Głosik, Jerzy
Wiek grobów szkieletowych
barwionych ochrą, nad jeziorem
Kisajno koło Giżycka
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 285-290
K
R
O
N
I
K
A
N
A
U
K
O
W
A
J E R Z Y G Ł O S I K
WIEK GROBÓW SZKIELETOWYCH BARWIONYCH OCHRĄ,
NAD JEZIOREM KISAJNO KOŁO GIŻYCKA
O d k ry te p rz y p a d k o w o w 1965 r., n a t e r e n ie P a ń s tw o w e g o G o s p o d a rs tw a R o l neg o — P ie rk u n o w o , n a d b rz e g ie m je z io ra K is a jn o , w p o b liż u G iż y ck a , d w a zesp o ły g ro b o w e ze s z k ie le ta m i b a r w io n y m i o c h rą , w y w o ła ły p e w n e k o n tr o w e r s je co do ich d a to w a n ia .
P ie rw s z y z a w ie ra ł s z k ie le t k o b ie ty , w 20— 30 ro k u ży cia (a d u ltu s) i s zc z ątk i tr z y le tn ie g o d z ie ck a . W y p o sa ż e n ie s ta n o w iły zęb y siec z n e ło sia, t u r a i je le n ia , w lic z b ie 54 s z tu k o ra z w ió r k r z e m ie n n y tzw . z a s tę p ie c w y k o n a n y z n a rz u to w e g o s u ro w c a b a łty c k ie g o . P ie rw s z e n a n iz a n e n a s z n u r tw o rz y ły o ry g in a ln y n a s z y jn ik (ryc. 1).
W d ru g im w y s tą p iły s z c z ą tk i s z k ie le tu d z ie c k a , w w ie k u ok o ło 1,5 ro k u . N a p o z o s ta ło ś c ia c h czaszk i z n a jd o w a ły się 24 z ęb y siec z n e m ło d e g o je le n ia , p o z b a w io n e je d n a k śla d ó w o b ró b k i (ryc. 2). Z ę b y te p o w ią z a n e s z n u r k ie m s ta n o w iły b y ć m o że o zd o b ę gło w y . P o ja w iło się ró w n ie ż n a rz ę d z ie k rz e m ie n n e tzw . p ó łty lc z a k p o łą czo n y z d ra p a c z e m , w y k o n a n y n a w ió rz e o w ie rz c h o łk u p o d g ię ty m z r d z e n ia w ió ro w eg o je d n o p o d sta w o w e g o . T eg o r o d z a ju p o c h ó w k i, z n a n e z s z e re g u m ie js c o w o ś c i p ó łn o c n e j P o l s k i 1, łą c zy się z k u l t u r ą tzw . c e r a m ik i g rz e b y k o w o -d o łk o w e j i d a tu je się n a k o n ie c m ło d sz ej e p o k i k a m i e n n e j 2. W p ra w d z ie b ra k rz e cz o w y c h a rg u m e n tó w , np . c e ra m ik i w ty c h g ro b a c h , j e d n a k p o w ią z a n ia ta k ie w y k a z u ją n a jw ię c e j a s p e k tó w d o d a tn ic h . M ięd zy in n y m i, p rz e m a w i a ją za ty m z a ró w n o c h a r a k t e r , w p e w n y m s e n s ie ło w ie c - k o -z b ie ra c k i te j k u ltu r y , j a k te ż w sp ó ln e ro z p rz e s tr z e n ie n ie się o b u z ja w is k w z d łu ż s tr e f y le ś n e j p ó łn o c n e j E u ro p y .
P o c h ó w k i z n a d je z io ra K is a jn o s ta n o w ią je d n a k p e w n ą in n o w a c ję w te j s p r a w ie. W n io sły b o w ie m is to tn e p rz e s ła n k i d a tu ją c e , g łó w n ie w p o s ta c i w sp o m n ia n e g o p ó łty lc z a k a , n a rz ę d z ia k rz e m ie n n e g o z a lic z a ją c e g o się z ty p o lo g ic z n eg o p u n k t u w i d z e n ia do p rz e m y słó w m e z o lity c z n y c h z w ią z a n y c h z c y k le m „ w iśla ń s k im m e z o litu P o ls k i” 3.
P o w y ż sz e o k o lic z n o śc i s k ło n iły do u z n a n ia g ro b ó w z n a d je z io r a K is a jn o za zj.aw isk a w c z e s n o n e o lity c z n e , b ą d ź z p rz e ło m u m e z o litu i n e o litu , czy li ok o ło
1 Z. K o ł o s ó w n a , G ró b z e s z k ie le te m b a r w io n y m w Ł o je w ie , w p o w . in o
w r o c ła w s k im , Z o tc h ła n i w ie k ó w , t. 18, 1949, z. 7— 8, ss. 111— 115 d o k o n a ła p ie rw sz e g o
z e s ta w ie n ia ty c h p o c h ó w k ó w z o b sz a ró w P o lsk i.
2 N p. J . K o s t r z e w s k i , P r a d z ie je P o m o rza , W a rs z a w a — W ro c ła w — K ra k ó w 1966, s. 30.
3 O k re ś le n ie doc. R. S c h i l d a , za co s k ła d a m M u w ty m m ie js c u p o d z ię k o w a n ie .
R y c . 1. P ie r k u n o w o — n a d je z. K is a jn o , p o w . g iż y c k i. 6 rob. n r 1. N a s z y jn ik z z ę b ó w z w ie r z ę c y c h .
W I E K G R O B Ó W S Z K I E L E T O W Y C H 2 8 7
2000 l a t s ta r s z e , n iż to się d o ty c h c z a s p r z y jm o w a ło . P o g lą d ta k i p rz e d s ta w iłe m w obu o p ra c o w a n ia c h ź ró d ło w y c h 4, j a k te ż lic z n y c h w y p o w ie d z ia c h o c h a r a k t e r z e p o p u la r n o n a u k o w y m 5, w je d n y m w y p a d k u s p o ty k a ją c się z o s tr ą r e p l i k ą 6.
O s ta tn io p o z y sk a liś m y n o w e e le m e n ty w te j s p ra w ie . M ian o w ic ie , w L a b o r a to riu m F lu o r o a p a ty to w y m , P r a c o w n i G eo lo g ii C z w a rto r z ę d u , Z a k ła d u N a u k G e o lo g iczn y ch P o lsk ie j A k a d e m ii N a u k w W a rsz a w ie , d o k o n a n o o z n ac z e ń w ie k u szc z ąt-R y c . 2. P i e r k u n o w o — n a d je z. K isa jn o , p o w . g iż y c k i. 6 rob. n r 2. Z ę b y m ło d e g o je le n ia b e z ś la d ó w o b ró b k i. k ó w k o s tn y c h k o b ie ty (H o m o sa p ie n s, p ró b a P G - I - l a ) i zęb ó w z w ie rz ę c y c h (łosia?) z n a s z y jn ik a (p ró b a P G - I - l b ) , p o c h o d zą c y c h z g ro b u n r 1, z P ie rk u n o w a — G iż y c k a B a d a n ia te p rz e p ro w a d z ił d r T a d e u sz W y s o c z a ń s k i - M i n k i c w i c z , k tó re m u w ty m m ie js c u s k ła d a m w y ra z y p o d z ię k o w a n ia .
M e to d a flu o r o w a o z n a c z a n ia w ie k u k o ści k o p a ln y c h p o le g a n a ilo śc io w y m o z n a c z a n iu flu o ru . P ro c e s f lu o r y z a c ji k o ści o p a r ty je s t n a w y m ia n ie jo n ó w . K ości s k ła d a ją się g łó w n ie z u w o d n io n e g o a p a t y t u (h y d r o x ia p a tite C a 5 ( P 0 4) 3 O H ). G d y jo n y f lu o r u ze ś ro d o w isk a z e w n ę trz n e g o w c h o d z ą w k o n t a k t z m a te r ią m in e r a ln ą k o ści, m ie js c e je d n o w a rto ś c io w e j g ru p y O H w a p a ty c ie z a j m u je flu o r i u w o d n io n y a p a t y t p rz e c h o d z i w e f l u o r o a p a ty t C a3 ( P 0 4) 3F. S tw ie rd z o n o o g ó ln ą te n d e n c ję 4 P o r. „W iad o m o ści A rc h e o lo g ic z n e '’, t. 34, z. 2, 1969, ss. 1— 16 o ra z „ S w ia - t o w il” , t. 29, 1969, ss. 79— 93. 5 N p. J . G ł o s i k , P o g o to w ie a rch e o lo g ic zn e w W a r sz a w ie , M ó w ią W ieki, n r 10, 1968, ss. 6— 7. 6 N o ta tk a p ro f, d r a J . K o s t r z c w s k i c g o, p t. N ic n o w e g o , w „Ż y ciu W a r s z a w y ” (n r 210/6802), z d n ia 2 I X 1965, s. 3.
2 8 8 J E R Z Y G Ł O S I K
w z ro stu k o n c e n t ra c ji flu o r u w ra z z w ie k ie m k o ści. W k o śc ia c h p o c h o d zą c y c h z o k re só w c h ło d n y c h z a w a rto ś ć te g o p ie rw ia s t k a j e s t n ieco n iższa n iż w k o ścia c h p o c h o d zą c y c h z o k re só w c iep ły ch . W y ja ś n ie n ia te g o z ja w is k a n a le ż y sz u k a ć w in te n s y w n ie js z y m d z ia ła n iu c h em icz n y m w ó d g ru n to w y c h w o k re s a c h c ie p ły ch , p rz e z co p ro c e s flu o r y z a c ji p rz e b ie g a szy b c ie j. P o d o b n e z ależ n o ści z a z n a c z a ją się ró w n ie ż w p rz y p a d k u c h lo ru i fo sfo ru . A u to r s tw ie r d z ił, że p rz y o g ó ln y m w z ro śc ie w s k a ź n ik a flu o ro a p a ty to w e g o (s to su n e k f lu o ru do P 20 5). w s k a li czasu , czy li z w ie k ie m k o ści, z az n a c za się z a ra z e m o d w ro tn ie p ro p o r c jo n a ln a z a leż n o ść p o m ię d z y ty m w s k a ź n ik ie m a w s k a ź n ik ie m c h lo ro a p a ty to w y m (s to s u n e k c h lo ru do P 20 5). Ilo c z y n ob u ty c h w s k a ź n ik ó w a u to r n a z y w a w sk a ź n ik ie m f lu o r o - c h lo r o - a p a ty to w y m s to so w a n y m w n a s tę p u ją c e j p o stac i; % ? X % C l
№
0 5)2X105
W p ro w a d z o n y p rz e z T. W y so c z ań sk ie g o do m e to d y f lu o r o -c h lo ro -a p a ty to w e j w s k a ź n ik s t r a t k o la g e n u , to je s t s to s u n e k w a g o w y części m in e ra ln e j do o rg a n ic z n e j k o ści, p o z w a la k o n tro lo w a ć z m ie n n o ść w a r u n k ó w k lim a ty c z n y c h . N iższe w a rto ś c i w s k a ź n ik a k o la g e n o w e g o w s k a z u ją n a c h ło d n ie jsz e fa le k lim a ty c z n e , a o d p o w ie d n io w y ższe w a rto ś c i te g o w s k a ź n ik a o d p o w ia d a ją c ie p le js z y m w a h a n io m w p le is to - c en ie i h o lo cen ie. A n a liz a d a ła n a s tę p u ją c e w y n ik i: N r p r.j
°o F °. С 1 ! ? „ Р г0 5 - ^ L - Х Ю О ^ X S Î C I ( Ї Р аОв)8Х
P G I l a 0,86 0,01 30,52 0,03 0,85 № о . , Х 1 0 ° % k a la g e n u W sk a ź n ik s tr a t k a la g e n u O k re s g eo lo g iczn y L a ta 2,82 15.58 5,42 A tla n ty k 5 700 В. P. W y k o n a n o ró w n ie ż o z n a c z e n ia z a w a rto ś c i flu o r u , c h lo ru , fo s fo ru i k o la g e n u w z ę b ie z n a s z y jn ik a z g ro b u 1. w P ie rk u n o w ie (pr. P G - I - l b ) . W y n ik ó w ty c h n ie z am ieszczo n o w ta b e li, p o n ie w a ż o d n o szą się o ne do k rz y w e j w ie k o w e j „ z ę b o w e j” , k tó r a j e s t je sz c z e w s ta d iu m e k s p e ry m e n ta ln y m . M o żn a je d n a k ju ż n a o b e cn y m e ta p ie b a d a ń p o w ie d zieć , że w y n ik i te p o tw ie r d z a ją o c en ę w ie k o w ą p ró b k o s tn y c h p o c h o d zą c y c h z te g o z e sp o łu g ro b o w eg o .O k re śle n ie w ie k u g ro b ó w s z k ie le to w y c h b a rw io n y c h o c h rą w P ie r k u n o w ie n a 5700 l a t (B.P.), czyli o k o ło 3730 l a t p rz e d n a sz ą e rą , p o s ia d a d u żo s ze rsz e z n a cze n ie n iż sam o p o tw ie rd z e n ie ich „ s ta rs z e j” m e try k i. N a p rz y k ła d , w n o w y m ś w ie tle u ja w n ia się k w e s tia n a js ta rs z e g o o s a d n ic tw a n e o lity c z n e g o n a o b sza rz e P o je z ie rz a M az u rsk ie g o . C h o d zi tu m ia n o w ic ie o g ru p ę z n a le z is k b a g ie n n y c h ty p u Z e d m a r, m ię d z y in n y m i z n a n y c h z o sad to rf o w y c h z M o czy sk i M az u c h ó w k i, pow . g iży ck i, a p rz e d e w sz y s tk im z b a g n a Z e d m a r (o sad y A i D), n a d je z io re m O stro - w iszk i, z p o g ra n ic z a p o ls k o -ra d z ie c k ie g o , w o k rę g u k a lin in g ra d z k im .
Z p e w n y c h u s ta l e ń c h ro n o lo g ic z n y c h d o k o n a n y c h jesz c z e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m i o p a rty c h g łó w n ie n a w y n ik a c h a n a liz y p y łk o w e j, w u k ła d z ie s t r a t y
-W I E K G R O B O -W S Z K I E L E T O -W Y C H 2 8 9
g ra fic z n y m , w y n ik a , że m a te r ia ły c e r a m ic z n e z O s tro w isz e k — Z e d m a r 7, r e p r e z e n to w a n e z w łasz cz a p rz e z n a c z y n ia o s z p ic z a sty c h d n a c h (ryc. 3), p o ja w ić się m ia ły n a jw c z e śn ie j n a ty m o b sza rz e (p u c h a ry le jk o w a te w y ż ej — m e z o lit n iż e j, w p ro filu s tra ty g r a fic z n y m ), to j e s t n a p rz e ło m ie V I— V II s tr e f y ro z w o ju la s u — w e d łu g p o d z ia łu F ir b a s a , czy li n a p o g ra n ic z u w c ze sn eg o i p ó ź n eg o o k re s u a tla n ty c k ie g o , p r z y p a d a ją c e g o n a p o ło w ę IV ty s ią c le c ia p rz e d n a sz ą e rą . Z a c h o d z i t u w ię c w y ra ź n a w sp ó łza le ż n o ść c h ro n o lo g ic z n a p o m ię d z y m a te r ia ła m i ty p u Z e d m a r, k tó r e d a ły p o c z ą te k n e o lity z a c ji P o je z ie rz a M a z u rsk ie g o , a p o c h ó w k a m i sz k ie le to w y m i b a r w io n y m i o c h rą z n a d je z io ra K is a jn o . R y c . 3. O s tr o w is z k i — Z e d m a r , o b w ó d k a lin in g r a d z k i. W a r stw a A . O k o ło 2/3 w .n . (w g G aestego). T y p o lo g ic z n ie s ta rs ze n a c zy n ie . N a m a rg in e s ie te g o z a g a d n ie n ia n a le ż y d o d a ć, że w e d łu g d a w n y c h p o g lą d ó w , w z a k r e s ie n e o litu p o lsk ie g o , w ra z z n e o lity z a c ją d a n e g o o b s z a ru n a s tę p o w a ć m ia i w y r a ź n y ro z w ó j c y w iliz a c ji i p o s tę p u te c h n ic z n e g o . W p e w n y m se n sie z w ia s tu n a m i e p o k i n e o lity c z n e j m ia ły b y ć ta k ie p o d s ta w o w e z d o b y cz e lu d z k o śc i, j a k ro ln ic tw o , h o d o w la b y d ła , z n a jo m o ść p r o d u k c ji c e ra m ik i, u m ie ję tn o ś ć g ła d z e n ia n a rz ę d z i k a m ie n n y c h i w ie rc e n ia w n ic h o tw o ró w j a k te ż w y k o n y w a n ie tk a c tw a .
7 H. G r o s s , M o rg e o lo g isc h e U n te r s u c h u n g e n d e r V o r g e s c h ic h tlic h e n D ö rfe r
in Z e d m a r - B r u c h , „ P r u s s ia ” , B d. 33, 1939, ss. 100— 168, (la m l i t e r a tu r a ) . F. F i r b a s ,
S p a ř- u n d N a c h e is z e itlic h e W a ld g e s c h ic h te M itte le u r o p a s n ö r d lic h d e r A lp e n , Bd. 1, J e n a 1949, s. 98.
2 9 0 J E R Z Y G Ł O S I K
W p o lsk ie j l i te r a tu r z e a rc h e o lo g ic z n e j do n ie d a w n a je sz c z e p a n o w a ł p o g lą d B, że o p o c z ą tk a c h n e o litu m o ż n a m ó w ić w ó w cz a s, g d y te p o d s ta w o w e zdobycze c y w iliz a c ji p o ja w iły się ró w n o c z e ś n ie n a d a n y m te ry to r iu m . T eg o ro d z a ju o p in ie z n a jd o w a ły p o tw ie rd z e n ie w m a te r ia ła c h ź ró d ło w y c h z le sso w y c h o b sz a ró w P o lsk i p o łu d n io w e j. N a to m ia s t w o d n ie sie n iu d o p o z o sta ły c h ziem n a sz e g o k r a ju , z w ła s z cza te r y to r iu m P o lsk i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j p rz e w a ż a ły p o g lą d y o ic h z a c o fa n iu „ g o sp o d a rc z y m ” w ro z w o ju h isto ry c z n y m .
O s ta tn ie w y n ik i p ra c b a d a w c z y c h n a te re n ie B lisk ieg o W sch o d u , z w łaszcza Tefealii, w p o w a ż n y m s to p n iu p rz y c z y n iły się d o ro z b ic ia je d n o lite g o p o ję c ia n e o litu . M ięd zy in n y m i w y k a z a ły , że ro ln ic tw o i h o d o w la z w ie r z ą t u d o m o w io n y c h z a lic z a ją s ię d o z ja w is k z n a c z n ie w c z e ś n ie js z y c h 0 n iż n a js t a r s z a c e r a m ik a n a ty c h o d le g ły c h o b sz a ra c h . S tą d te ż w l i te r a tu r z e a rc h eo lo g icz n e j p o ja w ił się te rm in „ n e o lit p rz e d c e ra m ic z n y ” i p o w s ta ła k o n ie c zn o ść o d rę b n e g o d o s z u k iw a n ia się gen ezy p o szczeg ó ln y ch je g o e le m e n tó w o ró ż n e j w y m o w ie h is to ry c z n e j ,0.
Z a sy g n a liz o w a n e z a g a d n ie n ie j e s t ty m b a rd z ie j in te r e s u ją c e , że w o d n ie s ie n iu do ziem P o ls k i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j, w ty m M a z u r i W a rm ii, m ia ła m ie jsce o d w ro tn a s y tu a c ja . W ty m w y p a d k u b o w ie m c e r a m ik a p o ja w iła się z n ac z n ie w cze śn iej n iż r o ln ic tw o i h o d o w la z w ie r z ą t d o m o w y c h . S a m o p rz e z się n a s u w a się p y ta n ie , czy żb y p o w in n o s ię u ż y w a ć k o n s e k w e n tn ie o k re ś le n ia „ m e z o lit c e ra m ic z n y ”. W o g ó ln y m s c h e m a c ie c h ro n o lo g ic z n y m , s fo rm u ło w a n y m w n a jn o w sz y m o p ra c o w a n iu n a jd a w n ie js z y c h d z ie jó w ziem n aszeg o k r a j u n , ro z w ó j g ru p y zn alez isk ty p u Z e d m a r (tzw . g ru p a m a z u rsk a ), p rz y p a d a ć p o w in ie n n a I I o k re s n e o litu p o l sk ieg o (śro d k o w y ). T a k w ię c p ro c e s n e o lity z a c ji ty c h ziem m ia ł m ie js c e około ty s ią c l a t p ó ź n ie j, n iż p o ja w ie n ie się n a js t a r s z e j fa z y k u l t u r y c e ra m ik i w stęg o w e j n a p o łu d n iu P o lsk i.
H K w e s tię n o w e g o u ję c ia n e o litu p o lsk ie g o p o s ta w ił n a s ze rsz ej p ła sz c z y źn ie K. J a ż d ż e w s k i , O w ła ś c iw e u ję c ie n e o litu p o ls k ie g o , P ie rw s z a S e s ja A rc h e o lo g ic z n a ІИ К М P A N , W a rsz a w a 1957, s. 75; p o r. te ż J. K o w a l c z y k , U w a g i o p r o b
le m a ty c e i p o stu la ta c h b a d a w c z y c h n e o litu p o ls k ie g o , W iad o m o ści A rc h e o lo g ic zn e ,
t. 27, ss. 272 i n a st.
9 S. T a b a c z y ń s k i , G łó w n e e ta p y r o z w o jo w e w s p ó ln o t w c z e sn o r o ln ic zy c h
na B l is k im W sc h o d zie . P r o b le m a ty k a i p r ze g lą d o s ta tn ic h o d k r y ć , A rc h e o lo g ia P o ls k i, t. 13, z. 1, 1968, ss. 7— 50, np . n a p o d s ta w ie w y k o p a lis k w Z a w i C h em i S h a n id a r, w p ó łn o c n y m I r a k u , m o ż n a p rz y p u sz c z a ć , że u d o m o w ie n ie o w c y n a s tą p iło ju ż o k o ło 9000 l a t p rz e d n a sz ą e rą (op. cit., s. 14, p rz y p . 17).
10 J . K o w a l c z y k , P o c z ą tk i n e o litu n a z ie m ia c h P o lsk i, W ia d o m o śc i A rc h e o lo g iczne, t. 34, z. 1, ss. 44— 48.
11 W . C h m i e l e w s k i , K. J a ż d ż e w s k i , J. K o s t r z e w s k i , P r a d z ie je
P o lsk i, w y d . II, W ro c ła w — W a r sz a w a — K r a k ó w 1965, ss. 56— 57 i ta b lic a c h r o n o
lo g ic z n a (W czesny I o k re s n e o litu — 4200— 3500 p.n.e. Ś ro d k o w y II o k re s n e o litu : 3500— 2500 p.n.e.).
