"Jesus von Nazaret : Botschaft und Geschichte", Joachim Gnilka, Freiburg-Basel-Wien 1990 : [recenzja]

Jan Załęski

"Jesus von Nazaret : Botschaft und

Geschichte", Joachim Gnilka,

Freiburg-Basel-Wien 1990 : [recenzja]

Collectanea Theologica 63/1, 179-182

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 63 ί(1993) п т 1

R E C E N Z J E

J o a c h im G N IL K A , J e s u s v o n N a z a r e t: B o ts c h a ft u n d G e s c h ic h te , H e r ­ d e r s T h e o lo g is c h e r K o m m e n ta r z u m N e u e n T e s ta m e n t: S u p p le m e n tb a n d II I, F r e ib u r g — B a se l — W ie n 1S90, H e rd e r, s. 331.

A u to r re c e n z o w a n e j k s ią ż k i n a le ż y z p e w n o ś c ią do z n a k o m ity c h w s p ó ł­ c z e sn y c h b ib lis tó w n ie m ie c k ic h . J e s t p ro f e s o re m eg zeg ezy N T i h e r m e n e u ty ­ k i b ib lijn e j w M o n a c h iu m . W ięk szo ść jeg o p u b lik a c ji k s ią ż k o w y c h u k a z a ła

się w w y d a w n ic tw ie H e r d e r a , w ty m 2 -to m o w y k o m e n ta r z d o E w a n g e lii M a ­ te u s z a o ra z k o m e n ta r z e d o lis tó w w ię z ie n n y c h .

K s ią ż k a s k ła d a się z 12 ro z d z ia łó w , choć te n o s ta tn i, z a w ie r a ją c y z a ­ le d w ie p ó łto ra s tro n ic o w y te k s t, tr u d n o u z n a ć za o d rę b n y ro z d z ia ł. A u to r w y ja ś n ia tu ty lk o , d lacz eg o n ie z a jm u je się w y d a rz e n ia m i p o z m a r tw y c h ­ w s ta n iu J e z u s a : p o n ie w a ż n ie n a le ż ą o n e do „ z ie m sk ie j h is to rii J e z u s a ” (s. 319). R ó w n ie d o b rz e m o ż n a to b y ło n a z w a ć z a k o ń c z e n ie m . 1. ro z d z ia ł p o ś w ię c o n y j e s t h is to ry c n e m u p rz e g lą d o w i o d p o w ie d z i n a p y ta n ie o J e z u s a p o c z y n a ją c o d R e im a ru s a (+ 1768) a ż d o w sp ó łc z e sn y c h c z a só w (s. 11— 34). B a d a n ia n a d ż y c ie m J e z u s a z a p o c z ą tk o w a ł H. S. R e i m a - r u s , k tó r y p ro p o n o w a ł ra c jo n a lis ty c z n e w y ja ś n ie n ie c u d o w n y c h i n a d p r z y ­ ro d z o n y c h z d a rz e ń , p r z e k a z a n y c h w E w a n g e lia c h . P o d o b n e p ró b y p o d e jm o ­ w a li in n i, a le ju ż D. F. S t r a u s s (+ 1874) d o s trz e g a ł d la o p o w ia d a ń e w a n ­ g e lic z n y c h p a r a l e le w S T i w h is to r ii re lig ii. B y ły te ż p r ó b y o d tw o rz e n ia b io g r a fii J e z u s a n a p o d s ta w ie d a n y c h E w a n g e lii, a p o n ie w a ż w ie lu b y ło o b d a ­ rz o n y c h b o g a tą f a n t a z ją , p o w s ta w a ły b a rd z o o b s z e r n e p o w ie śc i o Je z u s ie (np. K . F . B a h r d t s — 3000 stro n ), sp o śró d k tó r y c h n a jb a r d z ie j z n a n e je s t

Z y c ie J e z u s a E. R e n a n a (1863). S u b ie k ty w n y p u n k t w y jś c ia w b a d a n ia c h

n a d ży ciem J e z u s a p o z w o lił w ie lu a u to r o m n a o d tw o rz e n ie o b ra z u J e z u s a lib e ra ln e g o , ży d o w sk ieg o , s o c ja listy c z n e g o czy n ie m ie c k ie g o . P ro w a d z o n o n a ­ w e t p s y c h ia try c z n e s tu d ia i u z n a n o J e z u s a za p r z y p a d e k p a to lo g ic z n y . N ie z a b ra k ło w re s z c ie i ta k ic h , k tó r z y p a tr z y li n a J e z u s a p o d k ą te m p rz y n a le ż n o ­ ści do je d n e j z ó w c z e sn y c h g r u p r e lig ijn y c h (zeloci, sa d u c e u s z e , fa ry z e u sz e ) i n a p o d s ta w ie te g o o c e n ia li J e g o d z ia ła ln o ść .

T en p o b ie ż n y p rz e g lą d k s ią ż e k o Je z u s ie p o z w a la — z d a n ie m J. G n i l - k i — stw ie rd z ić , że w ie le je s t jeszcze n ie ja s n o śc i · i ró ż n e p a d a ją o d p o w ie d z i, n ie k ie d y z b y t s u b ie k ty w n e czy w rę c z n ie do p rz y ję c ia , j a k n p . sta n o w isk o B ra n d o n a o J e z u s ie ja k o zelo c ie (s. 20). N ie m n ie j je d n a k p y ta n ie o J e z u s a h is to ry c z n e g o m a se n s i je s t n a w e t k o n ie c z n e , ta k ż e z p rz y c z y n te o lo g ic z ­ n y c h . W p ra w d z ie b a d a n ia s ą z a w sz e ja k o ś u z a s a d n io n e , a le są to ty lk o h i ­ p o tezy . N asza w ia r a o p ie ra się n a to m ia s t n a ś w ia d e c tw ie w ia r y N ow ego T e s ta m e n tu . C e le m h is to ry c z n e j p ra c y je s t u c h w y c e n ie z w ią z k u m ię d z y J e ­ z u s e m i ś w ia d e c tw e m w ia r y N T, m ię d z y J e g o p rz e p o w ia d a n ie m i p rz e p o w ia ­ d a n ie m p o p a s c h a ln e j g m in y , t a k j a k o n a s ię p o ja w ia w N T , a z w ła sz c z a w E w a n g e lia c h (s. 2 1). N a n a s tę p n y c h s tro n a c h (22— 34) p r ó b u je a u to r z re k o n ­ s tru o w a ć p o z y ty w n y o b ra z J e z u s a h is to ry c z n e g o w ś w ie tle m a t e r i a łu E w a n ­ g e lii sy n o p ty c z n y c h , k tó r e z d r a d z a ją h is to ry c z n e z a in te re s o w a n ie , co n ie o z ­ n a c z a , że m o ż n a n a ic h p o d s ta w ie o p is a ć ży cie J e z u s a o d n a ro d z e n ia do śm ie rc i. P a tr z ą c n a J e g o d z ia ła ln o ś ć i p r z e p o w ia d a n ie m o ż n a je d y n ie o d ­ tw o rz y ć o k re ś lo n y sp o só b p o s tę p o w a n ia , ściśle p o w ią z a n y z g ło sz o n y m p rz e z N iego k r ó le s tw e m B o ż y m (s. 29). v

W n a s tę p n y c h 2 ro z d z ia ła c h o m a w ia a u to r p o lity c z n ą , d u c h o w o -re lig ij- n ą i sp o łeczn ą s y tu a c ję Iz r a e la w c z a sa c h J e z u s a (s. 35—74). O m a w ia ją c w 2. ro z d z ia le (s. 35—50) s y tu a c ję p o lity c z n ą p rz y p o m in a rz e c z y d o b rz e z n a ­ n e, a m ia n o w ic ie , że ży cie z ie m sk ie J e z u s a p rz y p a d ło n a c z a sy r z ą d ó w 2 c e ­ s a rz y rz y m s k ic h : A u g u s ta (27 p rz e d C h r. — 14 p o C h r.) i T y b e riu s z a (14—

37). Z a T y .beriusza P ił a t o tr z y m a ł n o m in a c ję n a p r e f e k ta J u d e i, a w 15 r o k u p a n o w a n ia T y b e riu s z a ro z p o c z ą ł s w o ją d z ia ła ln o ś ć p u b lic z n ą J a n C h rz c ic ie l. S k ró to w o p rz y p o m in a p o sta ć H e ro d a W ielk ieg o , w r ę k a c h k tó re g o sp o c z y ­ w a ła p o lity k a w e w n ę tr z n a ; z e w n ę trz n a n a to m ia s t — z a le ż n a b y ła o d R z y ­ m u . N ie m ia ł H e ro d W ie lk i — w e d łu g J . G n ilk i — w ła d z y w tzw . s p r a w a c h g a rd ło w y c h . W s p o m in a ją c sy n ó w H e ro d a W ielk ieg o n ieco d łu ż e j z a tr z y m u ­ je się n a d H e ro d e m A n ty p a s e m , k tó r y k a z a ł ściąć J a n a C h rz c ic ie la . A u to r re c e n z o w a n e j k s ią ż k i p r z y c h y la się do z d a n ia J ó z e f a F la w iu s z a , w e d łu g k tó ­ re g o p o p rz e d n ik J e z u s a p o n ió s ł śm ie rć z p rz y c z y n p o lity c z n y c h . H e ro d A n - ty p a s o b a w ia ł się b o w ie m , że J a n C h rz c ic ie l d z ię k i m o cy p rz e p o w ia d a n ia i sile p rz y c ią g a n ia m ó g ł w e z w a ć n a r ó d do b u n tu . R o z d z ia ł k o ń c z y się o m ó ­ w ie n ie m a rc y k a p ła n ó w i S a n h e d ry n u . M o żn a b y z a p y ta ć , czy n ie le p ie j b y ­ ło b y p rz e n ie ś ć o m ó w ie n ie te g o p u n k tu d o n a s tę p n e g o , 3. ro d z ia łu , p o ś w ię ­ co n eg o m .in. s y tu a c ji d u c h o w o -re lig ijn e j Iz r a e la . W iad o m o przecież, że z a ­ ró w n o a r c y k a p ła n i, j a k i S a n h e d r y n m ie li z n a c z n y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie życia re lig ijn e g o w sp o łe c z n o śc i iz r a e ls k ie j.

O m a w ia ją c w 3. ro z d z ia le (s. 51— 74) s y tu a c ję re lig ijn o -s p o łe c z n ą I z ­ r a e la a u to r z w ra c a u w a g ę n a z n a c z e n ie ś w ią ty n i, ś w ią t, s z a b a tu . B iblii, w k tó r e j sz c z e g ó ln e m ie js c e n a le ż a ło się P r a w u M o jż e sz o w e m u , o r a z n a p o w s ta ­ n ie p a r t ii i .podziałów w z w ią z k u z ty m w n a ro d z ie . W p ra w d z ie n ie d o s tr z e ­ g a J. G n ilk a w ie lk ie j ró ż n ic y m ię d z y w s p ó ln o tą q u m r a ń s k ą a e ss e ń c z y k a m i, n ie m n ie j je d n a k d o ść w y ra ź n ie ro z ró ż n ia te 2 w s p ó ln o ty , n a co, ja k w i a ­ d o m o , n ie w sz y sc y się z g a d z a ją . O m a w ia ją c s y tu a c ję sp o łe c z n ą a u t o r z a u ­ w a ż a , że lu d n o ś ć w y k o n y w a ła ró ż n e z a w o d y (np. k ra w ie c , szew c itp .); t r z e ­ b a b r a ć p od u w a g ę ta k ż e n ie z n a c z n ą lic z b ę b e z ro b o tn y c h , k tó r y c h lic z b y n a ­ w ę n i e p r ó b u je u s t a la ć a n i p o w o ły w a ć się n a k o n k r e t n e m ie js c a B ib lii, co cz y n i -przy n ie k tó r y c h p r z y n a jm n ie j z a w o d a c h . I s tn ia ła ta k ż e sp o łeczn a k la s a ś r e d n ia , d o k tó r e j z a lic z a a u to r rz e m ie ś ln ik ó w , d ro b n y c h h a n d la r z y , a ta k ż e k a p ła n ó w , k tó r y c h b y ło o k o ło 7 ty s ię c y . B y li ta k ż e n ie w o ln ic y . D u ­ ż y m o b c ią ż e n ie m d la lu d n o ś c i b y ły ró ż n e g o r o d z a j u p o d a tk i (p o d a te k n a ś w ią ty n ię , t r i b u t u m a g ri e t ca p itis). S t r u k t u r a ro d z in y b y ła p a tr ia r c h a ln a . N ie ła tw o je s t p o w ie d z ie ć — s tw ie rd z a J . G n ilk a — w ja k im z a k re s ie s to ­ s o w a n a b y ła p r a k t y k a ro z w o d ó w m a łż e ń s k ic h w c z a sa c h Je z u s a . I s tn ia ł y b o w ie m szk o ły , k tó r e ró ż n ie in te r p r e to w a ły p rz e p is y p ra w n e . W k o le jn y m ro z d z ia le (s. 75—86) a u to r r e c e n z o w a n e j k s ią ż k i p r z e d s ta ­ w ia J e z u s a p rz e d ro z p o c z ę c ie m p u b lic z n e j d z ia ła ln o ś c i. S p o ro m ie js c a p o ­ św ię c a m ia s tu N a z a re t, o k tó r y m n ie m a w z m ia n k i a n i w S T , a n i u J ó z e f a F la w iu s z a , z czego w o ln o w n o sić , że n ie m ia ło o n o w ię k sz e g o z n a c z e n ia p rz e d n a ro d z e n ie m J e z u s a . M ó w iąc o ro d z ic a c h p o d a je , że M a r y ja m o g ła m ie ć ok. 15— 17 la t, a J ó z e f — 25 la t, w y m ie n ia b r a c i J e z u s a o r a z sio stry , k tó r y c h im io n n ie z n a m y (s. 76). O d łu g ic h la ta c h s p ę d z o n y c h w N a z a re c ie n ie w ie le w ie m y . P rz y c z y n ą o p u sz c z e n ia N azaT etu p rz e z J e z u s a b y ło p o ja w ie n ie się J a n a C h rz c ic ie la . Z p ró b y u s ta le n ia d a ty n a ro d z in J e z u s a w y n ik a , że żył O n 33 la ta (s. 78). U c z e n i p r e z e n t u ją — ja k w ia d o m o — ró ż n e o p in ie w ty m w zg lęd zie. N ie b r a k ta k ic h , k tó r z y u w a ż a ją , że P a n J e z u s ży ł 30 la t. S p o ro m ie js c a p o św ię c a a u t o r J a n o w i C h rz c ic ie lo w i, k tó r y n ie n a le ż a ł do ż a d n e j p a r tii, a c e n tr u m je g o n a u k i s ta n o w ił o c z e k iw a n y k o n ie c ś w ia ta i s tą d w e z ­ w a n ie do n a w ró c e n ia .

O d 4. ro z d z ia łu p o c z y n a ją c a u to r d o k o n u je p e w n e g o p o d s u m o w a n ia n a z a k o ń c z e n ie ro z d z ia łu , a n a w e t n ie k ie d y d łu ż s z y c h p a ra g r a fó w . M ożna b e z tr u d u z ro z u m ie ć b r a k te g o w o s ta tn im , b a r d z o k r ó tk im ro z d z ia le , a le g o rz e j g d y n ie m a ta k ie g o p o d s u m o w a n ia w 3 p ie rw s z y c h , n ie t a k w c a le k r ó tk ic h p a r a g r a f a c h .

W 5., n a jd łu ż s z y m ro z d z ia le (s. 87— 165), p o d e jm u je a u to r re c e n z o w a ­ n e j k s ią ż k i te m a t g ło szo n eg o p rz e z J e z u s a k r ó le s tw a B ożego. J e z u s głosił k ró le s tw o B oże w p rz y p o w ie ś c ia c h . N a p r z y k ła d z ie p rz y p o w ie ś c i o r o b o tn i­ k a c h n a jm o w a n y c h do p ra c y w w in n ic y o ró ż n e j p o rz e d n ia (M t 20,1—16)

u s to s u n k o w u je się a u t o r k ry ty c z n ie do n ie k tó r y c h p r ó b in t e r p r e t a c j i p r z y ­ p o w ie śc i (A. J ü lic h e r , J. J e r e m ia s czy E. L in n e m a n n ), a n a p r z y k ła d z ie j e ­ szcze in n y c h (np. o n ie m iło s ie rn y m słu d z e czy s y n u m a r n o tr a w n y m ) p o k a ­ z u je , ja k d o b ro ć B oga w n ic h p r z e d s ta w ia n a m a w ie le w sp ó ln e g o z k r ó ­ le s tw e m B o ży m , i to n ie z a le ż n ie o d te g o , czy n a p o c z ą tk u z n a jd u j e się f o r ­ m u ła w p ro w a d z a ją c a o k r ó le s tw ie B o ży m czy te ż n ie.

J e z u s n ie o g ra n ic z y ł się w s w o je j d z ia ła ln o ś c i ty lk o do g ło s z e n ia słow a, le c z ta k ż e c z y n ił c u d a , a ż e n ie ła tw o b y ło o c e n ić i u p o rz ą d k o w a ć c u d o w n ą d z ia ła ln o ś ć J e z u s a — w id a ć to ju ż w E w a n g e lia c h . U M k n p . z n a jd u je m y w ie le o p isó w c u d o w n y c h u z d ro w ie ń , p o d czas g d y u J — b a rd z o n ie w ie le . B e z p o śre d n ie p o w ią z a n ie c u d o w n e j d z ia ła ln o ś c i J e z u s a z k r ó le s tw e m B o ­ ży m w id a ć n a p rz y k ła d z ie lo g io n u : „L ecz je ś li ja m o c ą D u c h a B ożego w y ­ rz u c a m złe d u c h y , to is to tn ie p rz y s z ło do w a s k ró le s tw o B oże” (M t 12,28). S ą w y p o w ie d z i J e z u s a , k tó r e d o ty c z ą p rz y s z ło śc i k r ó le s tw a B ożego, a le są i ta k ie , k tó r e o d n o sz ą się do te r a ź n ie js z o ś c i. O p rz y s z ło śc i k ró le s tw a B ożego je s t w y ra ź n ie m o w a w m o d litw ie „ O jc z e n a s z ” („ P rz y jd ź k r ó le s tw o T w o je ” — M t 6,10; Ł k 11,2), a ta k ż e w w ie lu p rz y p o w ie ś c ia c h . N a jw y r a ź n ie j n a b lis ­ k o ść k r ó le s tw a B ożego w s k a z u je Ł k 17,21: „ O to b o w ie m k ró le s tw o B o że p o ś ró d w a s je s t” . W o s t a tn i m p u n k c ie te g o ro z d z ia łu w s k a z u je a u to r n a p o ­ w ią z a n ie k ró le s tw a B ożego z są d e m . W k o le jn y m ro z d z ia le p o d e jm u je J . G n ilk a z a g a d n ie n ie u c z n ió w , n a ś l a ­ d o w a n ia i s ty lu ży cia J e z u s a (s. 166— 193). N ieco z d z iw ie n ia m o że d o s ta rc z y ć p o ls k ie m u c z y te ln ik o w i f a k t a k c e n to w a n ia o b e c n o śc i k o b ie t w d z ia ła ln o ś c i J e z u s a ja k o u c z e n n ic . N ie u lle g a w ą tp liw o ś c i, że k o b ie ty to w a rz y s z y ły J e ­ zu so w i, a le n ig d z ie a u to r z y n a tc h n ie n i n ie n a z y w a ją ic h u c z e n n ic a m i. M ó w ie ­ n ie w ięc, że Ł k 8,2n p o d a je im ie n n ą lis tę u c z e n n ic J e z u s a , je s t c h y b a p r z e ­ s a d ą (s. 185). S łu s z n ie a u t o r zaz n a c z a , że sło w o u c z e n n ic a w y s tę p u je ty lk o w D z 9,36 i o d n o si się d o T a b ity ja k o c z ło n k in i w s p ó ln o ty c h rz e ś c ija ń s k ie j. T a k ż e słu sz n ie a u to r zaz n a c z a , że d o p u sz c z e n ie n ie w ia s t do p o s łu g iw a n ia J e ­ zu so w i, n ie z a le ż n ie o d teg o , ja k im te r m in e m to o k re ś lim y , b y ło czy m ś p r o ­ w o k u ją c y m w ó w c z e sn y m ju d a iz m ie (s. 185).

W 7., k r ó tk im ro z d z ia le s. 194— 203) z a ty tu ło w a n y m Iz r a e l, L u d B o ­

ż y i K o śció ł, a u to r z a sła b o p o k a z a ł p o w ią z a n ia m ię d z y Iz r a e le m ja k o L u ­

d e m B ożym i K o śc io łe m . T y lk o w ła ś c iw ie n a sa m y m p o c z ą tk u i p o te m w p o d s u m o w a n iu te n z w ią z e k zaz n a c z a . K o n c e n tr u je się g łó w n ie n a u k a z a n iu d z ia ła ln o ś c i J e z u s a w ś ró d sw o je g o n a ro d u .

W 8., a w 2. co d o o b ję to ś c i, ro z d z ia le s. 204— 250) p o ś w ię c a a u to r sp o ro m ie js c a p r a w u czy p o u c z e n iu (die W e is u n g ) z a w a r te m u w K a z a n iu n a G órze. U jm u je te n te m a t w k ilk u p u n k ta c h : s to s u n e k c z ło w ie k a do B oga w o b e c gło szo n eg o k r ó le s tw a B ożego, s ta n o w is k o w o b e c T ory, k o n k r e tn e p o ­ u c z e n ia i w re sz c ie p o d s u m o w a n ie e ty k i. Je z u s n a z y w a ł B oga O jcem . D z ię k i J e z u s o w i czło w ie k z a is tn ia ł w n o w e j r e la c ji do B oga ja k o je g o O jca. W p ra w ­ d z ie n ie m a m y w y p o w ie d z i sa m e g o J e z u s a n a te m a t J e g o s to s u n k u do P r a w a , a le n a p rz y k ła d z ie M t 5.17 i Ł k 16,17 o ra z 6 a n ty te z z K a z a n ia n a G ó rze w o ln o w n o s ić o J e g o p o z y ty w n y m s to s u n k u d o P r a w a (s. 214n.). Z K a z a n ia n a G ó rze w y n ik a też, że J e z u s d a je k o n k r e tn e n a k a z y n ie z a le ż n ie o d T o ry i czy n i to z m o cą, n p . n a k a z m iło ś c i n ie p r z y ją c ió ł (M t 5,44n). P o d s u m o w a ­ n ie m z aś e ty k i J e z u s a je s t m iło ś ć (s. 242 n.).

W ro z d z ia le z a ty tu ło w a n y m D ie S e n d u n k s a u to r itä t J e s u (s. 251— 267) n a ­ s u w a się w ą tp liw o ś ć co do tr a f n o ś c i ta k s fo rm u ło w a n e g o ty t u łu . P rz e d m io ­ te m ro z w a ż a ń są b o w ie m 3 ty t u ły c h ry s to lo g ic z n e J e z u s a : M e sja sz , S y n B o­ ży i S y n C złow ieczy. S ą w p ra w d z ie w n o w o te s ta m e n ta ln y c h w y z n a n ia c h w ia r y jeszcze in n e ty tu ły , ja k n p . K y rio s , k tó r e są w a ż n e szczeg ó ln ie d la p o g a n o c h rz e ś c ija ń s k ic h w sp ó ln o t P a w ła , a le ty m i a u to r k s ią ż k i się n ie z a j­ m u je (s. 252). S a m a u to r m ia ł z re s z tą ta k ie w ą tp liw o ś c i. Z a ra z n a w s tę p ie te g o ro z d z ia łu z a z n a c z a , że z a z w y c z a j n a d a je się teg o r o d z a ju ro z w a ż a n io m ty t u ł „ S a m o ś w ia d o m o ść J e z u s a ” lu b „ M e s ja ń s k a sa m o św ia d o m o ś ć ” . Z d w ó c h

w z g lę d ó w z d e c y d o w a ł się a u to r n a o d m ie n n y ty tu ł: po p ie r w s z e E w a n g e lie n ie z a w ie r a ją te k s tó w p sy c h o lo g ic z n y c h , o n e i n t e r e s u j ą się f a k t e m is tn ie ­ n ia J e z u s a , a n ie J e g o s a m o ś w ia d o m o ś c ią ; p o d r u g ie s u g e r o w a ł się p o d o b ­ n y m ty tu łe m u in n e g o a u to r a n ie m ie c k ie g o (S e n d u n g s a n s p ru c h — F . H a h n ). N ie m n ie j je d n a k w ą tp liw o ś ć p o z o sta je .

N ie m ogło z a b r a k n ą ć rzecz ja s n a o s ta tn ic h 2 ro z d z ia łó w (nie licząc 12, b a rd z o k ró tk ie g o , o k tó r y m b y ła ju ż m o w a n a p o c z ą tk u re c e n z ji), w k tó r y c h a u t o r p o d e jm u je z a g a d n ie n ia k o n f lik tu i o s ta tn ic h d n i J e z u s a (s. 268—290) o ra z p ro c e s u i s k a z a n ia J e z u s a n a ś m ie rć (s. 291— 318). W p ie r w s z y m z w y ­ ż e j w s p o m n ia n y c h ro z d z ia łó w a u to r p o d k re ś la , że k o n f lik t m ię d z y f a r y z e u ­ s z a m i (w s p o m in a n y m i n ie k ie d y z in n y m i u g r u p o w a n ia m i: u c z o n y m i w P iś m ie , h e ro d ia n a m i, s a d u c e u s z a m i) a J e z u s e m z a c z y n a się n ie m a l o d p o c z ą tk u p u ­ b lic z n e j d z ia ła ln o ś c i. N ie d o k o ń c a je s t p r z e k o n a n y J . G n ilk a , ż e J e z u s k il k a ­ k r o tn ie p ie lg rz y m o w a ł do Je ro z o lim y , co z d a je s ię w y n ik a ć z C z w a rte j E w a n g e lii. U w a ż a te n p r o b le m z a o tw a r ty (s. 274). N ie z n a jd z ie m y u a u to r a r e c e n z o w a n e j k s ią ż k i o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , k to le p ie j u m ie js c o w ił w cza sie sc e n ę w y p ę d z e n ia k u p c ó w ze ś w ią ty n i: J a n czy sy n o p ty c y ? J a k w ia d o m o , J a n u m ie ś c ił j ą n a .p o c z ą tk u p u b lic z n e j d z ia ła ln o ś c i J e z u s a . M ó w ią c o O s ta t­ n ie j W ie c z e rz y p r z y p o m in a tr u d n o ś c i w y n ik a ją c e z o d m ie n n e g o s p o jrz e n ia n a to w y d a rz e n ie u J a n a i u s y n o p ty k ó w . Z d a je się je d n a k o p o w ia d a ć za ty m , że J e z u s sp o ż y ł u c z tę p a s c h a ln ą , a n ie z w y c z a jn y p o siłe k . Z d a n ie m J . G n ilk i w O s ta tn ie j W ie c z e rz y b r a ły te ż u d z ia ł u c z e n n ic e J e z u s a (s. 280). W 11. ro z d z ia le (s. 291— 318) p r z e d s ta w ia ją c p ro c e s i ś m ie rć J e z u s a o m a w ia a u to r o s o c n o je g o p o szczeg ó ln e e ta p y , tz n . p o jm a n ie , p ro c e s p rz e d S a n h e d ry n e m , p rz e d P iła te m , d ro g ę k rz y ż o w ą i u k rz y ż o w a n ie . O i l e m o ż n a b y w n o sić ze s tro n y 78 — choć a u to r w y ra ź n ie te g o n ie m ó w i, że J e z u s ż y ł o k o ło 33 la t a — to z ro z w a ż a ń n a d s k a z a n ie m J e z u s a n a ś m ie rć w y n ik a , że p ro c e s i śm ie rć m ia ły m ie js c e o k o ło 30 ro k u . A u to r w y k lu c z a 3 -le tn ią p u b lic z n ą d z ia ła ln o ś ć J e z u s a , o czym n ie w s p o m in a p r z y p ró b ie u s ta le n ia n a r o d z in Je z u s a , u s t a la j ą c ty lk o p u b lic z n e p o ja w ie n ie się J e z u s a n a p o c z ą ­ t e k l a t trz y d z ie s ty c h .

K s ią ż k ę k o ń c z y w y k a z lite r a tu r y , sk o ro w id z rzeczo w y , te k s tó w b i b l i j ­ n y c h , p is m a p o k ry fic z n y c h , ą u m r a ń s k ic h , ra b in a c k ic h , h e lle n is ty c z n o -ju d a - is ty c z n y c h , p a tr y s ty c z n y c h , g re c k ic h i rz y m s k ic h p is a rz y o ra z p is m b u d d y j­ s k ic h i is la m s k ic h (s. 321— 331). D ziw ić m oże f a k t, że s k o ro w id z n ie o b e jm u je ca ło ś c i (in A u s w a h l). W y k a z li t e r a t u r y te ż je s t n ie k o m p le tn y , a le n a szczę­ ście a u to r c y tu je b o g a tą li te r a tu r ę n a z a k o ń c z e n ie k a ż d e g o ro z d z ia łu , -a w d łu ż sz y c h ro z d z ia ła c h — n a w e t p o n ie k tó ry c h p a r a g r a f a c h . N a jc z ę śc ie j je s t to l i t e r a t u r a n ie m ie c k a , ch o ć t r a f i a się f r a n c u s k a i a n g ie ls k a . J a k n a n ie ­ m ie c k ą d o k ła d n o ś ć , n a w e t 2 b łę d y d r u k a r s k ie m o g ą d z iw ić (s. 89 — d u c h z a m ia s t d u rc h i s. 274 — S e z e n e z a m ia s t S zen e). B a rd z o c e n n e są o w e p o d s u m o w a n ia , w k tó r y c h a u to r p o d k re ś la te o lo g ic z n ą w a rto ś ć p r z e d s ta w ia ­ n e g o w p o sz c z e g ó ln y c h ro z d z ia ła c h m a te r ia łu . N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je p r o s ty , n ie s k o m p lik o w a n y ję z y k , a c z k o lw ie k fa c h o w y . A u to r t a k p r z e d s ta ­ w ia życie J e z u s a i g ło sz o n ą p rz e z N iego E w a n g e lię , że m o że to z a in te re s o ­ w a ć k a ż d e g o h is to ry c z n ie i re lig ijn ie z o rie n to w a n e g o c z y te ln ik a .

k s. J a n Z a łę s k i, W a r sza w a G e o rg e J . B R O O K E (ed.), T e m p le S c ro ll S tu d ie s . P a p e rs p r e s e n te d a t th e I n te r n a tio n a l S y m p o s iu m o n th e T e m p le S c ro ll, M a n c h e s te r, D e c e m b e r 1987, J o u r n a l f o r th e S tu d y o f th e P s e u d o e p ig ra p h a — S u p p le m e n t S e rie s 7, S h e ff ie ld A c a d e m ic P r e s s , 1989, s. 300. Z w ó j Ś w ią t y n n y ( llQ T e m p le ) j e s t je d n y m z n a jb a r d z ie j d y s k u to w a n y c h , a z a ra z e m n a jw a ż n ie js z y c h z a p is ó w p o c h o d z ą c y c h z g ro t n a d M o rz e m M a r ­ tw y m . N a jd łu ż s z y z ty c h , ja k ie u d a ło się z n ale źć, n a 19 p e rg a m in o w y c h