Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

Jan Górski, Henryk Zimoń

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 62/4, 133-145

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62 (1992) ia s c . IV

BIULETYN MISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY

Z a w a r t o ś ć : I. O P R A C O W A N IA . A m e r y k a Ł a c i ń s k a — T e o lo g ia w y z w o le n ia i j e j r e p e r k u s je w p r a c y p a s t o r a ln e j. II. S P R A W O Z D A N IA . D r u g ie b a d a n ia e tn o r e lig io z n a w c z e n a d o b r z ę d a m i i w ie r z e n ia m i lu d u K o n k o m b a w p ó łn o c n e j G h a n ie .* I. O P R A C O W A N IA A m e r y k a Ł a c i ń s k a — T e o lo g ia w y z w o le n ia i j e j r e p e r k u s je w p r a c y p a s t o r a ln e j

J u b ile u s z 5 0 0 -le cia e w a n g e liz a c ji A m e r y k i b u d z i w ie le d y s k u s ji i e m o c ji. R e f l e k s ja m is jo lo g ic z n a k o n c e n t r u je się sz c z e g ó ln ie n a A m e r y c e Ł a c iń s k ie j. D o ty c z y n ie ty lk o h isto rii, a le i s ta n u a k tu a ln e g o . N ie k tó r e a r ty k u ły d z ia ­ ła ln o ść m is y jn ą w A m e r y c e o c e n ia ją b a r d z o k r y ty c z n ie , m o ż n a t u w y m ie n ić t r a d y c y jn ie ju ż : W. B ü h l m a n n o r a z in n y c h j a k : N . S p i e g e l , R. F o Γ­ η e t - B e t a n c o u r t 1. 1. E w a n g e l i z a c j a m i s y j n a w k o n t e k ś c i e l a t y n o a m e r y k a ń s k i m K o n ty n e n t la t y n o a m e r y k a ń s k i to sz c z e g ó ln ie ż y w y K o ś c ió ł — w y s t a r c z y p r z y p o m n ie ć , że 41,4% k a to lik ó w z a m ie s z k u je te n w ła ś n ie k o n ty n e n t — a le ró w n ie ż K o śc ió ł, g d z ie e w a n g e liz a c ja m is y jn a j e s t k o n ie c z n a 2. T o z d e r z e n ie d w ó c h r z e c z y w isto śc i, a m ia n o w ic ie r o z w ija ją c e j się p r a c y d u s z p a s t e r s k ie j o r a z je sz c z e is t n ie ją c e j ż y w e j p r a c y m is y jn e j sta n o w i c h a r a k t e r y s ty c z n ą c e c h ę t e g o K o ś c io ła . P r a c a K o ś c io ł a n ie d o k o n u je się w o d e r w a n iu o d rz e c z y w isto śc i, o w sze m , n ie ty lk o j ą z a u w a ż a , a le d o c e n ia i w y k o r z y st u je . K o n t e k s t k s z t a łt u je tę p r a c ę - p r a x is o r a z n ie je d n o k r o tn ie m a w p ły w n a sp o só b r e f l e k s ji te o lo ­ g ic z n e j. S t ą d t a k c z ę sto d z is ia j m o w a je s t o te o lo g ii w k o n te k śc ie . P y t a n ie o k o n te k s t j e s t isto tn e d la z r o z u m ie n ia t r e ś c i t e o lo g i c z n e j3. O d c z a su o d k r y c ia A m e r y k i (1492) i k o lo n iz a c ji h is z p a ń s k o - p o r t u g a ls k ie j k o n ty n e n t te n u le g ł w ie lk im p r z e o b ra ż e n io m . T r a d y c y jn a lu d n o ść in d ia ń s k a z o s t a ła z r e d u k o w a n a , a je j k u lt u r a — n ie je d n o k r o tn ie w b o le sn y sp o só b — z n isz c z o n a . D z ia ła ln o ść m i s y jn a K o ś c io ła , p r o w a d z o n a w p ie r w s z y m o k r e sie p r z e z w ła d z ę św ie c k ą , n o s iła c e c h y k o lo n iz a c y jn e . S t a r a n o s ię p r z e tr a n s p o ­ n o w a ć r e lig ię k a to lic k ą w s z a c ie k u lt u r y ib e r y js k ie j, w y k a z u ją c p o g a r d ę d la m ie js c o w e j k u ltu r y . T a k i s t a n rz e c z y p r z e k a z a ł sły n n y r a p o r t b is k u p a B a r t o ­ lo m e o d e L a s C a s a s K r ó t k a r e l a c j a o w y n is z c z e n iu I n d i a n (1 5 5 2 )4. N a * R e d a k to r e m b iu le ty n u j e s t k s. J a n G ó r s k i , W a r s z a w a — K a to w ic e . 1 P o r. N . S p i e g l e r , 500 J a h r e N i c h t - E v a n g e l i s i e r u n g L a t e i n a m e r i k a s , V e r b u m S V D 31 (1990) 197— 200; R . F o r n e t - B e t a n c o u r t , E in h e it in d e r P l u r a l i t ä t o d e r S p a l t u n g . D i e k a t h o l i s c h e K i r c h e in L a t e i n a m e r i k a a n d e r S c h w e l l e z u m d r i t t e n J a h r t a u s e n d , S t im m e n d e r Z e it 4 (1991) 254— 260. 2 P o r. G u i d a d e tte M is s io n i C a t t o l i c h e 1989, R o m a 1989. 3 P o r. J a n G ó r s k i , M i s je w t e o lo g ii k o n t e k s t u a l n e j, S t . O ttilie n 1991, 37— 41. * В . d e L a s C a s a s , K r ó t k a r e l a c j a o w y n is z c z e n iu I n d ia n , W a r sz a w a 1956.

t y m tle n a le ż y sz u k a ć p r z y c z y n p o w s ta n ia — ju ż w c z a sie p ó ź n ie jsz y m — ró żn y ch , lic z n y ch sy n k r e ty c z n y c h r u c h ó w r e lig ijn y c h . T a k ż e p o w s ta ła s y t u a ­ c j a s p o łe c z n o - g o sp o d a r c z a je s t w y n ik ie m d y s k u s y jn e j m e to d y m is y jn e j z a s t o ­ s o w a n e j p r z e z k o n k w ista d o r ó w . J ó z e f d e A c o s t a w sw o ic h p r a c a c h , a sz c z e ­ g ó ln ie d o ty c z ą c e j te o r ii m i s ji : D e n a t u r a n o v i o r b i s l i b r i d u o e t D e p r o m u l ­ g a t i o n e e u a n g e l i i a p u d b a r b a r o s , s i v e d e p r o c u r a n d a I n d o r u m s a l u t e l i b r i s e x (1588) k r y t y k u je ó w c z e sn e m e to d y m isy jn e . R y s u ją c n o w y p r o g r a m p r a c y m i­ s y jn e j u jm u je j ą — m ó w ią c d z is ie js z y m ję z y k ie m — k o n t e k s t u a ln i e 5. Z a u w a ­ ż a o d m ie n n o ść p r a c y m is y jn e j w n o w y m św ie c ie p r z y ró w n o c z e sn y m p o s z a ­ n o w a n iu to ż sa m o śc i k u ltu r o w e j lu d z i ta m ż y ją c y c h . Ig n o r o w a n ie w ty m c z a sie , a ró w n ie ż p ó ź n ie j t e j z a s a d y d o p ro w a d z iło do p o w o ln e g o tw o r z e n ia się i p o w s ta n ia n o w e g o k ie r u n k u w te o lo g ii, a m ia n o w ic ie te o lo g ii w y z w o le ­ n ia . 2. T e o l o g i a w y z w o l e n i a P o w sta n ie te o lo g ii w y z w o le n ia łą c z y się z o so b ą p e r u w ia ń s k ie g o te o lo g a , G u s t a v o G u t i é r r e z a , k t ó r y w sw o im d z ie le T e o l o g i a d e l a l i b e r a c io n , L i ­ m a 1969 (tłu m . p o lsk ie T e o l o g i a w y z w o le n ia — W a r sz a w a 1974) p r z e d s ta w ił z a ło ­ ż e n ia te g o k ie r u n k u . D z ię k i n ie m u te o lo g ia w y z w o le n ia r o z p o w sz e c h n iła się sz y b k o , s t a ją c się lo k a ln ą t e o lo g ią A m e r y k i Ł a c i ń s k i e j e. In n i p r z e d s ta w ic ie le te g o k ie r u n k u to : J u a n L . S e g u n d o , L e o n a r d o B o ff, J o s e M . B o n in o . I m p u ls do p o d ję c ia p r o b le m a ty k i w y z w o le n ia d a ła k o n fe r e n c ja C E L A M w M e d e lin w 1968 r o k u , a n a liz u ją c a s y t u a c ję K o ś c io ła w k o n te k śc ie n ę d z y i n ie s p r a w ie ­ d l i w o ś c i 7. S y t u a c ja t a n ie j e s t je d n a k b e z w y jś c ia , je s t s y t u a c ją g r z e c h u , p r z e c iw n ą J e z u s o w i. D la te g o c z ło w ie k a n a le ż y w y z w o lić z w sz e lk ic h p r z e m o c y i g r z e c h ó w , ja k ie g o g n ę b ią . D w ie g łó w n e k o n fe r e n c je C E L A M : M e d e lin (1968) i P u e b la (1979) w y z n a c z a ją o k r e s k s z ta łt o w a n ia się g łó w n y c h m y ś li t e j te o lo g ii. T w ó r c a te o lo g ii w y z w o le n ia o k r e ś la j ą ja k o „ k r y t y c z n ą r e f le k s ję n a d c h r z e ­ ś c ija ń s k ą p r a x i s w ś w ie tle sło w a B o ż e g o ” 8. P u n k te m c e n tr a ln y m s t a je się p r a x i s : c z ło w ie k ż y ją c y w n ie z a słu ż o n e j n ęd zy . J e s t to sta n , k tó r e g o n ie m o ż n a p o g o d z ić z E w a n g e lią , d la te g o t r o s k a o u b o g ic h n a le ż y do isto tn y c h z a d a ń lu ­ d u B o ż e g o (K D K 1; D M 12; D B 13; 30). „ M a w ię c S o b ó r p r z e d o c z y m a św ia t lu d z i, c z y li c a ł ą ro d z in ę lu d z k ą w r a z z t y m w sz y stk im , w śr ó d czeg o o n a ż y je ; ś w ia t b ę d ą c y w id o w n ią h is t o r ii r o d z a ju lu d z k ie g o [...], k t ó r y — j a k w ie r z ą c h r z e ś c ija n ie — z m iło śc i S t w ó r c y p o w o ła n y d o b y tu i z a c h o w a n y , p o p a d ł w p r a w d z ie w n ie w o lę g r z e c h u , le c z z o sta ł w y z w o lo n y p r z e z C h r y s t u s a u k r z y ­ ż o w a n e g o i z m a r t w y c h w s t a łe g o ” (K D K 2). N ie lu d z k a s y t u a c ja w A m e r y c e Ł a ­ c iń sk ie j, b ę d ą c a w y tw o re m g r z e c h u , z m u siła — w e d łu g L . S e g u n d o — d o p r z e p r a c o w a n ia fo r m w y r a ż a n ia B o g a , k t ó r y o k a z a ł ś w ia tu sw e o b licz e w J e z u s ie C h r y stu sie . O b e c n y o b r a z B o g a w te o lo g ii i n a u c z a n iu K o śc io ła ,

5 P o r. M . S i e v i e r n i c h , C h r i s t i a n o r u m a v a r i t a I n d o r u m v a c a t i o . D ie t h e o l o g is c h e S i c h t d e r N e u e n . W e lt A m e r i k a i m W e r k v o n J o s é d e A c o s t a (15 4 0 — 1600), m p s, 1988, 1— 26. 6 B . M o n d i n , T e o lo g o w ie w y z w o le n ia , W a r sz a w a 1988, 68— 69; M. S i e ­ v i e r n i c h , F r o h e B o t s c h a f t f ü r d ie A r m e n , S tim m e n d e r Z e it 11 (1985) 738. 7 G . C o l l e t , « D a s S c h i c k s a l d e r A r m e n t e ile n » . Z u m W e r d e g a n g v o n M e d e llin , N Z M 3 (1989) 162— 173; M . C. d e F r e i l a s , P a s t o r a l p l a n n i n g a n d c o l l e g i a l i t y : t h e c a s e o f th e C N B B , P r o M u n d i V ita S t u d i e s 1 (1989) 30— 32. 8 G . G u t i e r r e z , T e o l o g i a w y z w o le n ia , W a r sz a w a 1974, 23; R . M . A l a ­ t o r r e, T h e o l o g y o f L i b e r a t i o n , g l o b a l v i s i o n o f a t h e o l o g i c a l r e f le c t io n , О Т 162 (1985) 469; p o r. J . A m s t u t z, M e d e l l i n : D ie e in e A b s i c h t in d e n v i e l e n B e s c h l ü s s e n , N Z M 3 (1989) 181— 184.

w y k a z u je je g o z d a n ie m je sz c z e c e c h y d o m in a c ji sp o łe c z n e j z p r z e s z ł o ś c i 9. I s tn ie ­ je w ię c p o t r z e b a p o w r o tu do o b r a z u B o g a i lu d u B o ż e g o w B ib lii. O d p o w ie ­ d z ią n a d a r w ia r y w J e z u s a C h r y s t u s a — w y z w a la ją c e g o i w z y w a ją c e g o do n a w r ó c e n ia — je s t w sp ó ln o ta e k le z ja ln a . W sp ó ln o ty p o d sta w o w e ( B a s ic C h r i­ s t ia n C o m m u n ity = B B C ), p o w sta łe n a g r u n c ie te o lo g ii la t y n o a m e r y k a ń s k ie j, s ą b o d ź c e m m o b iliz u ją c y m „ m a r tw e p u n k ty K o śc io ła , s ą m o ż liw o śc ią z a a n ­ g a ż o w a n ia się b a r d z ie j n a p ła sz c z y ź n ie h o r y z o n t a ln e j10.

N ie ste ty , p o z y ty w n y k ie r u n e k k o n t e k s t u a liz a c ji te o lo g ii z o sta ł od p o c z ą tk u p r z e z n ie k tó r y c h te o lo g ó w w y p a c z o n y p r z e z z a sto so w a n ie a n a liz y m e to d o lo g ii m a r s k is t o w s k ie j. P o sz u k iw a n ie z w ią z k ó w m ię d z y b ib lijn y m w y z w o le n ie m , ja k ie n ie sie J e z u s , a h isto ry c z n y m i p r o c e sa m i r e w o lu c y jn y m i, j e s t n ie p o ro ­ z u m ie n ie m . S t a n o w i w ie lk ie z a g r o ż e n ie d la te o lo g ii i w ia r y . G r o z i b o w ie m n ie b e z p ie c z e ń stw e m p o w s ta n ia n o w e j h u m a n is ty c z n o - r e lig ijn e j id e o lo g ii. W p ro ­ w a d z e n ie n o w y c h p o ję ć , i n t e r p r e t a c ja w y d a r z e ń z b a w c z y c h w sp o só b o b c y d u ­ ch o w i w ia r y o r a z T r a d y c ji K o ś c io ła b u d z i u z a sa d n io n e o b a w y , że z b a w c z a m i s ja K o ś c io ła z o sta n ie sp r o w a d z o n a je d y n ie do p ła sz c z y z n y d o c z e sn e j u . T e o ­ lo g ię w y z w o le n ia L . В o f f o k r e ś la ja k o „ r e w o lu c y jn y w y m ia r c h r z e ś c ija ń ­ s t w a ” i ż ą d a h isto ry c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia te o lo g ii w e w sz y st k ie p r o b le m y , a sz c z e g ó ln ie : p o lity c z n e, g o sp o d a r c z e , sp o łe c z n e . W y z w o len ie b ę d z ie się w ią ­ z a ło z w y z w o le n ie m u b o g ic h z u c is k u k a p ita list y c z n e g o , t e o lo g ia z a ś n a b ie r z e c h a r a k t e r u „ te o lo g ii lu d o w e j” .

W y z w o len ie, ja k ie p r z y n ió sł C h r y s tu s , m a w y m ia r b o g a tsz y . S w . J a n ł ą c z y to p o ję c ie z w ia r ą : „ P r a w d a w a s w y z w o li” ( J 8, 32). U n o rm o w a n e s to ­ su n k i sp o łe c z n e s ą n a t u r a ln ą k o n se k w e n c ją s p o t k a n ia z C h r y s tu s e m p rz e z c h r z e s t 12. I d e a w a lk i o w y z w o le n ie je s t o b c a d u c h o w i B ib lii. W e d łu g S t o lic y A p o s t o ls k ie j: „ N ie m o ż n a zu b o ż y ć r z e c z y w isto śc i s a k r a m e n t ó w i sło w a B o ­ że g o s p r o w a d z a ją c j ą d o s c h e m a tu » p r o d u k c ji i k o n su m p c ji« , r e d u k u ją c w ten sp o só b w sp ó ln o tę w ia r y do c z y ste g o z ja w i s k a so c jo lo g ic z n e g o ” 13.

Z a a n g a ż o w a n ie n a rz e c z te o lo g ii w y z w o le n ia d o p ro w a d z iło d o p o d z ia łu te o lo g ó w la ty n o a m e r y k a ń s k ic h . M o w a je s t n a w e t o te o lo g ii w a lc z ą c e j. K l a s y ­ f i k a c j a n a p r o g r e sis tó w , p a s to r a lis tó w , ju r y s t ó w i in te g r a lis tó w o b e jm u je ta k ż e w ró ż n y ch d z ie ła c h b isk u p ó w te g o k o n ty n e n tu 14. 9 К . К e 1 e r, P o ję c i e B o g a w ś w i e t l e t e o l o g i i w y z w o le n ia J . L . S e g u n d o , C T 53 (1983) f a s e . I I , 32; p o r. L . В o f f , C h u r c h : C h a r i s m a n d P o w e r , L i b e r a ­ t io n T h e o l o g y a n d t h e I n s t i t u t i o n a l C h u r c h , N e w Y o r k 1985. 10 V o lk G o t t e s in L a t e i n a m e r i k a a u f d e m W e g d e r B e f r e i u n g . B r i e f d e s S i e b e n t e n I n t e r e k k l e s i a l e n T r e f f e n s K i r c h l i c h e r B a s is g e m e i n d e n , W e ltk irc h e 6 (1989) 191— 195; K . К e 1 e r, E k l e z j a l n y c h a r a k t e r w s p ó ln o t p o d s t a w o w y c h w e d ł u g L e o n a r d a B o f f a , C T 54 (1987) f a s e . II I , 43; J . G . H e a l e y , T o d a y ’s N e w W a y o f B e in g C h u r c h . P a s t o r a l I m p l i c a t i o n o f t h e S m a l l C h r i s t i a n C o m ­ m u n it y , m o d e l o f C h u r c h in t h e W o r ld C h u r c h T o w a r d th e 2 1 st C e n t u r y , О Т 206 (1990) 126. 11 P o r. s k r a jn e o k r e ś le n ia „ te o lo g ia ja k o p r o d u k c ja ” ; С . В o f f , T h e o lo g ie u n d P r a x i s . D e r e r k e n n t n i s t h e o r e t i s c h e n G r u n d l a g e n d e r T h e o lo g ie d e r B e f ­ r e i u n g , M ü n c h e n — M a in z 1983, 257; L . В о f f , W a s f ü r T h e o lo g ie n g i b t e s in d e r D r it t e n W e lt, C o n c iliu m 5 (1988) 350; N. G r e i n a c h e r , E n t s t e h u n g d e r T h e o l o g i e d e r B e f r e i u n g , w : G r e i n a c h e r N . (H rsg .) K o n f l i k t u m d ie T h e o lo g ie d e r B e f r e i u n g . D i s k u s s i o n u n d D o k u m e n t a t io n , E in sie d e ln 1985, 20; B . Μ ο n d i n, d z. c y t. 75. 12 Р о г. X L e o n -D u f o u r (red .) W y z w o le n ie — w o ln o ś ć , S T B 1098— 1103. 13 O św ia d c z e n ie w s p r a w ie k s ią ż k i K o ś c i ó ł : c h a r y z m a t i w ł a d z a , e s e j z e k l e z jo l o g i i w a l c z ą c e j O. L e o n a r d a B o f f a , L ’O s s e r v a to r e R o m a n o (w yd . p o lsk ie ) 3 (1985) 8. 14 P o r . F . C a s t i l l o (H rsg .), T h e o l o g i e a u s d e r P r a x i s d e s V o lk e s , M ü n ­ ch e n — M a in z 1978, 126— 127, 136— 137.

W s y t u a c ji n ie b e z p ie c z n e j d la w ia r y i je d n o ś c i K o śc io ła sk u te c z n e o k a ­ z a ły się z w ła sz c z a d w a d o k u m e n ty K o n g r e g a c ji N a u k i i W ia ry : I n s t r u k c j a o n ie k t ó r y c h a s p e k t a c h t e o l o g i i w y z w o le n ia (06.08.1983 r.) o r a z I n s t r u k c j a 0 c h r z e ś c i j a ń s k i e j w o ln o ś c i i w y z w o le n iu (22.03.1986 r . ) ls. Z w ła sz c z a p ie r w sz y z w y m ie n io n y c h d o k u m e n tó w o d r z u c a m o ż liw o ść z a s to s o w a n ia w te o lo g ii „ a n a ­ liz y m a r k s is t o w s k ie j” i c y t u ją c P a w ła V I stw ie r d z a : „ b y ło b y rz e c z ą ilu z o ­ ry c z n ą i n ie b e z p ie c z n ą z a p o m in a ć o b a r d z o ś c is łe j w ię z i, j a k a je ze s o b ą łą c z y , c z y te ż p r z y jm o w a ć p o sz c z e g ó ln e e le m e n ty a n a liz y m a r k s is t o w s k ie j z p o m i­ n ię c ie m ich z w ią z k u z id e o lo g ią ” (V II, 7 ) le.

P o d o b n e sta n o w isk o z a ję ł y K o n f e r e n c je E p isk o p a tó w , K o n t y n e n ta ln a K o n ­ f e r e n c ja C E L A M , a t a k ż e J a n P a w e ł I I w z w ią z k u z p o d r ó ż a m i n a k o n ty ­ n e n t l a t y n o a m e r y k a ń s k i 17. N a u k a t a n a w ią z u je d o w c z e śn ie jsz y c h d o k u m e n ­ tó w : G a u d i u m e t s p e s (1965), P o p u l o r u m p r o g r e s io (1967), O c t o g e s im a A d v e ­ n i e n s (1971), D e J u s t i t i a in M u n d o (1971), D e E v a n g e l i z a t i o n e (1974), E u a n g e l i i n u n t i a n d i (1975). T r u d n a s y t u a c ja z e w n ę tr z n a s ta n o w i z a g r o ż e n ie ró w n ie ż d la w ia r y . W y z w o len ie n ie m o ż e o b e jm o w a ć ty lk o z e w n ę tr z n e g o p r o b le m u , a le m u s i s ię g a ć g łę b ie j. P e łn e w y z w o le n ie j e s t m o ż liw e ty lk o w C h r y s tu s ie (M e- d e lin 1968; R H 13), k t ó r y n a k r z y ż u w y b a w ił c z ło w ie k a o d g r z e c h u (P u e b la 1 9 7 9 )ls. D r o g a d o r o z w ią z a n ia p r o b le m ó w n ę k a ją c y c h c z ło w ie k a p r o w a d z i p rz e z d z ia ła ln o ść m i s y jn ą K o ś c io ła . J e d y n ie e w a n g e liz a c ja m is y jn a n ie sie c z ło w ie ­ k o w i p r a w d z iw ą w o ln o ść : [c h r z e śc ija n ie ] „...n ie ch b io r ą u d z ia ł w w y siłk a c h ty c h n a r o d ó w , k tó r e p r z e z w a lk ę z g ło d e m , a n a lfa b e t y z m e m i c h o ro b a m i d ą ż ą do s tw o r z e n ia le p sz y c h w a r u n k ó w ż y c ia i do u m a c n ia n ia p o k o ju n a św ie c ie ” (D M 12). D o te g o n a w ią z a ł te ż J a n P a w e ł I I p o p o w r o c ie z M e k sy k u (1979): „ E w a n g e liz a c ja o z n a c z a n ie ty lk o m ó w ie n ie o C h ry stu sie ... O w o cem p r z e p o ­ w ia d a n ia E w a n g e lii j e s t rz e c z y w iste w y z w o le n ie c z ło w ie k a ” 19. T y lk o ta k ie w y z w o le n ie j e s t w y z w o le n ie m p r a w d z iw y m (R H 12; K D K 17), p e łn y m (E N 30), a u te n ty c z n y m . W d o k u m e n c ie k o ń c o w y m trz e c ie g o S y n o d u b isk u p ó w (1974), b isk u p i łą c z ą z b a w ie n ie z w y z w o le n ie m : s a l u s s e u l ib e r a t io . P o d o b n ie j a k E u a n g e l i i n u n t i a n d i : s a l u s , q u o d h a b e n d u m e s t... li b e r a t io (E N 9). T a k p o ję te w y z w o le n ie j e s t o w o c e m i je d n y m z ce ló w d z ia ła ln o ś c i m is y jn e j K o ś c io ła : „ J a k o sz c z y t i c e n tr u m s w e j D o b r e j N o w in y , C h r y s tu s z w ia s t u je z b a w ie n ie , w ie lk i d a r B o g a , k t ó r y n a le ż y u w a ż a ć n ie ty lk o z a w y z w o le n ie od g r z e c h u 1 o d z łe g o ” (E N 9 ) 20. J e s t te ż im p u ls e m do p r o w a d z e n ia e w a n g e liz a c ji m i s y j­ n e j 21. G . G u t i e r r e z łą c z y p o ję c ie w y z w o le n ia z e w a n g e l i z a c ją 22. 15 P o r. K . M ü l l e r , T e o l o g i a m i s j i . W p r o w a d z e n ie , W a r sz a w a 1989, 150; M . S i e v i e r n i c h , K o n t u r e n e in e r I n t e r k u l t u r e l l e n T h e o lo g ie , Z e it s c h r ift f ü r K a t h o lis c h e T h e o lo g ie , 110 B . (1988) H . 3, 269— 270. 16 I n s t r u k c j a o n i e k t ó r y c h a s p e k t a c h « T e o l o g i i w y z w o le n ia » , W ia d o m o śc i D ie c e z ja ln e , K a to w ic e 9 (1985) 286. 17 C E L A M X X I , M e n s a j e d e l a X X I A s a m b l e a d e l C e l a m a lo s P u e b l o s e I g l e s i a s d e A m e r i c a L a t i n a , Y p a c a r a i, 1987, tłu m .: D ie E u a g e l i s i e r u n g d e r K u l t u r . B o t s c h a f t d e r 21 V o l l v e r s a m m l u n g d e s C E L A M , W e ltk irc h e 3 (1987) 86. 18 T o d a li b e r a c i ó n e s y a u n a n t i c i p o d e l a p l e n a u e d e n c ió n d e C r is t o , M e ­ d e llin 1968, IV , 9; P u e b la 1979, 485; G . C o l l e t , D a s M i s s i o n v e r s t ä n d n i s d e r K i r c h e in d e r g e g e n w ä r t i g e n D i s k u s s i o n , M a in z 1984, 161— 171; p o r. D o c u m e n t o f t h e P e r u v i a n E p i s c o p a l C o n f e r e n c e o n t h e T h e o lo g y o f L i b e r a t i o n , О Т 158 (1985) 230— 245; N . G r e i n a c h e r , a r t . c y t., 22; M. S i e v i e r n i c h , a r t . c y t., 737. 19 J a n P a w e ł II, A u d ie n c ja g e n e r a ln a 14.02.1979 (G . C o lle t 168): p o r. J . С o m b 1 i n, D a s B i l d v o m M e n s c h e n , D ü s se ld o r f 1987, 31— 32. 20 P o r. I n s t r u k c j a o n i e k t ó r y c h a s p e k t a c h « T e o l o g i i w y z w o le n ia » , d z . c y t. 277; M. B i a n c h i , M i s s i o n a r y p e r s p e c t i v e o f t h e E n c y c l i c a l « S o l l i c i t u d o R e i S o c i a l i s » , О Т 196 (1989) 156— 157. 21 C E L A M X X I I , 88. 22 A . G . G u t i e r r e z , D ie h i s t o r i s c h e M a c h t d e r A r m e n , M a in z 1984.

W ielu te o lo g ó w r o z w a ż a ją c p r o b le m c e lu d z ia ła ln o śc i m is y jn e j w T r z e c im S w ie c ie ró ż n ie a k c e n tu je z a d a n ia K o ś c io ła , s t a w i a ją c p y ta n ie o „ k e r y g m ę ” czy „ d ia k o n ię ” . I je d n o , i d r u g ie u ję c ie z a k ł a d a k o n ie c z n o ść g ło sz e n ia E w a n ­ g e lii o r a z z w ią z a n ą z ty m p r a c ę n a rz e c z r o z w o ju 23. M ię d z y e w a n g e liz a c ją m is y jn ą a d z ia ła ln o ś c ią s p o łe c z n ą K o ś c io ła is t n i e ją ś c is łe z w ią z k i. K o ś c ió ł r e a ­ liz u je B o ż y p la n z b a w ie n ia i w te n sp o s ó b d z ia ła n ie ty lk o n a p ła sz c z y ź n ie o d k u p ie n ia , a le i n a p ła sz c z y ź n ie tw o r z e n ia , a b y d z ię k i d z ia ła ln o ś c i m is y jn e j ci, d o k tó r y c h j e s t p o sła n y , „ p e łn ie j p o ję li p r a w d z iw y se n s ż y c ia lu d z k ie g o i p o w sz e c h n ą w ię ź w sp ó ln o ty lu d z k ie j” (D M 11). D la te g o p o m o c K o ś c io ła d la T r z e c ie g o Ś w i a t a j e s t słu ż b ą i o b o w ią z k ie m . O b e jm u je n ie t y lk o a s p e k t g o sp o ­ d a rc z y , a le i m o r a ln y , o p ie r a ją c się n a E w a n g e lii s k ł a d a się n a t a k z w a n y „ r o z ­ w ó j in te g r a ln y ” 24. W ła śc iw ie p o ję t a t e o lo g ia w y z w o le n ia r z u c a o d p o w ie d n ie św ia tło n a te n p r o b le m i p o z w a la z a sto so w a ć w d z ia ła ln o ś c i m is y jn e j m e to d y p r a c y sp o łe c z n e j, o d p o w ia d a ją c e E w a n g e lii. S a m a z a ś d z ia ła ln o ść m is y jn a s t a je się d la K o ś c io ła z a d a n ie m p ie r w sz o p la n o w y m . B e z e w a n g e liz a c ji p r z e m ia n a d o ty c h c z a so w e g o ż y c ia j e s t n ie m o ż liw a 25.

3. A k c e n t y w p r a c y p a s t o r a l n e j

T e o r ia te o lo g ii w y z w o le n ia w y r o s ła w siln y m z w ią z k u z p r a x i s i n a f u n ­ d a m e n c ie p r a x i s . D o ty k a w ię c b o le sn y c h p u n k tó w w ży ciu co d z ie n n y m . D o ­ k o n u ją c p r ó b y o k r e ś le n ia ty c h p u n k tó w m o ż n a w y ró ż n ić n a s t ę p u ją c e :

— W Y Z W O L E N IE Z P R Z E M O C Y — sy m b o le m p r z e m o c y w A m e r y c e je s t h i­ s to r y c z n a p o s ta ć H a t n e y, k t ó r y u c ie k ł sp o d w ła d z y H isz p a n ó w z H a iti n a K u ­ b ę, g d z ie z o r g a n iz o w a ł p o w sta n ie p r z e c iw zd o b y w c o m . W k r ó t k im c z a sie z o sta ł u ję t y i p r z e d k a r ą sp a le n ia , n a k ło n io n y p r z e z fr a n c is z k a n in a d o p r z y ję c ia s a ­ k r a m e n t ó w św ię ty c h z m o t y w a c ją , że ty lk o c h r z e ś c ija n ie o s ią g n ą n ieb o , o d ­ p o w ia d a : „ N ie ch cę b y ć w ty m m ie js c u , g d z ie m o g ę s p o tk a ć ty c h str a sz n y c h lu d z i” . O m a w ia ją c m e to d y e w a n g e liz a c ji m is y jn e j J a n P a w e ł I I p is z e : „ M iło ść je s t z a s a d ą d z ia ła n ia o r a z ce lem , do k tó r e g o n a le ż y d ą ż y ć . C o k o lw ie k się sz c z e r z e u c z y n i d la n ie j i zg o d n ie z n ią , n ig d y n ie b ę d z ie n ie w ła ś c iw e ” (R M is 60). — O P C J A N A R Z E C Z U B O G IC H — G u a m a n P o m a d e A y a l a w 1615 ro k u z r e d a g o w a ł d la k r ó la h is z p a ń s k ie g o F i lip a I I I P r i n s e r n u e v a c r ó n ic a y b u e n g o b ie r n o . J e s t to je d n a z p ie rw sz y c h r e f l e k s ji n a d s ta n e m In d ia n . A u to r id e n ­ t y f ik u je I n d ia n z „ u b o g im i” , o k tó r y c h m ó w i J e z u s C h r y s tu s : „ B o p r z e z w ia rę c z ło w ie k p o w in ie n w ie d z ie ć : g d z ie je s t u b o g i — t a m j e s t s a m J e z u s C h r y ­ s t u s ” . J a n P a w e ł I I p r z y p o m in a : „ K o n fe r e n c ja P le n a r n a E p is k o p a t u A m e r y k i Ł a c iń s k ie j w P u e b la , p r z y p o m n ia w sz y p r z y k ła d J e z u s a , p isz e , że u b o d z y z a ­ s ł u g u ją n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę (...). Z o s ta li stw o r z e n i n a o b r a z i p o d o b ie ń stw o B o g a , b y b y ć J e g o d z ie ć m i, a le o b r a z te n j e s t w n ic h z a ta r t y , a n a w e t z n ie ­ w a ż o n y . B ó g p r z e to s t a je w ich o b ro n ie i k o c h a ich ” (R M is 60).

— P O S Z A N O W A N IE K U L T U R Y — lib r o d e C h ila r n — B a ł a m (z X V w ie k u ) o b a r c z a c h r z e ś c ija n z a w n ie sie n ie do N o w e g o Ś w i a t a c a łe g o z ła g rz e c h u . O s k a r ż a ją c p r z y ty m , że z n isz c z y li on i p ię k n y k w ia t r o d z im e j k u ltu r y , a b y p ie ­

23 D. K l o s e , K i r c h l i c h e E n t w i c k l u n g s a r b e i t a l s L e r n p r o z e s s d e r W e lt­ k ir c h e , E in sie d e ln 1984, 96— 97. 24 G . G u t i é r r e z, a r t . c y t ., 104; p o r. J . G ó r s k i , P o m o c w r o z w o ju — f o r m a d z i a ł a l n o ś c i m i s y j n e j K o ś c i o ł a , I d ą c 3 (1989) cz. II, 2. 25 D ie E v a n g e l i s i e r u n g d e r K u l t u r , B o t s c h a f t d e r 21. V o l l v e r s a m m l u n g d e s C E L A M . (9— 14 I I I 1987 Y p a c a r i [P a r a g u a y ], W e ltk irc h e 3 (1987) 85); G . G u - t i é r r e z , d z . c y t ., 110, p is z e : „ D a s e v a n g e lis a to r is c h e P o te n tia l d e r A r m e n ” ; M . В i a n с h i, M i s s i o n a r y r e f l e c t i o n s o n t h e t e n y e a r s o f J o h n P a u l I I ’s P o n t i f ic a t e , О Т 197 (1989) 215: „ E v a n g e lis a t io n is th e e s s e n t ia l m issio n , th e r e a l fu n c tio n o f th e C h u rc h ” , h e s a id to th e B is h o p s o f E c u a d o r (11.12.1979)” .

lę g n o w a ć s w ó j k w ia t (2, 258). J a k w ie le z m ia n d o k o n a ło się n a ty m o d c in k u w p r a c y m is y jn e j, ś w ia d c z ą lic z n e w y p o w ie d z i K o ś c io ła , w ty m ró w n ie ż e n ­ c y k lik a R e d e m p t o r i s M is s io (R M is 52— 54). S z a n s ą d la o d n o w y p r a c y K o ś c io ła — n a s ty k u d w ó c h fo r m p r a c y — d u s z p a s t e r s k ie j i m i s ji — s ą w sp ó ln o ty p o d sta w o w e . J a n P a w e ł I I u z n a je je z a o śr o d k i f o r m a c ji n a p o d st a w ie s ło w a B o ż e g o i E u c h a r y s t ii o r a z m ie js c e d z ia ła n ia w k ie r u n k u p r z e k s z ta łc e n ia sp o łe c z e ń stw a (R M is 51). D o k o n u je m y d z is ia j p e w n e j r e k a p it u la c ji. 500 la t — to d u ż o c z y m a ło ? T r u d n o s t a w ia ć b a r ie r y c z a so w e e w a n g e liz a c ji m is y jn e j. E w a n g e liz a c ja A m e ­ r y k i tr w a . O c e n a d o ty c z y j a k b y s ta n u g o to w e g o . J u b ile u s z m o ż e sta n o w ić p r ó b ę z a m k n ię c ia p e w n e j e p o k i, w k t ó r e j w p o c z ą tk o w e j fa z ie in te r e s y p a ń ­ stw o w e w z ię ły g ó r ę n a d w p r o w a d z a n ie m p r a w d z iw y c h z a s a d w ia r y . P r z y p o ­ m in a się , ż e p o d o b n o In d ia n ie o d c z u li e w a n g e liz a c ję ja k o ro z p o c z ę c ie n ie sz c z ę ­ śliw e g o c z a su . P isz ę „ p o d o b n o ” , b o j a k d a le c e w z g lę d n e s ą o c e n y — u c z y n a s c h o c ia ż b y h is t o r ia n a jn o w s z a . N ie p a m ię t a się, ile d o b r a i ja k ie z m ia n y d o ­ k o n a ła ju ż E w a n g e lia w św ie c ie . A m e r y k a Ł a c iń s k a c z e k a n a „ w z r o s t ” , k tó r y d a je ty lk o P a n . k s . J a n G ó r s k i , W a r s z a w a II. S P R A W O Z D A N IA D r u g i e b a d a n i a e t n o r e lig io z n a w c z e n a d o b r z ę d a m i i w i e r z e n i a m i l u d u K o n k o m b a w p ó ł n o c n e j G h a n ie T e n a r t y k u ł o c h a r a k t e r z e in fo r m a c y jn y m z a w ie r a u w a g i i r e f le k s je d o ­ t y c z ą c e m e to d y i t e m a ty k i b a d a ń e tn o r e lig io z n a w c z y c h , k tó r e p r z e p r o w a d z iłe m o d w r z e ś n ia 1990 d o s ie r p n ia 1991 r o k u w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j G h a n ie . P r z e ­ b y w a łe m w s t a c ji m is y jn e j S a b o b a , p r o w a d z ą c b a d a n ia n a d o b rz ę d a m i i w ie ­ r z e n ia m i lu d u K o n k o m b a . R o c z n e b a d a n ia e tn o g r a fic z n e i re lig io z n a w c z e w śr ó d K o n k o m b ó w b y ły k o n ty n u a c ją b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h w c z a sie p ie r w sz e g o p o b y tu w S a b o b ie od lip c a 1984 d o sty c z n ia 1985 ro k u . B a d a n i a t e n a le ż ą do je d n e g o z n u r t ó w b a d a w c z y c h K a t e d r y H is to r ii i E tn o lo g ii R e lig ii K U L i b y ły fin a n so w a n e p r z e z I n s ty tu t A n th r o p o s i Z g r o m a d z e n ie S ło w a B o ż e g o . W d zię­ c z n y je s t e m In s ty tu to w i i Z g r o m a d z e n iu S ło w a B o ż e g o o r a z w sz y stk im , k tó ­ r z y p o m a g a li m i w c z a sie d w u k r o tn y c h b a d a ń te r e n o w y c h w śr ó d K o n k o m b ó w . L u d K o n k o m b a z a m ie sz k u je o b s z a r s a w a n n y l e s is t e j w p ó łn o c n o -w sc h o d ­ n ie j G h a n ie i w p ó łn o c n y m T o g o . U b o g a i w y ja ło w io n a g le b a la t e r y to w a o r a z tr u d n e w a r u n k i k lim a ty c z n e z m u s z a ją K o n k o m b ó w d o o p u sz c z a n ia p r z e ­ lu d n io n y c h w io se k n a ró w n in ie w d o rz e c z u O ti (le w o b rz e ż n y d o p ły w rz e k i W o lty ), g d z ie t r a d y c y jn ie z n a jd u ją się ich g łó w n e s k u p isk a . K o n k o m b ó w s p o ­ t y k a się ró w n ie ż w d y s tr y k ta c h z a m ie sz k a ły c h p rz e z D a g o m b ó w , N a n u m b ó w i G o n d ż ó w w r e g io n ie p ó łn o c n y m G h a n y 1. K o n k u m b o w ie s ą w r e g io n ie p ó ł­ n o c n y m d r u g ą co do lic z e b n o śc i g r u p ą e tn ic z n ą (lic z e b n ie jsz y j e s t ty lk o lu d D a g o m b a ), lic z ą c ą o k o ło 130 ty s. c z ło n k ó w 2. W r a z z ję z y k a m i g u r m a , m o b a ,

1 Z ob . 1960 P o p u l a t i o n C e n s u s o f G h a n a . A t l a s o f P o p u l a t i o n C h a r a c t e ­ r i s t i c s , A c c r a 1964, m a p a n r 9. 2 L ic z b a K o n k o m b ó w w b y ły m Z ło ty m W y b rz e ż u (G h a n a od 1957 r.) w 1948 r. w y n o s iła 59 640, a w T o g o , w e d łu g R . C o r n e v i n ( H is t o ir e d u T o g o , P a r i s 1959, 92 п.), 18 605. N a t o m ia s t w e d łu g s p is u lu d n o śc i z 1960 r. w G h a n ie 110 150 o só b m ó w iło ję z y k ie m k o n k o m b a . Z o b . M . M a n o u k i a n , T r i b e s o f th e N o r t h e r n T e r r i t o r i e s o f t h e G o ld C o a s t , L o n d o n 1951, 12; D . R . S m o c k , L a n g u a g e P o l i c y i n G h a n a , w : D. R. S m o c k , K . B e n - t s i- E n с h i 11 (w yd .), T h e S e a r c h f o r N a t i o n a l I n t e g r a t i o n in A f r i c a , N ew Y o r k 1975, 170.

b a s a r i, k a s e le , dy e, (m i) g a n g a m ję z y k k o n k o m b a n a le ż y do g r u p y g u r m a j ę ­ z y k ó w g u r , c z y li w o l t y js k i c h 3. K o n k o m b o w ie g r a n ic z ą n a p ó łn o c y z lu d a m i N g a n g a n (w T o g o ), A n u fo (C z a k o si), K o m b a , M o b a , M a m p r u si, n a z a c h o d z ie i p o łu d n iu z D a g o m b a m i, a n a w sc h o d z ie w T o g o z lu d a m i B a s a r i (T o b o te , B y - T y a m b e ), K a b r è , L a m b a ( L o s s o ) 4. W ż y c iu g o sp o d a r c z y m K o n k o m b ó w d e c y d u ją c e z n a c z e n ie m a k o p ie n ia c tw o t y p u s a m o w y sta r c z a ln e g o , p o łą c z o n e z h o d o w lą d r o b iu , k ó z, o w iec, b y d ła i trz o d y c h le w n e j.

W śró d lu d u K o n k o m b a m o ż n a w y r ó ż n ić k ilk a p le m io n , k tó r e d z ie lą się n a p a tr y lin e a r n e ro d y , c z y li k la n y , o r a z lin e a ż e w ię k sz e i m n ie jsz e . C z ło n k o ­ w ie r o d u z a m ie s z k u ją je d n ą lu b w ię c e j w io se k . W w io sc e z n a jd u je się od k ilk u d o k ilk u n a s t u z a g r ó d . W z a g r o d z ie m ie s z k a p r z e c ię tn ie o k o ło 20— 30 o só b n a ­ le ż ą c y c h z w y k le d o k ilk u ro d z in b r a c i lu b ich sy n ó w . Z a g r o d y łą c z y się w tzw . lin e a ż w ię k sz y , k t ó r y z k o le i m o ż e d z ie lić się n a lin e a ż e m n ie jsz e . W w io sc e s p o t y k a m y n a jc z ę ś c ie j d w a lu b t r z y lin e a ż e . N a jm n ie js z ą g r u p ę s p o ­ łe c z n ą s ta n o w i ro d z in a , k t ó r a w y s t ę p u je w fo r m ie m o n o g a m ic z n e j i p o lig y - n ic z n e j (m ą ż m a w ię c e j n iż je d n ą żonę). P o c h o d z e n ie , n a stę p stw o , d z ie d z i­ c z e n ie i m ie js c e z a m ie sz k a n ia je d n o s tk i s ą r e g u lo w a n e w e d łu g z a s a d y p a tr y - lin e a r n e j, w k t ó r e j d e c y d u je lin ia o jc a . K a ż d a je d n o s tk a n a le ż y d o o k r e ś lo ­ n e g o lin e a ż u w ię k sz e g o , k tó r e g o c z ło n k o w ie w y w o d z ą się o d w sp ó ln e g o p r z o d ­ k a . K o n k o m b o w ie s ą s e g m e n ta m y m sp o łe c z e ń stw e m a c e fa lic z n y m , w k tó r y m w ła d z a t r a d y c y jn ie s p r a w o w a n a je s t n ie p r z e z n a c z e ln e g o w o d z a p le m ie n ia , le c z p r z e z s ta r s z y z n ę w io sk o w ą z n a js t a r s z y m m ie sz k a ń c e m w io sk i lu b n a j ­ s t a r s z y m c z ło n k ie m r o d u ( u n in k p e lj n a czele.

J a k o w y z n a w c y t r a d y c y jn e j r e lig ii p ie r w o tn e j, K o n k o m b o w ie n ie s ą o d ­ iz o lo w a n i i w o ln i o d w sp ó łc z e sn y c h p r z e m ia n s p o łe c z n o - r e lig ijn y c h , ja k ie d o ­ k o n u ją się w n ie p o d le g ły m od 1957 r. p a ń st w ie g h a ń sk im . W ty m p r o c e sie p r z e m ia n d e c y d u ją c e z n a c z e n ie p r z y p a d a K o śc io ło w i k a to lic k ie m u , k tó r e g o p r z e sz ło s t u le t n ia sy st e m a t y c z n a d z ia ła ln o ść m is y jn a w G h a n ie d o b rz e w i­ d o c z n a je s t w sz k o ln ic tw ie , p r a c y c h a r y t a t y w n e j i o r g a n iz a c ji k o śc ie ln e j. N a 12,2 m ilio n a m ie s z k a ń c ó w (d a n e w e d łu g s p is u lu d n o śc i z 1984 r.) k a to lic y s t a ­ n o w ią o k o ło 12 p r o c e n t lu d n o śc i. Z te g o z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść k a to lik ó w z n a jd u je się w sz e śc iu d ie c e z ja c h n a p o łu d n iu k r a ju . T a m k o śc io ły s ą p ełn e. N ie m a l w sz y st k ie t e k s t y litu r g ic z n e s ą tłu m a c z o n e n a m ie js c o w e ję z y k i, ja k tw i lu b e w e , l a i k a t je s t z a a n g a ż o w a n y w ż y c iu p a r a fia ln y m , a c o r a z w ię c e j k s ię ż y g h a ń s k ic h p r o w a d z i c z ę sto ju ż n o r m a ln ą p r a c ę d u s z p a s t e r s k ą . R a z e m z m is jo n a r z a m i n ie - A f r y k a ń c z y k a m i m a ją c o ra z w ię k sz y u d z ia ł w d z ie le u m a ­ c n ia n ia K o ś c io ła , z n a jd u ją c e g o się w tzw . d r u g im s ta d iu m e w a n g e l i z a c ji 5.

Z d e c y d o w a n ie in a c z e j w y g lą d a s y t u a c ja K o ś c io ła k a to lic k ie g o w trze ch d ie c e z ja c h w p ó łn o c n e j G h a n ie . P o d w z g lę d e m o b sz a r u b a r d z o r o z le g ła a r ­ c h id ie c e z ja T a m a le m a 22 100 o ch rzcz o n y ch . E w a n g e liz a c ję ty c h te r e n ó w ro z ­ p o c z ę li O jc o w ie B ia li, k t ó r z y w 1906 r. d o t a r li do G h a n y od p ó łn o cy , z a k ł a ­ d a ją c s a m o d z ie ln ą m is ję w N a v r o n g o 6. W e w sc h o d n ie j c z ę śc i a r c h id ie c e z ji 3 D . W e s t e r m a n n , M. A. B r y a n , T h e L a n g u a g e s o f W e s t A f r i c a , 2n d ed ., L o n d o n 1970, 66 η. 4 Z ob . С o r n e V i n, dz. c y t ., 21; M a n o u к i a n, d z . c y t., m a p a ; 1960 P o p u l a t i o n C e n s u s o f G h a n a , m a p a n r 9; F .-C . F r o e l i c h , P. A l e x a n ­ d r e , R . С o r n e V i n, L e s p o p u l a t i o n s d u N o r d - T o g o , P a r i s 1963, 4, 6, 9, 87; Z. F i l i p o w , G h a n a . N ie t y l k o k a k a o , W a r sz a w a 1974, 20. 5 F . Z a p ł a t a S V D , R o d z im y c h a r a k t e r K o ś c i o ł a w A f r y c e i n a M a ­ d a g a s k a r z e , P ie n ię ż n o 1980, 94, 99; G h a n a C a t h o l i c D i a r y 1985, A c c r a 1985, 115, 176 η. 6 В . D e r , C h u r c h - S t a t e R e l a t i o n s in N o r t h e r n G h a n a , 1906—1940, „ T r a n ­ s a c t io n s o f th e H is to r ic a l S o c ie t y o f G h a n a ” 15 (1974) 41; Z a p ł a t a , d z . c y t., 93; G h a n a C a t h o l i c D ir e c t o r y 1991, A c c r a 1991 (d w ie o s ta tn ie stro n y ).

T a m a le , w d y str y k c ie Y e n d i, d o ty c h c z a s m is jo n o w a n e j ty lk o sp o ra d y c z n ie ,, k s ię ż a w e r b iśc i ro z p o c z ę li w 1960 r o k u sy st e m a t y c z n ą d z ia ła ln o ść m is y jn ą . O b e c n ie w ty m d y s tr y k c ie is tn ie je sie d e m p a r a fii, o b słu g iw a n y c h p r z e z k s ię ­ ż y w e r b is tó w i k s ię ż y d ie c e z ja ln y c h : Y e n d i, S a b o b a , B im b illa , T a ta li, K p a n - d a i, C h e re p o n i, C h a m b a o r a z o śro d e k f o r m a c y jn y w S u n so n . P r a c a m is jo n a ­ rz y n a ty m te r e n ie j e s t ty p o w y m p r z y k ła d e m tzw . p ie r w sz e g o s t a d iu m e w a n ­ g e liz a c ji. P o le g a on n a g ło sz e n iu E w a n g e lii i z a k ła d a n iu K o ś c io ła w śr ó d lu ­ d ó w i g r u p p le m ie n n y c h , k t ó r e je sz c z e n ie z n a ją C h r y s tu s a . O d 1965 r. is tn ie je w S a b o b ie k a to lic k a p a r a f i a p o d w e z w a n ie m św . K a r o la Lw ajn gi, k t ó r e j z a ­ ło ż y c ie le m b y ł o. J . C o n n o lly . D o K o ś c io ła k a to lic k ie g o n a le ż ą m a łe g r u p y o ch rzcz o n y ch , g łó w n ie m ło d z ie ż i lu d z ie w y k sz ta łc e n i. W e d łu g k s ię g i c h rz tó w w d n iu 7 lip c a 1991 r. p a r a f i a S a b o b a lic z y ła 529 o ch rzcz o n y ch . O p ró c z k a t o ­ lik ó w d z ia ła ln o ść m is y jn ą p r o w a d z ą w m ie śc ie i w s ą s ie d n ic h w io sk a c h : K o ­ śc ió ł e w a n g e lic k o - p r e z b ite r ia ń s k i G h a n y . K o śc ió ł e w a n g e lic k i G h a n y i Z g r o ­ m a d z e n ie B o ż e (A ss e m b ly o f G o d ) 7. 1. M e t o d a b a d a ń t e r e n o w y c h W lite r a tu r z e a f r y k a n is t y c z n e j lu d K o n k o m b a z n a n y j e s t d z ię k i b a d a n io m b r y t y js k ie g o a n tr o p o lo g a sp o łe c z n e g o D a v id a T a i t a (1912— 1956) o r a z J e a n - - C la u d e F r o e l i c h a , f r a n c u s k ie g o a d m in is t r a t o r a w p ó łn o c n y m T o g o . S z c z e ­ g ó ln ie w a ż n e s ą w y n ik i b a d a ń T a it a , stu d e n t a U n iw e r sy te tu L o n d y ń sk ie g o , a n a stę p n ie p r a c o w n ik a n a u k o w e g o U n iv e r s it y C o lle g e w L e g o n ie , n a d s t r u ­ k t u r ą sp o łe c z n ą i p o lity c z n ą K o n k o m b ó w w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j G h a n ie . T a i t p r o w a d z ił b a d a n ia s ta c jo n a r n e w r e jo n ie S a b o b y o d s ie r p n ia 1950 do s ty c z n ia 1952 ro k u . Z lit e r a t u r ą e t n o g r a fic z n ą i lin g w isty c z n ą n a t e m a t K o n k o m b ó w i in n y c h lu d ó w p ó łn o c n e j G h a n y z a p o z n a łe m się w c z a sie tr z y m ie się c z n y c h b a d a ń w b ib lio te k a c h S c h o o l o f O r ie n ta l a n d A f r ic a n S t u d ie s w L o n d y n ie (sie r p ie ń 1983) o r a z I n s ty tu tu A n th ro p o s w S t. A u g u s t in k o ło B o n n (w rz e ­ sie ń 1983, s ie r p ie ń 1989). W w y b o rz e S a b o b y ja k o m i e js c a m o ic h b a d a ń z a d e c y d o w a ły t a k ie c z y n ­ n ik i, j a k w y n ik i b a d a ń b r y t y js k ie g o a n tr o p o lo g a sp o łe c z n e g o D a v id a T a i t a n a d s t r u k t u r ą sp o łe c z n ą i p o lity c z n ą , k tó r e s ą b a r d z o p o m o c n e w b a d a n ia c h n a d o b rz ę d o w o śc ią i w ie r z e n ia m i K o n k o m b ó w , w a ż n o ść S a b o b y ja k o c e n tr u m b a d a n e g o lu d u w G h a n ie o r a z istn ie n ie m i s ji k a to lic k ie j k s ię ż y w e r b is t ó w w ty m m ie ście .

W c z a sie b a d a ń te r e n o w y c h w śr ó d K o n k o m b ó w m ie s z k a łe m w m i s ji k a ­ t o lic k ie j w m ię d z y n a r o d o w e j w sp ó ln o c ie w e r b istó w . N a le ż e li d o n ie j: o. M i­ c h a e l K n ig h t, A u st r a lijc z y k , p r o b o sz c z p a r a fii, w ik a r z y (P o la c y ) o. J ó z e f M a ­ z u r i o. K . B a n a c k i o r a z b r a t J o s é A . T o zzo , B r a z y lijc z y k , k t ó r y w la t a c h 1989— 1991 p r z e b y w a ł n a d w u le tn ie j p r a k ty c e d u s z p a s t e r s k ie j. S a b o b a je s t m a ­ ły m o śr o d k ie m m ie js k im , lic z ą c y m o k o ło 1500 m ie sz k a ń c ó w . M ia ste c z k o to* u w a ż a n e je s t z a c e n tr u m lu d u K o n k o m b a i j e s t sie d z ib ą a d m in is t r a c ji d y ­ s t r y k t u S a b o b a /C h e r e p o n i, p o w sta łe g o w 1988 r. W S a b o b ie i s ą s ie d n ie j w io sc e T o m a z n a la z łe m a sy ste n tó w , k tó r y c h p o m o c b y ła n ie o d z o w n a w p r o w a d z e n iu b a d a ń . Z p a n e m K a y il A la b a n i G id e o n e m , a s y ste n te m -tłu m a c z e m , o d w ie d z a ­ łe m c o d z ie n n ie n a m o to c y k lu o k o licz n e w io sk i w p r o m ie n iu o k o ło 25 k ilo ­ m e tró w . D w ó ch in n y c h K o n k o m b ó w , p a n J a m e s K u n ji i p a n G a b r ie l L a s im , w w o ln y m c z a sie (m ie li b o w ie m in n e z a ję c ia ) p r z e p is y w a ło z t a ś m m a g n e to ­ fo n o w y c h n a g r a n e w y w ia d y , a z w ła sz c z a t e k s t y r y tu a łó w , w k tó r y c h u c z e stn i­ c zy łem , w ję z y k u k o n k o m b a , a n a s t ę p n ie tłu m a c z y ło je n a ję z y k a n g ie lsk i.

Z n a jo m o ś ć lu d z i i śr o d o w is k a , w y n ie sio n a z p ie rw sz e g o sie d m io m ie się c z -7 Z ob . C a t a l o g u s S o d a l i u m S o c i e t a t i s V e r b i D iv in i i n e u n t e a n n o 1991. R o ­ m a e 1991, 3 8 8 n .; H . Z i m o ń , W ś r ó d K o n k o m b ó w w C h a n i e , „ M is jo n a r z ” 1985, n r 4, s. 9.

m ego p o b y tu (1984/85), z n a c z n ie u ł a t w ił a m i k o n ty n u o w a n ie b a d a ń . T y m r a z e m n i e b y łe m d la r e sp o n d e n tó w i m ie sz k a ń c ó w w io se k c z ło w ie k ie m n ie z n a n y m . D o b rz e m n ie p a m ię t a li i u w a ż a li z a k o g o ś b lisk ie g o , a u te n ty c z n ie z a in t e r e ­

so w a n e g o k u lt u r ą i r e lig ią . Ś w ia d c z y ł o ty m m ó j p o w tó rn y p o b y t w S a b o b ie . A k c e p t a c ja p r z e z sta r c ó w , k tó r z y o d e sz li i n a d k tó r y c h g r o b a m i m o d liłe m się z o k a z ji p ie r w s z e j w iz y ty w d a n e j w io sc e , ty m b a r d z ie j p o g łę b ia ła w z a je m n ą w ię ź i z a u fa n ie , c o b a r d z o u ła t w ia ło p r o w a d z e n ie d a lsz y c h b a d a ń . W su m ie o d w ie d z iłe m 30 w io se k , z ty m że w n ie k tó r y c h w io sk a c h b y łe m b a r d z o c z ę ­ sto . W o d w ie d z a n y c h w io sk a c h m ie s z k a p ię ć p le m io n lu d u K o n k o m b a : B ic z a b o b , N a k p a n t iib , B in a lo b , B im o n k p o m i B ig b e m . O d w ie d z iłe m n a s t ę p u ją c e w io sk i z a m ie sz k a łe p r z e z te p le m io n a : B i c z a b o b : S a b o b a , T ila n g b e n , B w a g b a ln , N a lo n g n i, D ich e e n , K ite e k , K u m w a t e e k , B w a k u l, S o b ib ; N a k p a n t i i b : G b a - d a g b a m , N a b w a , N a k p a n d o , K p a n jo l, L e m o , B u m g b a a l; B i n a l o b : C h a k p o n g , W a y u u , N - n a lo g , N a so m , K u k u ln ; B i m o n k p o m : S a m b u l, K u t u l, K u n g a a n i, K u n g ib , K u c h a , S a a n g u l; B i g b e m : B u n g b a a l (G b e n ja ), P u o T in d a a n d o , K u jo o n i, N a a c h a a n g (S o b ib ). W d w ó c h w io sk a c h (w N a lo n g n i w 1984 r. i w B w a g ­ b a ln 12 k w ie tn ia 1991 r.) z o sta łe m p r z y ję t y p r z e z s ta r s z y z n ę n a c z ło n k a k la n ó w N a la t i ib i B w a g b a tiib . W su m ie p r z e p r o w a d z iłe m 232 w y w ia d y ze 144 in fo r ­ m a to r a m i, k tó r z y n a le ż e li do n a s t ę p u ją c y c h p le m io n : 74 o so b y — do p le m ie ­ n i a B ic z a b o b , 22 — N a k p a n t iib , 20 — B in a lo b , 13 — B im o n k p o m , 8 — B ig b e m . S ie d m iu r e sp o n d e n tó w b y ło n ie -K o n k o m b a m i. Z w ię k s z o ś c ią r e sp o n d e n tó w p r z e p r o w a d z iłe m je d e n lu b d w a w y w ia d y , z 38 o so b a m i m ia łe m o d trz e c h do o śm iu w y w ia d ó w . N a jc z ę ś c ie j d o p o łu d n ia — r z a d z ie j p o p o łu d n iu — o d w ie ­ d z a ł e m z a s y s te n t e m je d n e g o lu b d w ó c h in fo rm a to r ó w , p r z e p r o w a d z a ją c z k a ż ­ d y m p r z e c ię tn ie d w u g o d z in n e ro zm o w y . W c z a sie b a d a ń p r z e je c h a łe m n a m o ­ t o c y k lu m a r k i Y a m a h a 175 c m 3 4650 k m po w y b o isty c h , n ie a s fa lto w a n y c h d r o ­ g a c h i w ą s k ic h śc ie ż k a c h w b u sz u .

O g ro m n ie c e n n y m u z u p e łn ie n ie m w y w ia d ó w b y ło u c z e stn ic z e n ie w c ią g u 71 d n i w ró ż n y ch r y t u a ła c h w w ie lu w io sk a c h . W y ra z e m w z a je m n e g o z r o ­ z u m ie n ia i z a u f a n ia b y ły z a p r o s z e n ia o d s ta r s z y z n y w ie lu w io se k , z k tó r y c h z a w sz e c h ę tn ie k o r z y sta łe m . J a k o o b s e r w a t o r r y t u a łó w s t a r a łe m się j a k n a j ­ m n ie j p r z e sz k a d z a ć . W y p o w ia d a n e p o d c z a s ty c h r y tu a łó w m o d litw y t o w a r z y ­ s z ą c e c z y n n o śc io m o fia r n y m n a g r y w a n e b y ły n a t a ś m y m a g n e to fo n o w e . B r a ­ łe m u d z ia ł w 12 p o c h ó w k a c h o r a z w p o rz e s u c h e j o d lu te g o do p o c z ą tk u m a ja w tzw . p o g r z e b a c h fin a ln y c h (d r u g ic h ) w sz e śc iu w io sk a c h : P u o T in d a a n d o , K u m w a t e e k , S o b ib , N a lo n g n i, D em o, S a m b u l. O d lu te g o d o m a ja u c z e stn ic z y ­ łe m s ie d e m r a z y w r y t u a ła c h b ła g a ln y c h , z w ią z a n y c h z d u c h e m ziem i. B r a łe m ró w n ie ż u d z ia ł w św ię c ie n o w y ch ja m ó w z o r g a n iz o w a n y m p r z e z p r z y w ó d c ę k u ltu G r u m a d i w K ite e k o r a z w św ię to w a n iu p lo n ó w s o r g a w w io sk a c h K u k u ln , N a k p a n d o , K u m w a te e k , B w a g b a ln . U c z e stn ic z y łe m p o n a d to w r y t u a ła c h o s k a r ­ ż a n ia o c z a r y i o c z y sz c z a n ia c z a ro w n ik ó w , w p r o w a d z a n ia n a u r z ą d m ło d y ch w ró ż b itó w , w o b rz ę d a c h o d p r a w ia n y c h w p r z y b y tk a c h d u c h ó w o p ie k u ń cz y ch w io se k , w r y t u a le b liź n ią t i w r y t u a le s p r o w a d z a n ia d e sz c z u . U c z e stn ic tw o w w y m ie n io n y c h r y t u a ła c h je s t n ie z w y k le ce n n e d la p o z n a n ia i z r o z u m ie n ia s t r u k t u r y ż y c ia sp o łe c z n e g o i s y st e m u f ilo z o fic z n o - r e lig ijn e g o K o n k o m b ó w . O s ta tn ie 10 ty g o d n i b a d a ń p r z e z n a c z y łe m n a a n a liz ę t e k s tó w r y tu a ln y c h i w y ­ ja ś n ie n ie z n a c z e ń sy m b o lic z n y c h a k c ji, g e s tó w r y tu a ln y c h i p e w n y c h w y r a ż e ń m e ta fo r y c z n y c h w y p o w ia d a n y c h w ró ż n y ch o b rz ę d a c h .

2. T e m a t y k a b a d a ń

D łu ż sz y i p o w tó rn y p o b y t u m o ż liw ił m i g łę b sz e i p e łn ie js z e p o z n a n ie t e m a ty c z n ie o k re ślo n y c h z w y c z a jó w , o b rz ę d ó w i w ie r z e ń w sz e r sz y m k o n te k ­ ś c ie sp o łe c z n o -k u ltu r o w y m . B o g a c tw o k u ltu r o w e i r e lig ijn e K o n k o m b ó w n ie p o z w o liło n a c a ło śc io w e b a d a n ie w sz y stk ic h a s p e k tó w k u ltu r y i re lig ii. S t ą d t e ż k o n ie c z n o ść o g r a n ic z e n ia się d o p e w n y c h z a g a d n ie ń , k tó r e d z ię k i te m u m o g ły b y ć p e łn ie j i d o k ła d n ie j z b a d a n e i o p r a c o w a n e . W c z a sie p ie rw sz e g o

p o b y tu n a jw ię c e j c z a su p o św ię c iłe m o b rz ę d o m ro ln ic z y m . S ą o n e z w ią z a n e z g o s p o d a r k ą r o ln ą o r a z se z o n o w y m i p r a c a m i p o lo w y m i i m a ją d e c y d u ją c e z n a c z e n ie w ż y c iu sp o łe c z n y m i r e lig ijn y m K o n k o m b ó w , k tó r y c h e g z y s t e n c ja i p o m y śln o ść z a le ż y o d u r o d z a jó w i p lo n ó w ziem i. Z o k a z ji p ie r w sz y c h z b io ­ ró w r o ślin y b u lw ia s t e j — ja m ó w (sie rp ie ń ) o r a z ż n iw zb ó ż s o r g a i p r o s a (g r u d z ie ń — sty c z e ń ) o d b y w a ją się u r o c z y sto śc i d o ż y n k o w e 8. R ó w n ie ż w c z a sie d r u g ie g o p o b y tu m o g łe m u c z e stn ic z y ć w o b rz ę d a c h d o ż y n k o w y c h o d p r a w ia ­ n y c h w ró ż n y ch w io sk a c h . T y m r a z e m je d n a k z a jm o w a łe m się g łó w n ie d w o ­ m a t e m a ta m i: z w y c z a ja m i i r y t u a ł a m i p o c h ó w k o w y m i i p o g rz e b o w y m i o r a z r e lig ijn y m w y m ia r e m z ie m i w y r a ż a ją c y m s ię w w ie r z e n ia c h i o b rz ę d a c h . P o ­ n a d to in te r e so w a łe m się z n a c z e n ie m sp o łe c z n y m i r e lig ijn y m w ró ż b itó w , a ta k ż e ich p r a k t y k a m i w r ó ż b ia r s k im i z w ią z a n y m i z d r u g im i p o g rz e b a m i. U z u p e łn iłe m ró w n ie ż o b sz e r n e m a t e r ia ły z e b ra n e w 1984/85 n a t e m a t w ie r z e ń i p r a k t y k c z a ro w n icz y ch .

W ż y c iu r e lig ijn y m i sp o łe c z n y m K o n k o m b ó w n ie z m ie r n ie w a ż n ą ro lę o d g r y w a ją p r z o d k o w ie ( ja d ż a t i i b ) . J a k o p o ś r e d n ic y m ię d z y b o g ie m U w u b o r a ż y ją c y m i b io r ą o n i a k ty w n y u d z ia ł w ż y c iu sp o łe c z n o śc i i w p ł y w a ją n a lo s y ż y ją c y c h . P r z o d k o w ie s y m b o liz u ją c ią g ło ść s t r u k t u r y sp o łe c z n e j, s a k r a - liz u ją p a t r y lin e a m y p o r z ą d e k sp o łe c z n y o p a r t y n a z a s a d z ie p o k r e w ie ń s tw a i p r im o g e n itu r y 9 i s ą g w a r a n t a m i r e s p e k to w a n ia i p r z e s tr z e g a n ia n o rm e ty c z ­ n y c h i w sz e lk ic h p r z e p isó w p r a w a z w y c z a jo w e g o . O w a ż n o śc i p r z o d k ó w ś w ia d ­ c z ą o b rz ę d y p ie r w sz e g o i d r u g ie g o p o g rz e b u , k tó r e w y r a ż a ją w ię ź tzw . ży ­ w y c h z m a rły c h z ż y ją c y m i i u m o ż liw ia ją z m a r ły m p r z e jś c ie do k r a in y p r z o d ­ k ó w (j a d ż a t i i b d o). P ie r w s z y p o g rz e b s k ł a d a się z p o c h ó w k u , r y tó w o c z y sz c z a ją c y c h i p o ż e ­ g n a n ia z o so b ą z m a rłą . Z e w z g lę d u n a w a r u n k i k lim a ty c z n e p o c h ó w e k z m a r łe ­ g o o d b y w a się w d n iu ś m ie r c i lu b n a stę p n e g o d n ia, je ż e li zg o n n a s t ą p i ł w ie ­ c z o r e m lu b n o cą. F a k t śm ie r c i w z a g r o d z ie m u s i b y ć s tw ie rd z o n y p r z e z m ę ­ żczy zn ę, n a js t a r s z e g o m ie s z k a ń c a i g o sp o d a r z a z a g r o d y . Z g o n c z ło w ie k a d o ­ r o słe g o o g ła s z a się p u b lic z n ie w y s t r z a ła m i z r u r k i n a p e łn io n e j p ro c h e m , a o só b s ta r s z y c h p o n a d to b ę b n ie n ie m . O zg o n ie in fo rm o w a n i s ą n a jp ie r w c z ło n k o w ie lin e a ż y te g o sa m e g o ro d u . P o sła ń c y , w y sła n i p r z e z s ta r s z y z n ę z a g r o d y i lin e a - żu, in fo r m u ją n a s t ę p n ie r o d y z w ią z a n e ze s o b ą r e l a c ją tzw . p a r t n e r s t w a r y ­ t u a ln e g o (m a n t o t i i b), r o d y z w ią z a n e w ię z a m i p o w in o w a c tw a o r a z m ie sz k a ń c ó w r o d u m a tk i z m a r łe g o i s ą sie d n ic h w io se k . O d w ie d z a ją c y z a g r o d ę z m a r łe g o k r e w n i i s ą s ie d z i p o t w ie r d z a ją zgon. W ażn e j e s t p o tw ie r d z e n ie z g o n u m ę ż c z y ­ z n y p r z e z k r e w n y c h m a tk i z m a r łe g o (w e e d ż a t i i b), a k o b ie t y — p r z e z k r e w ­ n y c h j e j o jc a (c z o t i ib ),

N a js t a r s z y lu b s t a r s z y m ę ż c z y z n a z lin e a ż u z m a rłe g o z a z n a c z a s p e c ja ln ą k a le b a s ą — c z y li t y k w ą (k i j i b o n g), s y m b o liz u ją c ą d u c h a z m a r łe g o (n w iin,) lu b z w y k łą t y k w ą — m ie js c e g r o b u . W p r z e s z ło ś c i s p e c ja ln i g r a b a r z e , a o b ecn ie n a jc z ę ś c ie j m ło d si m ęż c z y ź n i, k r e w n i lu b z n a jo m i z m a rłe g o , k o p ią g r ó b n a z m ia n ę m o ty k a m i, s ie k ie r k a m i i k ilo fa m i. P o n ie w a ż od la t s z e ś ć d z ie s ią ty c h p le m ię B ic z a b o b u ż y w a do p o c h ó w k u tru m ie ń , g r ó b m a k s z t a łt p r o sto k ą tn y . N a t o m ia s t cz ło n k o w ie p le m io n B in a lo b , B im o n k p o m i B ig b e m do d z is ia j g r z e ­ b a n i s ą n a jc z ę ś c ie j b e z t r u m ie n i d la te g o o tw ó r g r o b u m a t r a d y c y jn y k s z ta łt o k r ą g ły . M ie js c e g r o b u d la n a js t a r s z e g o w z a g r o d z ie m ę ż c z y z n y z n a jd u je się 8 W y n ik i b a d a ń n a d r y t u a ł a m i a g r a r n y m i lu d u K o n k o m b a z o sta ły o p u ­ b lik o w a n e w w y d a w n ic tw ie V e r b in u m w m o n o g r a fii p t. A f r y k a ń s k i e r y t u a ł y a g r a r n e n a p r z y k ł a d z i e l u d u K o n k o m b a , W a r sz a w a 1992. 9 P r im o g e n itu r a je s t to p r a w o p ie r w s z e ń s tw a w d z ie d z ic z e n iu m a ją t k u i w ła d z y , p r z y s łu g u ją c e n a js t a r s z e m u sy n o w i lu b n a js t a r s z e m u p o to m k o w i m ę s k ie m u w lin ii p r o s te j. Ż ob . A . Z a j ą c z k o w s k i , M u n t u d z i s i a j . S t u ­ d i u m a f r y k a n i s t y c z n e , W a r s z a w a 1970, 27; Z. S z y f e l b e j n - S o k o l e - w i с z, W s t ę p d o e t n o g r a f i i A f r y k i , W a r sz a w a 1968, 57.

p o p r a w e j s tr o n ie d r z w i w e jśc io w y c h , p r o w a d z ą c y c h d o z a g r o d y , a d la n a j ­ s t a r s z e j k o b ie ty — p o p r a w e j lu b le w e j str o n ie . L u d z i w śr e d n im w ie k u g r z e ­ b ie s ię w w ię k sz y m o d d a le n iu od z a g r o d y , a d z ie ci je sz c z e d a le j, n a p o lu p r z y z a g ro d o w y m . N ie m o w lę ta g r z e b ie s ię n a t o m ia s t n a sk r z y ż o w a n iu d r ó g lu b r z a d z ie j — n a g r a n ic y p ó l p rz y z a g ro d o w y c h . U p le m io n B ic z a b o b i N a k ­ p a n tiib g r o b y m ę ż c z y z n o z n a k o w a n e s ą k a m ie n ie m , a k o b ie t — o d w ó r c o n y m d o g ó r y d n e m g a r n k ie m , w y s t a ją c y m n ie co z ziem i. W sz y stk ie g r o b y c zło n ­ k ó w p le m io n B in a lo b , B im o n k p o m i B ig b e m (m ężcz y z n i k o b ie t) o z n a czo n e s ą d u ż y m i p o je d y n c z y m i g a r n k a m i. G r o b y n ie m o w lą t o z n a c z o n e s ą n a t o m ia s t p o je d y n c z y m i m a ły m i g a r n k a m i, le ż ą c y m i n a b o k u .

W u r o c z y sto śc ia c h p o c h ó w k o w y c h b io r ą u d z ia ł n a jb liż s i k r e w n i lin e a ż u , c z ło n k o w ie ro d u , k r e w n i m a tk i z m a rłe g o , k r e w n i o jc a z m a r łe j o r a z m ie s z k a ń ­ c y s ą s ie d n ic h w io se k , z w ią z a n i ze z m a r ły m lu b z m a r łą w ię z a m i p o w in o w a c tw a i s ą s ie d z t w a . W sz y sc y in n i ró w n ie ż s ą m ile w id z ia n y m i g o ść m i. G d y g r z e b ie s ię lu d z i sta r s z y c h , lic z b a u c z e stn ik ó w p o c h ó w k u w y n o si o d 200 do 500 o só b . D o p r z e p r o w a d z e n ia o b rz ę d ó w p o c h ó w k o w y c h n ie o d z o w n a je s t o b e c n o ść p r z e d ­ s ta w ic ie li ś c iś le o k re ślo n y c h ro d ó w , z w ią z a n y c h ze s o b ą r e l a c ją p a r t n e r s t w a ry tu a ln e g o .

O k re s ż a ło b y p ie r w sz e g o p o g r z e b u (l i k p u u l) t r w a z a sa d n ic z o tr z y d n i w w y ­ p a d k u śm ie r c i m ę żcz y z n y , a c z te r y — w w y p a d k u śm ie r c i k o b ie ty . W tr z e c im lu b c z w a r ty m d n iu s io s t r a lu b c ó r k a o so b y z m a r łe j r a n o o c z y sz c z a r y t u a ln ie c h a tę , w k t ó r e j p r z e b y w a ły z w ło k i (b i f i i n k id iik ) . K o b ie ty d o k o n u ją ró w n ie ż r y t u a ln e g o p r a n ia o d z ie ż y z m a r łe j o so b y o r a z tk a n in , p r z y n ie sio n y c h p rz e z p a r t n e r ó w r y t u a ln y c h lu b k re w n y c h . P ie r w s z y p o g rz e b k o ń cz y się w ie c z o re m t r z e c ie g o lu b c z w a r te g o d n ia o b rz ę d e m , z w a n y m li s a a c z o n g . S k ł a d a się on z n a s t ę p u ją c y c h r y tó w : z a b ic ie k o g u t a lu b k u r y (w w y p a d k u ś m ie r c i k o b ie ty ) p r z e d c h a tą w y jś c io w ą z z a g r o d y , o fia r o w a n ie p r z o d k o m u g o to w a n e g o p o ­ k a r m u z ja m u i z b o ż a w k ilk u c z a r k a c h g lin ia n y c h lu b n a c z y n ia c h m e ta lo ­ w y c h (p rz e d c h a tą w y jś c io w ą ) o r a z o fia r o w a n ie p o k a r m u z m a r łe j o so b ie n a w e w n ę tr z n y m d z ie d z iń c u z a g r o d y . W y p e łn ien ie r y tó w p ie r w sz e g o p o g r z e b u k o ń cz y f a z ę w y łą c z e n ia z m a r łe g o z w id z ia ln e g o ś w ia t a o só b ż y ją c y c h . N ie o z n a c z a je d n a k z a k o ń c z e n ia r y t u a łu p o g rz e b o w e g o , k t ó r e g o d o p e łn ie n ie d o k o n u je się w tzw . p o g rz e b ie fin a ln y m (d r u g im ), z w a n y m w ję z y k u k o n k o m b a lik p o t o o r . P o r a z p ie r w s z y m o g łe m u c z e stn ic z y ć w p o r z e s u c h e j (od d r u g ie j p o ło w y lu te g o do p o c z ą tk u m a ja ) w p o g r z e b a c h fin a ln y c h w sz e śc iu w io sk a c h : P u o T in d a a n d o , K u m w a t e e k , S o b ib , N a lo n g n i, L e m o , S a m b u l. K o s z t o w n a u r o c z y sto ść d r u g ie g o p o g rz e b u , w y m a g a ją c a d u ż y c h n a k ła d ó w fin a n so w y c h n a ży w n o ść i p iw o , o d b y w a się w k a ż d e j w io sc e co 3— 4 la t a . D r u g i p o g rz e b t r w a od 5 d o 7 d n i i j e s t w a ż ­ n y m w y d a r z e n ie m sp o łe c z n y m i r e lig ijn y m . D o p ie ro p o je g o p r z e p r o w a d z e n iu z m a r ły s ta r z e c (lu b s t a r u s z k a ) o s ią g a g o d n o ść p r z o d k a , a je g o w ła sn o ść (z ie ­ m ia , żo n y , p r z e d m io ty s a k r a ln e i w ła d z a ) z o st a je o d z ie d z ic z o n a i p r z e ję t a z a p o śr e d n ic tw e m n a js t a r s z e g o c z ło n k a lin e a ż u p r z e z k r e w n y c h z m a r łe g o w lin ii p r o s te j, a w ię c b r a c i i sy n ó w , z g o d n ie z z a s a d ą p r im o g e n itu r y . O d te g o m o ­ m e n tu K o n k o m b o w ie w p e łn i w s p o m in a ją z m a r łe g o r a z e m z in n y m i p r z o d ­ k a m i o c h a r a k t e r z e ro d z in n y m i ro d o w y m , w m o d ła c h o d p r a w ia n y c h w ró ż ­ n y ch s y t u a c ja c h ży cio w y ch . P o p rz e z m o d ły i o f ia r y s t a r a j ą się on i p o z y sk a ć p o p a r c ie i p r z y c h y ln o ść p r z o d k ó w , k tó r z y ja k o p o ś r e d n ic y m ię d z y b o g ie m U w u m b o r a ż y ją c y m i b io r ą a k ty w n y u d z ia ł w ż y c iu sp o łe c z n o śc i i w p ły w a ­ j ą n a lo s y ż y ją c y c h . W ie lo sto p n io w y r y t u a ł p o g rz e b o w y z m n ie js z a z a k łó c e n ia p o w s ta łe w s p o ­ łe cz n o śc i n a s k u t e k ś m ie r c i je j czło n k ó w . P o z w a la on je d n o stk o m p r z e z w y ­ c ię ż y ć b ó l p o s tr a c ie n a jb liż sz y c h , z a a k c e p to w a ć n o w ą s y t u a c ję i p r z e ją ć p o ­ z y c ję sp o łe c z n ą z m a rłe g o , a m ia n o w ic ie je g o p r a w a i o b o w ią z k i. O b r z ę d y p o ­ g r z e b o w e p o d k r e ś la ją w a r to ś ć ż y c ia , k tó r e j e s t n a jw y ż s z ą w a r to ś c ią w sz y ­ s tk ic h A fr y k a n ó w . I n t e g r u ją o n e n ie t y lk o n a jb liż s z ą ro d z in ę z m a rłe g o , a le w sz y stk ic h c z ło n k ó w g r u p y lin e a ż o w e j i ro d o w e j, co w k o n se k w e n c ji p r o w a d z i