.

40 D z i e n n i k s e j m ó w w a l n y c h za p a n o w a n i a Z y g m u n t a A u g u s t a 1555 i 1558 r . , w y d . T. L u ­ b o m i r s k i , K r a k ó w 1869, s. 22: „ A b y t h e s z b y ło z w a n e k s ią ż ę J . M. p r u s k i e n a s z m iło ś c i w i p a n ” .

była zw ykłym przejęzyczeniem się i proszą o w ybaczenie. Równocześnie Osso­ liński ponaw iał prośbę, aby okazując „ b raters k ą m iłość” poprosić ks. A lb rech ­ ta na sobór narodow y. Dodał, że prośba ta jest w pełni uzasadniona jako że w edług statutów , tj. u k ład u krakow skiego z 1525 г., m a on p raw o do zasiada­ nia w polskim senacie J2. Stanow isko szlachty polskiej re p rezen to w an e na tym sejm ie przez 113 posłów z 12 w ojew ództw (także mazowieckich) było zgodne, jednolite i zdecydow anie prorefo rm acy jn e. W yrażało ono zdaniem posłów opi­ nię całej braci szlacheckiej, k tó ra zakazała im dyskutow ać n a d czymkolwiek, póki nie zostaną załatw ione s p ra w y religijne. P ro g ra m w yznaniow y izby szla­ checkiej w ro k u 1555 był b a d an y dotychczas w oparciu o diariusz sejm u p io tr­ kowskiego. Jeszcze klaro w n iej u k a zu je się on w sp raw ozdaniu z tego sejmu, jakie nieznany a u to r w y k o n ał zapew ne na potrzeby ks. J a n a A lb rech ta m e- klem burskiego. O dnalazłem to spraw ozdanie p e n e tru ją c zbiory b. arch iw u m m eklem burskiego (dziś B undesarch iv K o b le n z и ). Czy i jaki w pły w miał ks. A lb re ch t na tak ie stanow isko szlachty polskiej — oto p y tan ie — k tó re w y ­ m agałoby przep ro w ad zan ie szczegółowej analizy źródeł. In teresujące, iż p ierw ­ sze k o n tak ty k o respondencyjne w spom nianego wyżej R afała Leszczyńskiego z ks. A lbrech tem n a stąp iły dopiero po ro k u 1558 " . Nie ulega jed n a k w ą tp li­ wości, że dla p ro tes ta n tó w polskich ks. A lb re ch t — kuzyn królew sk i b y ł z n a ­ tu ry rzeczy sojusznikiem i dlatego ta k bardzo prag n ęli um acniać jego pozycję w Polsce. O ty m jak w ielkie nadzieje w iązali pro testan ci polscy z Hohenzol­ lern a m i p ruskim i świadczy re lacja z rozm ów przeprow adzonych w sierpniu 1560 ro k u w Gołuchowie przez radcę książęcego F ry d e ry k a A ulacka (później­ szy przyw ódca opozycji stanow ej przeciw ko m arg ra b ie m u Je rze m u F ry d e ry ­ kowi) ze znanym już n am b ra te m czeskim, staro stą radziejow skim , R afałem Leszczyńskim

Te w szystkie in icjaty w y p ro testan tó w polskich spo ty k ały się n a tu ra ln ie z ja k n ajlepszym przyjęciem księcia pruskiego. W zachow anej korespondencji ks. A lb rech ta do Polaków uderza co p ra w d a duża powściągliwość i dyskrecja

1 4 J an u s z M a ł ł e k 42 I b id e m , s. 24 i n .; zob. t e ż L . F i n k e l, K o n f e s j a p o d a n a p rz e z p o s ł ó w n a s e j m i e p i o t r ­ k o w s k i m u> r. 1555, K w a r t a l n i k H i s to r y c z n y , L w ó w , 1896, R . 10, ss. 271—275. 43 B u n d e s a r c h i v - K o b l e n z ( a r c h i w u m m e k l e m b u r s k i e ) S c h w e rin -A w -2 8 2 , P o l o n ic a 1549—1773, ss. 30—34. H a n d l u n g s o A n n o 1555 z u P e t e r k a w i m R e i c h s t a g g e s c h e h e n . W s p r a w o z d a n i u t y m s t w i e r d z a n o m : in . iż p o s ło w ie s z la c h e c c y p o s ta n o w il i, a b y „ d e s W o r t G o t t e s , r e i n l a u t e r u n d k l a r n a c h E i n s e t z u n g C h r i s t i u n d d e r L e h r e A p o s t e ll s o ll g e p r e d i g t u n d d i e H e ilig S a c r a m e n t g e r e i c h t w e r d e n ” i d a l e j że p o s ło w ie w j ę z y k u p o l s k i m ,,d ie A u g s b u r g i s c h e C o n f e s s i o n a u f g e ­ l e g t u n d b e k a n n e t d a b e i a u s s g e s a g t b e i d e m z u b le i b e n L e i b u n d L e b e n d a b e i u m s l a s s e n w o l ­ l e n ” . S p r a w o z d a n i e t o p r a g n ę o p u b l ik o w a ć o s o b n o . 44 Zob. E le m e n t a a d f o n t i u m e d i t io n e s , t. 50, g d z ie s p is lis tó w z H e r z o g li c h e s B r i e f a r c h i v B - l-4 o r a z T h . W o tsc h k e ', H e r z o g A l b r e c h t u n d G r a f R a p h a e l v o n L is s a, A l t p r e u s s is c h e M o n a t s ­ s c h r i f t , 1909, B d . 46, s. 480. 45 T h . W o ts c h k e , H e r z o g A l b r e c h t u n d G r a f R a p h a e l r ss. 482—486: P r z y t o c z y m y t u t a j n ie c o d łu ż s z y , le c z n i e z m ie r n ie c i e k a w y f r a g m e n t z t e g o r a p o r t u : „ D i e w i e l a b e r d e r P o l n is c h e A d e l E . F . G. s e h r g e w o g e n , a u c h E. F. G. e in G lie d d e s R e ic h s s e in u n d d e r R e l ig i o n u n d r e i n e m W o r t e G o t t e s z u g e t h a n u n d d i e P o l e n a lle n i c h t Ü b e l d a r z u g e n e ig t s e in , h a l t e a r s d a f ü r , d a s E . F . G. j u n g e r S o h n v o r a ll e n z u K r ö n e in e n V o r z u g k h a b e n s o lte , i n s o n d e r h e i t n a c h d e m e in g r o s s e r T e il u n d a u c h f a s t d e r v o r n e h m b s t e n e b e n s o w o l g ö t t l i c h e m W o r t e a n h e n g i g k . D a s w ill e r a b e r v o n s e in P e r s o n z u m T r e u l i c h s t e n g e r a t h e n h a b e n . E. F . G. H e sse n d e n j u n g e n H e r r n d i e p o l n is c h e n S p r a c h e l e r n e n , w o s o lc h s g e s c h e h e , w e r e n i c h t z w e ife ln , d a s e r z u s o l­ c h e r D i g n i t e t v o r ä n d e r n w ü r d e e r w e l e t w e r d e n . D e n d a e r d i e p o l n is c h e S p r a c h e n i c h t k u n d - te , w e r e s o lc h s n i c h t l e i c h t z u h e lf e n , d i e w e il d e r K ö n i g d e s L a n d s R i c h t e r , n a c h i r e n S t a t u ­ t e n s e i n s o lte , m u s s t e e r a u c h d e r s e l b e n S p r a c h e n k u n d i g k s e in , s o ll te e r e w a s im L a n d e r r i c h t e n ” .

P rusy K s i ą ż ęc e a r e f o r m a c j a w P ol s ce ₁₅

w spraw ach politycznych i religijnych, ty m niem niej w rzeczyw istości książę w iedział o w szystkim , co się dzieje w Polsce, i sta rał się w p ływ ać n a przebieg w ypadków . S p raw y n a tu r y delikatnej, jak k w estie w yznaniow e, n ajch ętn iej załatw iał przez posłów lub osobiście w czasie spotkań z królem , m niej chętnie pow ierzał je listom. W latach pięćdziesiątych ks. A lb re ch t zaangażow ał się w kilka akcji zm ierzających do w prow adzenia religii ew angelickiej w Polsce. R am y a rty k u łu pozw alają na naszkicow anie trzech zaledw ie takich prób:

— W latach 1556— 1558 ks. A lb re ch t pruski, w ojew oda m alborski — A cha- cy Cema i w ojew oda w ileński M ikołaj Radziwiłł C zarn y prow adzili in te n sy w ­ ne w ysiłki w celu skłonienia kró la do n a d an ia w ielkim m iastom p ru sk im To­ runiow i, E lblągow i i G dańskow i p rzyw ilejów religijnych u znających de iu re w yznanie au gsburskie 46. P ró b a ta zakończyła się sukcesem. 25 m arca 1557 ro ­ k u Toruń, 4 lipca 1557 ro k u G dańsk i 2 g ru d n ia 1558 ro k u Elbląg uzyskały te przy w ileje od króla w zam ian za znaczne zasiłki pieniężne 4I.

— Równocześnie w ty ch sam ych latach ks. A lb re ch t i M ikołaj Radziwiłł w raz z w y b itn y m re fo rm a to re m działającym na tere n ie Niemiec, P io trem P a ­ w łem W ergeriuszem (Vergerio) rozw ażali w ielokrotnie możliwość w p ro w ad ze­ nia w yznania augsburskiego w K rólestw ie Polskim 4a. P la n y te nie m iały szan­ sy realizacji m. in. ze w zględu na rosnący w siłę kalw inizm, k tó ry um ocnił się w Polsce po przybyciu do k r a ju J a n a Łaskiego w ro k u 1556 oraz p o jaw ia ją ­ cy się tu i ówdzie arianizm .

— W k w ietn iu 1558 ro k u w K rólew cu prow adził ks. A lb re ch t rozm ow y z Ja n e m Łaskim n a d p ro jek tem połączenia poszczególnych g ru p w y znanio­ wych, na podstaw ie wspólnego w yzn an ia w iary . K siążę uzależniał poparcie polityczne i w yznaniow e dla tego p ro je k tu od uznania „K onfesji A u g s b u r­ sk ie j” z ro k u 1530. Dla w y znaw cy kalw inizm u, jak im b y ł Łaski, był to w a ru ­ nek nie do przyjęcia, stąd też rozm ow y m imo zapew nień o „b raters k ie j p rz y ­ jaź n i” skończyły się fiaskiem 4S.

W prow adzenie w yzn an ia augsburskiego jako religii państw o w ej mogło dokonać się od góry, ja k w P ru s ac h K siążęcych czy też A nglii lu b od dołu przez pow olne zdobyw anie zw olenników dla now ej religii. Ks. A lb re ch t w ią­ zał w iększe nadzieje z tą drugą możliwością. S tą d też P r u s y Książęce za jego p an o w ania stały się c en tru m krzew ienia p ro tes ta n ty zm u n a ziemie polskie. U n iw e rsy tet królew iecki (A lbertina) założony w ro k u 1544 kształcił dziesiątki Polaków 50. Spośród 24 stypendiów książęcych na ty m u n iw ersytecie 7 re z e r­ w ow ano dla stu d en tó w w ład ający ch dobrze językiem polskim 51. Ju ż w chwili założenia u n iw ersy tetu , w śród profesorów znalazło się dwóch Polaków z L itw y, w yznaw ców luteran izm u , A b ra h am K ulw ieć — profesor języka g rec­

46 H B A C-3, K a s t e 529. L i s t y A. C e m y d o k s . A l b r e c h t a z 29 V I I 1556 , 29 IV 1557, 8 V II 1557 i 27 V II 1557. . :47 H. N e u m e y e r , op. .cit., s. 87. 48 W . U r b a n , E w a n g e l i a , a l e , j a k a ? K o r e s p o n d e n c j a d o t y c z ą c a P . P . W e r g e r i u s z a i r e f o r ­ m a c j i p o l s k i e j z l a t 1556—1558, O d r o d z e n ie i R e f o r m a c j a w P o ls c e , 1981, t. 26, ss. 125—134. 49 H. K o w a ls k a , J a n Ł a s k i (1499—1560), r e f o r m a t o r r e l i g i j n y , P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y , 1973, t. 28, z. 76, s. 242; te j ż e , D z i a ł a l n o ś ć r e f o r m a t o r s k a J a n a Ł a s k i e g o w P o l s c e , W r o c ł a w 1969; T h . W o ts c h k e , H e r z o g A l b r e c h t s B r i e f e a n J o h a n n Ł a s k i , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t , 1908, n r 45, s. 340. 50 T h . W o ts c h k e , P o l n is c h e u n d L i t a u i s c h e S t u d e n t e n i n K ö n i g s b e r g , J a h r b ü c h e r f ü r K u l ­ t u r u n d G e s c h ic h t e d e r S l a v e n , . B r e s l a u 1930, N. F ., B d . 6, H e f t 4, ss. 428—447. 51 S t. K o t, P o l s k a a M a z o w s z e E w a n g e l i c k i e , S z c z y tn o —K r a k ó w 1920, s. 29.

16 J a n u s z M a l l e k

kiego i h ebrajskiego oraz S tan isław R afajłow icz — profesor teologii S2. W ielu sław nych pisarzy, poetów i uczonych polskich pobierało n au k ę na u n iw e rsy ­ tecie królew ieckim . Byli w śród nich: J a k ó b i J a n Niemojewscy, A ndrzej Wo­ lan, W aw rzyniec K rzyszkow ski, M arcin K w iatkow ski, A n d rzej K ochanow ski, E razm Gliczner, P io tr Kochanow ski, Bieniasz B udny. W szyscy ci studenci — ja k pisze St. K o t ss — przy zn aw ali się do konfesji augsburskiej, gdyż im a try - kulu jąc się sk ładali przysięgę, że w y zn ają „czystą w ia rę ” .

Nie w iele m niejszą rolę odgry w ał dw ór książęcy, gdzie np. w latach 1555— 1556 służył „we dw a k o n ie” nasz n ajw ięk szy poeta przed A dam em Mic­ kiew iczem — J a n K o c h an o w sk iS4, a w latach 1562—1564 baw ił syn poety M ikołaja R eja jako tow arzysz zabaw młodego księcia A lb rech ta F ry d e ry k a i5. W księgach w y d atk ó w dw o ru książęcego w śró d dw o rzan o trzym ujących p ensje spoty k am y tak ie nazw iska: Policki, Jabłoński, G radow ski, G eraltow ski, Bo­ rowski, K rysiniecki, Loknicki, Kochanow ski, T repka czy K o n a r s k ite. Nazwisko K onarsk i nosił d w o rzanin Marceli, k tó ry zm arł n ag le w ro k u 1562. W sporzą­ dzonym wówczas in w e n ta rzu m a ją tk u M arcelego K onarskiego znalazły się 3 książki z tego 2 o treści religijnej, a m ianow icie K o n f e s j a A u g s b u r s k a

i P o s t y l l a M arcina L u tr a 57. K siążki te niedw uznacznie w s k azyw ały na augs­ bursk ie w yzn an ie właściciela, zresztą siostrzeńca h e tm a n a M ikołaja Sieniaw - skego, ró w nież innow iercy. P ru s y Książęce sta ły się także p rz y stan ią dla ty ch teologów z K orony, k tó rzy z różnych powodów opuszczali swój k ra j. O bejm o­ w ali oni p a rafie w południow ej części K sięstw a, zam ieszkałej przez ludność polską. I ta k p a rafię w D ąbrów nie objął ek s-dom inikanin A n d rzej Sam uel, w Działdowie — S tanisław z K rakow a, w E łk u — J a n Sandecki-M alecki, w L ipow ie — S tan isław z Zaroczymia, w Łukcie — W ojciech S kud ejsk i z K r a ­ kowa, w N aw iadach — P io tr Przeździecki, w Piszu — M arcin Glossa, w Miko­ łajk a ch — J a k u b W ilamow ski, w W ęgielsztynie — J a n Tortyłowicz, w Wie­ liczkach — S tan isław Rybiński, w S ork w itach — Maciej W annow ski i t d . ss.

Najw iększe jed n ak nadzieje w iązał ks. A lb re ch t z rozw ojem d ru k a rs tw a polskiego zarów no w K rólew cu, jak i w Ełku. W latach 1545—1552 — w edług b a d ań W ładysław a Chojnackiego 59 — ukazało się tu więcej d ru k ó w polskich niż na całym obszarze Rzeczypospolitej. W ogrom nej masie b yły to tek s ty r e ­ ligijne. D ru k a rze i pisarze: J a n i H ieronim Małeccy, J a n S eklucjan, Stanisław M urzynowski, M arcin K w iatkow ski, E u stach y T rep k a ogłaszali drukiem , w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, w języku polskim K a t e c h i z m M arci­ n a L u tra, N o w y T e s ta m e n t, P o s ty l l ą , K a n c j o n a ł , K o n f e s j ą A u g s b u r s k ą i O r d y ­ n a cj ą koś ci el n ą. W iele spośród ty ch dru k ó w przewożono do Po lsk i i ta m roz­ prow adzano, gdyż b y ły one przeznaczone n ie tylko dla czytelnika polskiego w K sięstw ie lecz także w Koronie.

52 I b id e m , ss. 20—26. 53 I b id e m , s. 29. 54 A r c h i w u m k r ó l e w i e c k i e , O s t p r ., fo l. 13.473. A u s g a b e - B u c h z r . 1556, S. 28. 55 T h . W o ts c h k e , S t a n i s l a u s O s t r o r ó g , E i n S c h u t z h e r r d e r g r o s s p o l n i s c h e n e v a n g e li s c h e n K i r c h e , Z e i t s c h r i f t d e r H i s t o r i s c h e n G e s e ls c h a f t f ü r d ie P r o v i n z P o s e n , J h r g . 22, P o s e n 1907, s s 70 i 127. 56 A r c h i w u m k r ó le w i e c k ie . O s t p r . p o l. 13.467—13.482. 57 H Ba-E -721, 1531—1563, i n w e n t a r z t e n o p r a c o w a n y w s p ó l n ie z d r B r i g i t t e P o s c h m a n n u k a ż e s ię d r u k i e m w „ Z a p i s k a c h H i s t o r y c z n y c h ” . 58 W ł. C h o j n a c k i , S t o s u n k i k u l t u r a l n e n a M a z u r a c h w X V I i X V I I w . , w : S z k ic e z d z ie ­ j ó w P o m o r z a , r e d . G . L a b u d a , S. H o s z o w sk i, t. 2, W a r s z a w a 1959, s. 101. 59 T e n ż e , B i b l i o g r a j i a p o l s k i c h d r u k ó w e w a n g e l i c k i c h z ie m z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h 1530—1939, W a r s z a w a 1966, s. V II.

Prusy K s i ą ż ęc e a r e f o r m a c j a w P ol s ce 17 Niniejszy a rty k u ł ograniczono chronologicznie do wczesnego okresu roz­ w oju polskiej re fo rm a cji i p an o w ania pierw szego księcia w P ru s ac h — A l­ b rech ta. U dział P ru s K siążęcych w refo rm acji polskiej po śm ierci ks. A lb re ch ­ ta (1568) i ostatniego Jag iellona (1572) nie w zbudziły dotąd zainteresow ania badaczy. Rzeczywiście P ru s y Książęce żyły wówczas w łasnym i problem am i i nie w y k azy w ały tej aktyw ności w k rzew ieniu lu te ran iz m u ja k w czasach pierw szego księcia pruskiego. J e d n a k k o n ta k ty p ro tes ta n tó w polskich z dw o­ rem królew ieckim b y ły k u ltyw ow ane. Nic przeto dziwnego, iż do K rólew ca pisyw ali syn poety, K rzysztof, i w n u k , A ndrzej, Rejow ie, a także w y b itn i pi- sarze-kalw ini: A nzelm Gostomski i S tan isław S arnicki oraz lu te ra n in Ś w ięto­ sław O rz e ls k i00.

Udział P ru s K siążęcych w rozw oju refo rm acji polskiej w X V I w ieku był więc bardzo pow ażny. Z ostatecznym i w nioskam i należy się jed n a k w s trz y ­ m ać do m om entu opracow ania p o stulow anej na w stęp ie m onografii. *

60 H B A B-2, 402, 7 IV 1574 (S. S a r n ic k i ) , 404, 6 V 1579 (A. G o s t o m s k i ), 408, 29 V 1590 (S. O r z e l ­ sk i) — 409, 14 V 1593 ( K r z y s z t o f R e j), 416, 16 X 1617 ( A n d r z e j R e j). D A S H E R Z O G T U M P R E U S S E N U N D D IE R E F O R M A T IO N I N P O L E N Z u s a m m e n f a s s u n g D e r A r t i k e l b e s t e h t a u s d r e i T r e il e n . I m e r s t e n c h a r a k t e r i s i e r t d e r A u t o r d e n F o r s c h u n g s ­ s t a n d u n d p o s t u l i e r t d i e B e a r b e i t u n g e i n e r b e s o n d e r e n M o n o g r a p h i e ü b e r d e n A n t e i l d e s H e r ­ z o g tu m P r e u s s e n a n d i e R e f o r m a t i o n i n P o l e n . I m z w e i te n T e il w e r d e n d i e B e z i e h u n g e n p o l ­ n i s c h e r u n d p r e u s s i s c h e r P r o t e s t a n t e n z u m Z e n t r u m d e r p r o t e s t a n t i s c h e n K o n f e s s io n i n W i t ­ t e n b e r g s k i z z e n h a f t d a r g e s t e l l t . S c h l ie s s li c h w i r d i m d r i t t e n T e i l d e r E i n f l u s s d e s H e r z o g tu m s P r e u s s e n u n d b e s o n d e r s d e r E i n f l u s s H e r z o g A lb r e c h t s , a u f d ie E n t w i c k l u n g d e r R e f o r m a t i o n in P o l e n b e s p r o c h e n . E s s te l lt s ic h h e r a u s , d a s s p o l n i s c h e n P r o t e s t a n t e n s c h o n 1555 d i e E i n l a n d u n g H e r z o g A l b r e c h t s , a ls „ i h r e s g n ä d ig e n H e r r n ” z u m N a t i o n a l k o n z i l f o r d e r t e n u n d 1560 d e n V o r s c h la g m a c h t e n , d e n S o h n v o n H e r z o g A l b r e c h t , A l b r e c h t F r i e d r i c h , n a c h d e m T o d e S i g is m u n d A u ­ g u s ts a u f d e n p o l n is c h e n T h r o n z u b e r u f e n . Z u r s e lb e n Z e i t h a t s i c h H e r z o g A l b r e c h t i n e in p a a r A k t i o n e n g a g i e r t , d ie a u f d ie E i n f ü h r u n g d e r p r o t e s t a n t i s c h e n K o n f e s s io n in P o l e n a b z ie l te n . A u f d ie s e W e is e e r h i e l t e n d ie g r o s s e n p r e u s s i s c h e n S t ä d t e T h o r n , D a n z ig u n d E lb in g d a n k s e in e r H ilfe v o m P o l n i s c h e n K ö n i g K o n f e s s io n s p r iv i le g e , d ie d e i u r e A u g s b u r g is c h e K o n ­ f e s s i o n a n e r k a n n t e n . I n d e n s e l b e n J a h r e n h a b e n H e r z o g A l b r e c h t z u s a m m e n m i t d e m W o iw o - d e n v o n W il n a N i k o l a u s R a d z i w i łł u n d d e m R e f o r m a t o r P e t e r P a u l V e r g e r i o m e h r m a l s d ie M ö g li c h k e it e rw o g e n , im P o l e n d i e A u g s b u r g i s c h e K o n f e s s io n e i n z u f ü h r e n . S p ä t e r , i m A p r i l 1558 f ü h r t e H e r z o g A l b r e c h t i n K ö n i g s b e r g G e s p r ä c h e m i t d e m R e f o r m a t o r J o h a n n a L a s k o (Ł a sk i) Uber d a s P r o j e k t d e r V e r e i n i g u n g e i n z e l n e r K o n f e s s i o n g r u p p e n i n P o l e n a u f G r u n d e i n e r g e ­ m e i n s a m e n G l a u b e n s b e k e n n u n g . Z u Z w e c k e n d e r R e a l i s i e r u n g d i e s e r P l ä n e s t i f t e t e H e r z o g A l b r e c h t S t i p e n d i e n a n d e r K ö n i g s b e r g e r U n i v e r s i t ä t f ü r k ü n f t i g e P a s t o r e n i n P o l e n u n d s c h a r r t e a u f s e in e m H o f p o l n is c h e A d lig e J u g e n d z u s a m m e n , d i e d i e n e u e R e lig io n a n g e n o m ­ m e n h a t t e . S c h lie s s li c h lie s s e r s e h r v i e l e p r o t e s t a n t i s c h e r B ü c h e r i n p o l n i s c h e r S p r a c h e d r u c k e n . 2 Komunikaty