Mocarstwa europejskie wobec powstania listopadowego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA HISTORICA 16, 1983

H enryk Kocój

MOCARSTWA EUROPEJSKIE WOBEC POWSTANIA LISTOPADOWEGO

Dyplomacja mocarstw europejskich wobec spraw y polskiej w 1830/ /1831 r. dzięki w artościowym rozprawom J. Dutkiewicza o stosunku Anglii, Francji i Austrii doczekała się wszechstronnego przedstaw ienia naukowego.

Jest faktem znanym, że badania historyczne nad polityką zagranicz­ ną władz pow stania listopadowego i stosunkiem mocarstw europejs­ kich, a zwłaszcza Austrii i Prus do pow stania, zainicjował Szymon Aske- nazy w 1902 r. ogłaszając cenną rozprawkę o zabiegach dyplom atycz­ nych polskich na łamach „Biblioteki W arszaw skiej".

Wiadomo, że już Ludwik M ierosławski zajmował się oceną dyplo­ macji polskiej w pow staniu 1831 r. Praca jego ukazała się w roku 1875 w Paryżu i zawiera bardzo krytyczne uwagi pod adresem naszych dy­ plomatów i rachub polskiej dyplomacji na obcą pomoc, znajdujem y w n iej wiele stwierdzeń kontrow ersyjnych.

Należy zwrócić uwagę, że międzynarodowe reperkusje pow stania listopadowego od szeregu lat budzą duże zainteresow anie zwłaszcza w śród historyków obcych. W roku 1948 w Brukseli ukazała się roz­ praw ka Pereiman-Liwer, La Belgique et la révolution polonaise de 1830. W I960 r. ukazała się bardzo w artościow a praca J. A. Betleya, Poland

in International Relations 1830— 1831. Natomiast w kilka lat później,

w 1964 r., została opublikowana w W iesbaden interesująca praca A. Gerecke, Das Deutsche Echo auf die Polnische Erhebung von 1830. W tym samym mieście ukazała się w roku 1971 praca G. Seide, Regier-

ungspohtik und öffentliche Meinung Kaisertum Österreich anlässlich der polnischen N ovem berrevolution (1830— 1831), oparta na obqych za­

sobach archiwalnych; w pewnym stopniu poszerza naszą wiedzę o sto­ sunku mocarstw ościennych do w ydarzeń warszawskich.

Ciągle jednakże brak pracy syntetycznej o stosunku mocarstw do pow stania listopadowego, podobnej do tej, jaką w 192Э r. w Krakowie opublikował Józef Feldman. Uczony ten w krótkiej 46-stronicówej roz: prawce w sposób syntetyczny i kompleksowy przedstawił stosunek państw europejskich do spraw y polskiej w 1863 r.

Jeden z najlepszych znawców spraw m ilitarnych pow stania listopa­ dow ego już ikilkadiaiesiąit ła t temu dał zjwięzłą 'charaikiteirystykę dypŁo- macji i stosunku mocarstw wobec Polski w 1831 r. Pisał on: „książę Adam Czartoryski oxaz m inistei spraw zagranicznych Gustaw Mała- chowsiki liczyli przede wszystkim na A ustrię i w ^sw ych rozmowach z konsulem austriackim w W arszaw ie zaręczali, że niepodległa Polska oprze się całkowicie na Austrii, stanie się rynkiem zbytu dla jej p ro ­ duktów przem ysłowych; w kołach sejmowych myślano pow ażnie o ofia­ rowaniu korony polskiej arcyksięciu Karolowi lub księciu Reichstadt. Nie prowadziło to wcale do celu, gdyż A ustria nie mogła i nie chciała angażować się wówczas w Polsce; wolała raczej od czasu do czasu od­ dawać poważne usługi Rosji. Prusy zgromadziły szybko znaczne siły ■wojskowe na Śląsku i W ielkopolsce i gotowe były Wkroczyć do Kró­

lestwa w razie niepowodzeń Rosji. Na zachodzie, jak stwierdzał póź­ niej rząd narodowy, znaleźliśmy wszędzie rządy nie chcące słuchać naszych przedstaw ień, bojące się nawet wchodzić z naszymi, ajentam i w rozmowy, a w ostatnim radzące jednogłośnie pojednanie z cesarzem rosyjskim na zasadzie traktatu w iedeńskiego"1.

Polska opinia publiczna w czasie powstania uważała w sposób naiw ­ ny, że Polska, na którą ,,cała Europa ma zwrócone oczy"2, ma prawo żądać i otrzymywać pomoc od państw europejskich w zbrojnym starciu z Rosją. Na posiedzeniu sejmowym 20 grudnia 1830 r. jeden z w ybit­ nych posłów Roman Sołtyk tak mówił na ten temat: ,,Co do stanu zew­ nętrznego, prócz Moskwy,' Europę podzielić można na dwie części: — pierwszą składają kraje, które jak Prusy i A ustria zabrały część dawnej Polski, te widząc umiarkowanie naszego Rządu zostaną neutralnymi, gdyż będą się obawiać, aby bracia nasi rąk nam nie podali i równie na niepodległość się nie wybili, pokazalibyśmy wszakże w tym razie, że umiemy odzyskać, co jest nasze,- —druga część, złożona z narodów, które nam nic nie wzięły, składa się znowu z dwóch oddziałów; w pierwszym zamieścimy narody mocne, które posiadają rząd narodo­ w y jak Francja, Belgia, Turcja i Anglia; te nam pomoc dać mogą i

po-1 W . T o k a r z , Polska, je j d zie je po-1 ku ltu ra , W a rszaw a po-1963, t. 3, s. po-162.

* D yarlusz Sejm u z roku 1830— 1831, t. 1, wyd. M. R o z t w o r o w s k i , K raków 1907, s. 282, w ypow iedź posła R oztw orow skiego.

ł

winny; — w drugim słabe jako to: Hiszpania, Portugalia i kraje włos­ kie; od tych się pomocy nie spodziewajmy"*.

' W trakcie powstania stopniowo te nadzieje na pomoc obcą malały, a jeden z posłów Dominik Krysiński na posiedzeniu izby poselskiej z dnia 21 kw ietnia 1831 r.-powiedział: „Piąty już m iesiąc upływa, a mi­ mo całej gorliwości i światłego postępowania w szystkich naszych ajen ­ tów rezultaty czynności dyplomacji naszej pod jednym dadzą się okreś­ lić wyrazem, tj. zero”4. Również Ludwik M ierosławski bardzo ostro skrytykow ał sens .poczynań naszych dyplom atów pisząc w ten sposób: „Jakkolw iek znamienitych wydałoby dyplom atów pow stanie listopado­ we zawsze by Oni w całiym tym pierwszym z trzech periodów rew olu­ cji narodow ej znaleźli się skazanymi na błaznowanie w tym kunszcie i to chyba dla uciechy potomnej, bo dyplom acja jest to rozpraw ianie między sobą potęg jednoczesnych, wspólnego mianownika i jednej wagi gatunkow ej"5.

Należy jednak podkreślić, że nie wszyscy w początkach pow stania listopadowego tak lekkomyślnie zawierzyli w obcą pomoc. G enerał Jan W eissenhoff pisał bowiem pod wrażeniem w ybuchu pow stania w na­ stępujący sposób: ,,Francja, do której sympatii mieliśmy prawo, zbu­ rzona wewnątrz: partie orleanistów, legitiymistów, bonapartystów , de- magagów w zawziętej w alce z sobą, mogłaż coś dla nas uczynić? A n­ glia, swoimi finansami i niespokojnością Indii zajęta, nie miała swobo­ dy myśleć o nas — wreszcie bohaterska myśl w ystaw ienia się na kosz­ ty i straty dla ratow ania upadającego narodu i słuszności nigdy nie pow stała w narodzie samolubnym, przemysłowym i kupieckim. W yznać należy, iż mu Polska hojnych wynagrodzeń zapowiadać nie mogła ani się przeto od niego czegoś spodziewać. Z drugiej strony szczupły nasz kraj, otoczony trzema potężnymi mocarstwami, których wspólnym in­ teresem było zniszczyć ostatni zarodek imienia polskiego — te mocar­ stwa mniej w ięcej samowolnie rządzone, mogłyż obojętnie patrzeć na wybuch rewolucyjnego ogniska w śród swoich granic?"®.

Ludwik M ierosławski w swym Powstaniu narodu polskiego źródeł niepowodzeń polskich zabiegów dyplom atycznych w roku 1831 dopa­ tru je się w niechęci mocarstw do wszelki ch ów czesnych rew olucji mo­ gących zagrozić rozbiciem dotychczasowego ładu europejskiego. Pisze on: „bezskuteczność dotychczasowych wszystkich tych usiłowań [przy

» Ibidem , s. 30, w ypow iedź Rom ana Sottyka.

4 Ib id em , t. 3, K raków 1909, s. 53, w y p o w ied ź posła D om inika K ry siń sk ieg o . S L. M i e r o s ł a w s k i , D yplom acja p o lska w p o w sta n iu 1831 ro ku , Pc.ryż 1875, s. 11.

« P a m iętn ik generała Jana W e y ssen h o lla , „B iblioteka W a rs z a w sk a ” 1903, t. 1, z. 1, s. 157.

gabinetach wiedeńskim, berlińskim, pruskim, londyńskim i stam buls­ kim — H. K.] przypisać należy nie błędom dyplomacji, nie wpływom naw et am basadorów carskich, ale po prostu powszechnemu i zasadni­ czemu wstrętowi dworów ku wszelkiego rodzaju rew olucjom "7.

Jest faktem powszechnie znanym, że powstanie polskie zostało pod­ jęte w porze pod względem politycznym jak najbardziej niewłaściwej, bo w 'dhiwdili, kiedy m ocarstw a europejskie zwłaszcza zachodnie izajęte były ważną dla nich niezmiernie kw estią belgijską, kiedy monarchia lipcowa we Francji jeszcze nie utw ierdzona potrzebowała pokoju i kie­ dy A ustria przestraszona rew olucyjnym ruchem we W łoszech najmniej była skłonna do mieszania się w w ew nętrzne spraw y Rosji, którą uw a­ żała za główny filar legitymizmu, za stróża porządku europejskiego i za najdogodniejszą dla siebie aliantkę. Z natury rzeczy w ynikało więc, że wszystkie trzy państwa rozbiorowe były wobec pow stania polskie­ go związane wspólnotą interesów i każde z nich w mniejszym lub większym stopniu nie życzyło sobie odbudowania niepodległej Polski, głównie ze względu na własne bezpieczeństwo i obaw ę odnośnie do sytuacji politycznej w odebranych Polsce prowincjach.

Stosunek Austrii do powstania kształtow ał się pod wpływem głębo­ kiego przekonania o nieuchronnym, bliskim jego upadku. Taka była opinia powszechna, podzielał ją naw et wrogo wobec Rosji usposobio­ ny F. Genlz. Przetrw anie powstania a potem militarne jego sukcesy będą uważane za zjawiska nadzw yczajne i nieobliczalne. Poza tym czynnikiem decydującym o zachowaniu się Austrii wobec powstania, czynnikiem trwałym był stosunek do Rosji. Przyjaźń austriacko-rosyjs­ ka w pierw szych miesiącach roku 1831 jest mocniejsza bez wątpienia niż kiedykolwiek od czasu wojen o oswobodzenie Niemiec — stw ier­ dzał F. Gentz8.

Na tle tego, co powiedziano, w szystkie próby skłonienia dworu austriackiego do czynnego mieszania się w spraw ę polską musiały po­ zostać bezowocne.

Postępow anie Austrii wobec pow stania listopadowego zależne było od splotu skomplikowanych zagadnień polityki w ew nętrzej i między­ narodowej. N ajistotniejszą sprawą dla monarchii naddunajskiej było

7 L. M i e r o s ł a w s k i , Pow stanie narodu po lskieg o , t. 1, P ary ż 1845, s. 634— 635. 8 J. D u t k i e w i c z , A u stria w o b ec p o w sta n ia listo p a d o w eg o , K raków 1933, s. 60;

A u s d em N a ch la sse F riedrichs v o n G entz, T. 1, W ie n 1867, s. 169: „L 'in su rrectio n de

la Pologne n 'a u ra pas le tem ps d 'am en er des dém êlés ou seulem ent des explications sérieu ses e n tre les G abinets..."; s. 189: „Le G o u v ern em en t fran çais a fait p reu v e de sag esse en s 'a b ste n a u t de p re n d re p a rt aux é v én em en ts de la Pologne. C a r s'il a v a it agi au trem en t, il eu t é té bien difficile d 'em p èch er l'A u tric h e et la P russe, de s'en m eler à le u r tour, ta n d is q u'a p re s e n t la Russie est seu le en g ag é dans une ex p é­ dition...".

utrzym anie hegemonii na Półwyspie Apenińskim, czemiu zagirażala те- wolucja wioska. A ustria liczyła się ponadto z możliwością zbrojnego konfliktu z Francją, a te dwa bardzo istotne względy nakazyw ały K. M etternichow i utrzym ywać jak najlepsze stosunki z Rosją. Pamiętać przy tym należy o słabości sił zbrojnych monarchii, co sprawiało, iż A ustria nie była w stanie równocześnie wystąpić z należytą energią przeciw Francji, Włochom i Polsce. K. M etternich zajął od razu wobec powstania stanow isko wrogie w ynikające z legitym istycznych założeń Świętego Przymierza.

Stosunek Austrii do Rosji, która od 1829 r. zagrażała na całej pół­ nocy i wschodzie monarchii habsburskiej, ukryw ał mimo pozorów przyjaźni — głęboką sprzeczność interesów tych dwóch ryw alek w nie­ rozłącznych sprawach: słowiańskiej i wschodniej. Z tego punktu widze­ nia kłopoty rosyjskie w Królestwie nie mogły martwić A ustrii i fak­ tycznie nie martwiły. Natomiast powodzenie powstania polskiego, przy zwycięstwie dwóch rewolucji na Zachodzie — francuskiej i belgijskiej, mogłoby zachęcić ujarzmione przez A ustrię narody do wyłamania się spod władzy Habsburgów. Ze względu więc na Galicję, Czechy, W ęgry i na pokongresowe zdobycze włoskie powstanie w Polsce staw ało się dla Austrii czynnikiem bardzo groźnym.

W takim układzie sił, jak na to trafnie zwrócił uwagę Szymon Aske- nazy w cytow anej uprzednio rozprawce o zabiegach dyplomatycznych polskich, polityka Austrii w stosunku do pow stania listopadowego po­ szła po linii antypatii do cesarstw a rosyjskiego, a braku sympatii dla spraw y polskiej.

W interesujący sposób politykę A ustrii w stosunku do sprawy pol­ skiej w pierwszej fazie powstania przedstaw ił H enryk Schmitt pisząc: ,,Rząd austriacki, którem u wzmagająca się potęga Rosji była niedogod­ ną, patrzał mniej niechętnym n a pow stanie okiem. Przez cały miesiąc nie była granica jego dzierżaw zamknięta, a gdyby dyktator chciał był korzystać z tej okoliczności, mógł z Austrii sprowadzić ogromne zapasy broni i amunicji, a przy tym mieć mnóstw o ochotników. M etter­ nich sprzyjał wprawdzie Rosji i kazał na żądanie posła rosyjskiego w y­ dalić z W iednia agentów polskich, lecz przeciwne mu na dworze w ie­ deńskim stronnictwo ochraniało Polaków wszelkimi sposobami. Ta neutralność rządu austriackiego dość przyjazna spraw ie polskiej da­ wała dowód do podtrzymywania nadziei, że rząd ten zniewoli Rosję do ważnych ustępstw. Z początku obiegły naw et wieści, że rząd austriac­ ki zamierza wystąpić orężnie w obronie Polski"®.

W czasie trw ania w ojny polsko-rosyjskiej K. M etternich okazał się zagorzałym przeciwnikiem powsitania i wieilokiro taie w yrażał swe głę­ bokie niiezadowolenie z powodu zibyt opieszałych i powolnych działań .'.vvana Dybicza życząc isobie .szybkiego ii zdecydowanego ztwycięsŁwa arm ii rosyjskiej10.

Polityko państw europejskich zajęta była wiosną roku 1831 trzema kwestiami konkretnym i: belgijską, polską i włoską oraz dwoma proble­ mami teoretycznej wartości: zasadą interw encji i zagadnieniem roz­ brojenia powszechnego. W arto rozważyć, o ile pow stanie polskie w pływało w tym czasie n a politykę A ustrii w stosunku do tych problemów.

W spraw ie uznania samodzielnego państw a belgijskiego dwór w ie­ deński nie ;był bezpośrednio zainteresow any. Spośród członków Świę­ tego Przymierza najbliżej kw estia belgijska obchodziła Prusy. Ponieważ stanowisko Berlina zbliżało się do poglądów angielskich, w rozwiąza­ niu tej spraw y A ustria mogła tylko pomagać Prusom. Przedłużanie się pow stania polskiego przesądzało o biernej roli Austrii i Rosji na kon­ ferencji londyńskiej11.

Przejdę teraz pokrótce do omówienia stosunku Prus do powstania listopadowego. Problem ten omówiło wyczerpująco wielu historyków •polskich, a najznakomitsze opracow ania wyszły spod pióra Andrzeja W ojtkowskiego. Również K rystyna Krysińska na łamach „Przełomu" z 4 stycznia 1931 r. napisała w artościow ą rozpraw kę pt.: Prusy a pow ­

stanie listopadowe.

Jest faktem znanym, że postaw a rządu pruskiego wobec powstania polskiego była całkowicie wroga. Berlin widział tylko jedno rozwiąza­ nie spraw y polskiej: jak najszybszą kapitulację Polaków, a tym samym m ilitarne zwycięstwo Rosji. Dla króla pruskiego Polacy byli buntow ni­ kami, którzy w ystąpili przeciw swemu praw owitem u monarsze. Fryde­ ryk W ilhelm III obawiał się zmian, jakie mogłoby pociągnąć za sobą pow stanie polskie. Zdecydowanie opowiadał się za przymierzem z Rosją. Dlatego też okazyw ał żywą sympatię i aprobatę dla wszystkich decyzji Rosji i starał się udzielić jej daleko idącego poparcia. M onar­ cha pruski zaznaczał z naciskiem, że wiele spraw europejskich w po­ ważnej mierze zależy od rozstrzygnięcia zbrojnego nad W isłą. W lis­ tach do cara w yraźnie akcentował, że w yczekuje i spodziewa się suk­ cesów armii I. Dybicza i życzy sobie, by jak najszybciej nastąpiło roz­

50 ZSTAM, H ist. A bt. II, 2. 4, l.„ A bt. I, n r 6038, M altzah n do F ry d e ry k a W ilh el­ m a III, 9 VI 1831, n r 86, s. 356: „M onsieur le P rin ce de M e tte rn ic h e st désolé de v o ir les p ro g re s de l'a rm é e R usse e n P o lo g n e c o n tin u en t à ê tre si le n ts" . P or też J. D u t k i e w i c z , Francja a P olska w 1831 ro ku , Łódź 1950, s. 37.

wiązanie spraw y Polski, oczywiście po myśli M ikołaja I13. Wiadomości o kwietniowych klęskach rosyjskich w ywołały głębokie zaniepokojenie władcy Pius. Jeszcze 11 lutego 1831 r. monarcha pruski chcąc zamani­ festować swoją przyjaźń wobec Rosji wydał odpowiedni reskrypt, na mocy którego oddziały rosyjskie mogły bez przeszkód przekraczać g ra­ nice Prus z bronią w ręku, m ając przy tym zapewniony swobodny po­ wrót do Rosji.

W lapidarny sposób ujął całokształt stosunków prusko-rosyjskich w okresie pow stania listopadowego historyk francuski E. de Guiohen w monografii p t La Revolution de Juillet 1830 et 1'Euiope stwierdzając, że istotą polityki Berlina była dostrzegalna na każdym kroku wspólne^ ta interesów z caratem i stale pogłębiające się serdeczne i zażyłe kon­ tak ty między obu władcam i13.

Stanisław Barzykowski w swej historii .powstania listopadowego przytacza znamienne listy hrabiego Edwarda Raczyńskiego do księcia Adama Czartoryskiego, z których wynika, że wszelkie zabiegi dyplo­ matyczne w Berlinie ze strony polskiej były skazane na całkowite nie­ powodzenie. W jednym z nich E. Raczyński pisał: ,,Przykro mi bardzo widzieć, że W.Ks.Mość wierzysz w możliwość u s la lenia tu podstawy do wzmocnienia kraju. Ktokolwiek W.Ks.Mości nadzieję tę poddał zwodzi W.Ks.Mość i dowodzi przez to, że nie zna ducha jaki tu p anuje”. W drugim natomiast liście również skierowanym do naszego sternika dyplomacji pisał: „Na politykę dworów zagranicznych w sprawie pol­ skiej zupełnie mylnie zapatrują się w W arszawie, uważam więc za swój obowiązek dać poznać W.Ks.Mości rzeczywistą prawdę. N ajw ybitniejsi członkowie ciała dyplomatycznego w Berlinie, a szczególnie ministrowie Francji i Anglii w yrażają się bardzo ńieprzyjaźnie o spraw ie polskiej. Powiadają każdemu, kto tylko chce ich słuchać, że Polacy nie powinni się niczego spodziewać od Europy i że trzeba, aby jak można najprę­ dzej pokój z Rosją zaw arli"14.

Dzięki znakomitej pracy Józefa Dutkiewicza znam y dokładnie stosu­ nek rządu francuskiego do spraw y polskiej. H oracy Sebdstiani przyz­ nając, że Polska ma prawo do sympatii we Francji, stwierdzał, że aby po-móc .powstaniu trzeba by rozbić Prusy i A ustrię15. Ludwik Filip,

któ-ZSTAM, Hist. A bt. II, 2. 4. 1„ Abt. I, n r 8560, F ry d e ry k W ilhelm III do cara M ik o łaja I, k w iecień 1831: „M on am itié p o u r vous e t l'in té rê t le plus é v id e n t de 1 E urope e n tiè re se co nfondent dans les v o eu x ard en s que je form e p our un dévou- m ent prom pt et h eu reu x de l'a ffa ire de P ologne".

13 E. de G u i с h e n , La R évo lu tio n de J u ille t 1830 et l'Europe, P aris 1967 s 387— 388.

14 S. B a r z y k o w s k i , H istoria pow sta n ia listo p a d o w eg o , t. 2, Poznań 1868, s. 73. 15 D u t k i e w i c z , Francja a Polska..., s. 59.

rego L. M ierosławski nazywa ^najznakomitszym oszustem swojego po­ kolenia"18, nie myślał wcale poświęcać losów swojej dynastii i swojego państw a polskiej przyjaźni ani polskim sympatiom. Za głów ny swój obowiązek uważał utrzym anie ładu i porządku w ew nątrz i dobrych stosunków z monarchiczną Europą na zewnątrz. W ten sposób zamie­ rzał uspokoić obawy, jakie wywołała rewolucja francuska, uzyskać uznanie gabinetów i utrw alić panowanie swoje i sw ojej dynastii. Fak­ tycznie nie mógł on, gdyby naw et chciał, prowadzić polityki śmiałej i ryzykow nej i zdecydować się na jakiekolw iek przedsięwzięcia w ojen­ ne wbrew radom swoich m inistrów i wbrew woli tych, którym koronę zawdzięczał.

Rząd lipcowy od samego początku w stosunku do spraw y polskiej poszedł po linii egoistycznego interesu Francji pom ijając zręcznie w posunięciach w ew nętrznych braterskie współdziałanie narodu fran­ cuskiego z 'powstaniem polskim, a w polityce zagranicznej szedł drogą unikania wszelkich, a więc i na tle spraw y polskiej, konfliktów z in­ nymi państwami.

Polityka zagraniczna Francji idąca z jednej strony w kierunku wzmocnienia przymierza francusko-angielskiego, a z drugiej zabiegają­

ca o przyw rócenie zerwanych od chwili w ybuchu rewolucji lipcowej przyjaznych stosunków rosyjsko-francuskich, eliminowała wdanie się Francji w spraw ę polską, pod groźbą ew entualnego przeciw francus­ kiego sojuszu Rosji z Anglią. Przedstawiciele francuskiej polityki za­ granicznej jak Charles Talleyrand w ysłany do Londynu albo minister K cracy Sebasiiani nie ujawniali tendencji do w ysunięcia na szersze forum' europejskie spraw y polskiej. K, Wolicki, który rozmawiał w ielo­ krotnie z FI. Sebastianim przekonał się, ,,że Polska niczego, ale Rosja wszystkiego może się po nim spodziew ać"17.

Teraz parę słów poświęcę omówieniu stosunku W ielkiej Brytanii do spraw y polskiej. K rytykow any przez mnie i wspominany w ielokrot­ nie Ludwik M ierosławski w swej Dyplomacji polskiej w powstaniu 1831

токи stwierdzał: „W Londynie nie było naw et względem tego niepro­

szonego powstania dwuznaczności tyle kłopotliwej dla ministrów Lud­

18 M i e r o s ł a w s k i , D yplom acja polska..., s. 134.

17 „W iedza i Ż y cie” 1930, n r 11 (K. W o l i c k i , P oselstw a do F rancji I Stam bułu

г p o lece n ia R ządu i w spraw ie narodu p o lsk ie g o o d b yte, w yd. E. K i p a , s. 662).

O p o lity ce T a lle y ra n d a w obec Polski p a trz M ém oires du Prince de T a lleyra n d par

le duc de Broglie, s. 113—114, T a lle y ra n d do S eb astian ieg o , Londres 15 a v ril 1831.

„Les succès ré p é té s e t b rilla n ts des Polonois e n t p ro d u it ici, com m e e n F rance, la plus v iv e se n s a tio n . Si les m ouvem ents qui o n t é c la te e n L ithuanie s u r des points ra p p ro c h é e de la C o u rlan d e, oint p o u r ré s u lta t de d o n n er au x R usses u n plus g ran d nom bre d 'a d v e rsa ire s, il fa u d ra re c o n n a ître que l ’in s u re c tio n de V a rso v ie a u ra eu des co n seq u en ces b ien plus gray ee q u e celle's q u ’o n a v a it d’a b o rd c a lc u lé e s’’.

wika Filipa"18. N ajtrafniej jednak scharakteryzow ał politykę Anglii wobec spraw y polskiej wspominany w ielokrotnie Józef Dutkiewicz pi­ sząc: ,,Dla Anglii spraw a polska była odległa, niemal egzotyczna wo­ bec bliskich konkretnych problemów Europy Zachodniej"19. J. Dutkie­ wicz cytuje list A. W alewskiego z 22 lipca, w którym nasz dyplomata pisał : „Anglia nie arobi nic. Nie tirizelba sobie itaić, że mlie zysikamy nie nigdy od litości, nie będziemy wspomożeni inaczej jak wtedy, kiedy będziemy silni, a jeżeli nasza zguba będzie wydawać się nieuchronną, opuszczą nas. Mogę z całą pewnością potwierdzić to odnośnie [do — H. K] gabinetu angielskiego. Powtarzam nie można niczego oczekiwać od gabinetu londyńskiego"20.

ЛУ momencie w ybuchu powstania listopadowego Anglia zajęta była głównie reformą wyborczą, którą przeprowadzał parlament. Jeżeli idzie o politykę zagraniczną, to głównie absorbow ały ją ekspansjonistyczne

tendencje Francji zmierzające do rozszerzenia swych granic być może kosztem Belgii. Analogia ze sprawą polską spraw y irlandzkiej potęgo­ wała ostrożność rządu londyńskiego w jego posunięciach w stosunku do powstańców polskich, niem niej miały te posunięcia charakter jed­ nak bardziej zdecydowany, jasny, choć mniej łudzący niż w ystąpienia rządu francuskiego. Postępowanie Anglii wypływało z układu bezpo­ średnich stosunków rosyjsko-angielskich oraz uwzględnienia kwestii polskiej pod kątem konfliktu angielsko-francuskiego na tle sprawy belgijskiej.

Rewolucja lipcowa rozrywała groźny dla W ielkiej Brytanii alians francusko-rosyjski, wznawiała natom iast z Francją stary spór o Belgię. Z tego względu Anglia skłonna była do pokojowego, a nawet przyjaz­ nego ustosunkowania się do Rosji, ew entualnej aliantki przeciw mo­ narchii liipcowej.

Znane jest stanowisko ówczesnych przyw ódców brytyjskich H. Pal- meratoma i C. Grey a w obec spraw y polskiej. Stając ściśle na sfemowiisku traktatów wiedeńskich H. Palmerston dowodził, że rewolucja polska bynajmniej nie zwolni Rosji od zobowiązań traktatow ych wiążących ją z innymi państwami, od zobowiązań, które m iały na celu nie tylko do­ bro Polaków, aïe i bezpieczeństwo państw sąsiednich. Bardzo ciekawie ocenił stanowisko H. Palm erstona wobec Polaków poseł pruski w Lon­ dynie H. Biilow w swej depeszy z 19 stycznia 1831 r. Podkreślał on, że H. Palmerston obawia się skutków w ojny przeciwko Polakom i całko­ witego zwycięstwa nad nimi, ponieważ Polska stałaby się całkowicie

18 M i e r o s ł a w s k i , D yplom acja polska..., s. 171.

J. D u t k i e w i c z , A n g lia a spraw a p o lska w la ta ch 1830— 1831, W arszaw a 1965, s. 83.

prowincją rosyjską, a w efekcie nastąpiłaby zmiana układu sił wobec Prus i Austrii. Równocześnie obaw iał się on zwycięstwa ze strony Pol­ ski, gdyż to mogłoby stać się sygnałem do pow stania na innych zie­ miach' polskich i mogłoby także spowodować w ybuch w ojny o zasięgu powszechnym21.

W zrastająca potęga państw a rosyjskiego, jego ekspansyw ność wschodnia nie pozwalała na aprobowanie wdzierania się Rosji w Euro­ pę Zachodnią. W zględy więc własnego interesu skłoniły Anglię do pod­ jęcia samodzielnej — w granicach bardzo um iarkowanych — ale dość stanowczej interpelacji w sprawie polskiej przez swego przedstaw icie­ la w Petersburgu. Mimo wszystko wszelkie zabiegi wysłanników pol­ skich w Anglii skazane były na niepowodzenie. Również starania Alek­ sandra W ielopolskiego w rządzie angielskim by skłonić Anglię do uznania niepodległości Polski oraz podjęcia interw encji w Petersbur­ gu spełzły na niczym. A. W ielopolski w sprawozdaniu do A. C zartorys­ kiego pisał, że naród polski nie może liczyć na pomoc Anglii. W swej depeszy przesłanej z Londynu 11 stycznia 1831 r. do prezesa Rządu Tymczasowego szczegółowo analizuje ówczesną sytuację międzynaro­ dową i politykę brytyjską pisząc: „Interes belgijski w związku z o ś­ wiadczeniami mówców lewej strony w Paryżu największą w rządzie angielskim co do Francji i jej ducha rodzi obawę i zbliża go do gabine­ tu rosyjskiego. Rząd francuski widzi to, pozorów popierania dążności rew olucyjnych chciałby w teraźniejszym składzie uniknąć i pragnie, ażeby Anglia wprzód dla nas coś uczyniła, tak iżby Francja za ten dopiero pójść i do tego przyłączyć się mogła"22.

Następni po A. W ielopolskim w ysłannicy polscy w Londynie stara­ li się gruntow niej zaznajomić opinię publiczną angielską ze sprawą polską przez posłów w Izbie Gmin również za pomocą ogłaszania od­ powiednich artykułów czy dokumentów w prasie londyńskiej. O burza­ ło to księżną Lieven, która nie licząc się z panującym i w W ielkiej

Bry-ZSTAM, A bt. II, 2. 4. 1., A bt. I, n r 5252. Btilow z L ondynu, n r 15, 19 ja n v ie r 1831, s. 94: „Le p o in t de vu e qui fait d ésirer à Lord P alm ersto n un e issue paisible des tro u b les é c la te r en Pologne sem b lm ériter q u elq u e atten tio n . I l ' c ra in t les suites d 'u n e g u e rre co n tre les Polonois e t d ’u n e v ic to ire com plète sur eu x , p a rc e q u e la P ologne in o n d ée est co n ten u e par des tro u p es R usses d iv ien d ro it en tiè re m e n t p ro v in ce R usse e t p a r la c h a n g e ra it la p o sition du p ro v in ces lim itrophes P ru ssien n es et A u trich ien n es. Il red o ite l ’effet d ’u n e v ic to ire Polonoise p a rc e quelle s e r a it p ro b a ­ b lem ent le sig n al de la ré v o lté po,ur les au tre s p ro v in ces p olonoises e t p o u rra it am ener u n e g u e rre g én érale. Por. G. L a c o u r - G a y e t , T a lleyra n d , P aris 1931, s. 266. .Д-es tories é ta ie n t n e tte m e n t opposés à la Pologne, et lo rd G rey, re te n u p ar m adam e de L ieven (l'am b asad rice de Rusie) c h e rc h a it de p retex l ’on re g a rd a it com m e perdue".

** A. W i e 1 о p о 1 s k i, t. 4, K raków 1879. P ap iery z m isji do L ondynu s. 342. W ielk o p o lsk i dof p re z e s a R ządu T ym czasow ego, Londyn, II sty c z n ia 1831.

tani i zwyczajami zażądała od C. G reya zamknięcia pisma, k tó re ośmiieJd- !o się umieścić artykuł za Polską. Faktem jednakże jest, że C. Grey bardzo ulegał żonie am basadora rosyjskiego pani Lieven23, k tó ra nasze­ go sternika dyplomacji księcia A. C zartoryskiego w krótce po zakoń­ czeniu pow stania obłudnie nazwała „zbrodniarzem stanu". Premier b ry ­ tyjski okazał się w tej spraw ie bardzo uległy -skoro napisał w odpowie­ dzi na jej za-Fzut, że ośmielił się przyjąć naszego dyplomatę: „Pozwól, że ci przypomnę, z jaką skrupulatnością rząd nasz wykonywa! obowiąz­ ki neutralności pomiędzy walczącymi stronam i, jak przyjacielskie przez cały ten czas były stosunki z Rosją"24.

Interes państwowy Anglii nie pozwalał występow ać przeciw Rosji i on był podstawą wszystkich posunięć rządu angielskiego. Polityka Londynu o tyle przewyższała posunięcia rządu francuskiego, że była jasna i nie łudząca Polaków. Rząd angielski wszystkim wysłannikom polskim powtarzał- „poświęcić nasze rosyjskie i niemieckie rynki zby­ tu, zamknąć sobie w szystkie p orty Europy z w yjątkiem francuskich je­ dynie dla niesienia pomocy Polsce, to byłoby i ekonomicznym i poli­ tycznym samobójstwem Anglii"25.

Paralel izm spraw y irlandzkiej ze sprawą polską był obraźliwą aluzją pod adresem Anglii, a jednocześnie jedną z bliżej wiążących ją nici z Rosją.

W sierpniu 1831 r. C. Grey przyjął u siebie J. U. Niemcewicza przy­ byw ającego do Anglii celem kontynuow ania zabiegów dyplomatycznych. Kiedy J. U. Niemcewicz w ysunął analogię do spraw y greckiej i na tej podstaw ie domagał się w ysłania posła angielskiego .do W arszawy, irząd londyński odpowiedział, że w ysłanie agenta konsularnego w sprawie greckiej było pierwszą groźbą dla Turcji i pierwszym krokiem uznania Grecji, a Anglia nie chce w ojny ani zrywania stosunków z Rosją. W ra­ zie wdania się Anglików w spraw ę polską M ikołaj I mógłby przerzucić akcję na W schód i naruszyć tam spokój.

*5 Ż y w o t J. U. N iem cew icza przez k sięcia A dam a C za rto ryskieg o , Berlin— Poznań 1860, N iem cew icz do C zarto ry sk ie g o , Londyn 25 sie rp ie ń 1831, s. 361. „Lord G rey slaby człow iek, co dzień choć na godzinę b y w a u p a n i Lieven. Por. „K urier Ł iteracko-N au- ko w y ", 27 listo p a d a 1933, n r 48, s. 11 (H. K a h a n ó w n a , Pani de Lieven): „N ie je st rzeczą w y kluczoną, że in n y b y ob ró t w zięła w ielk a a k c ja p o w stan ia listopadów ègo, g d y b y n ie pani Lieven. D yplom atka s p r y tn a i pom ysłow a, osoba g o d n a zau fan ia ca ra A lek san d ra I” . •

P. P o p i e l , Pisma, t. 2, K raków 1893, A nglia z ro ku 1831 w listach lorda O re y

I k s ię ż n e j L ieven, s. 395.

“ К. K r y s i ń s k a , A n g lia a p o w sta n ie listo p a d o w e, „Przełom ", 10 XII 1930, n r 49, s. 8,* por. P ow stanie narodu p o lsk ie g o 1830H83U w św ie tle k r y t y k i m ocarstw

Należałoby również omówić stosunek Turcji, Szwecji i W atykanu wobec polskiego powstania. Adam Lewak w swjym znakomitym szkicu:

Turcja wobec rewolucji listopadowej stwierdził: ,,Mimo sympatii Turcji

do powstania polskiego i wspólnych interesów nie mogło być mowy o samodzielnym w ystąpieniu Turcji przeciw Rosji, a choćby o w ydo­ byciu się Dywanu spod przemożnego wpływu posła rosyjskiego bez pomocy i interwencji obcej"28.

Faktem jest, że pow stanie polskie w yw arło silne w rażenie na sfe­ rach rządow ych Szwecji. Jednakże Karol XVI Jan i jego rząd k o nser­ w atyw ny zajęli od początku stanowisko negatyw ne w stosunku do pow ­ stania polskiego i to w yraźnie prorosyjskie27.

W ypadałoby również omówić stosunek W atykanu do pow stania na tle zaburzeń, jakimi ogarnięte były ówczesne W łochy. W ydaje się, że w artościow y artykuł K rystyny K rysińskiej, jaki zamieszczony został w „Polsce Z brojnej" z okazji 100-lecia pow stania listopadowego, rów ­ nież zasługuje na szersze omówienie.

W ypada się także zastanowić nad przyczynam i niepowodzeń pol­ skiej dyplomacji i brakiem zrozumienia spraw y polskiej przez ówczesne mocarstwa. W znanym piśmie „Kraj i Emigracja", w ydaw anym w P ary ­ żu w 1856 r. poddano analizie przyczyny niepowodzenia pow stania listo­ padowego. Znalazło się -tam następujące zdanie: „Upadła Polska przez w iarę w obcą pomoc, nie podniosła się z zupełną ufnością w swoje własne siły: nigdy całkowicie nie w ierzyła w siebie. Gdy jedna część jej walczyła, drugie w yglądały jeszcze w ypadków tej walki, oczeki­ wały jeszcze na cudzoziem ską pomoc"28.

Jeden z w ybitniejszych historyków M arceli Handelsman, który z tak wielkim uznaniem odnosił się do działalności księcia Adama Czartoryskiego podczas pow stania w przeciw ieństw ie do innych dyplo­ matów i kitóry napisał, że książę Adam prow adził od początku do koń­ ca polską akcję dyplom atyczną rozważnie, planowo i konsekw entnie29, w artykule pisanym z okazji 100-lecia powstania listopadowego pt.

Polityka zagraniczna Polski w powstaniu listopadowym , nawiasem mó­

wiąc bardzo pesymistycznie, stwierdzał, że nie było zrozumienia sy tu a­ cji polskiej w Europie. Sytuacja Polski jego zdaniem stała się „lokalną kwestią .rosyjsko-polską, ew entualnie rosyjsko-prusko-austriacką-pol- ską. Koncepcja: naprzód dyplomacja, potem czyn, zaw ierała w sobie

*' A. L e w a k , Turcja w o b ec rew o lu cji listo p a d o w ej, W a rszaw a 1935, s. 7.

v N. F. H o l m , S zw ecja a p o ls k ie ru c h y w o ln o śc io w e w X IX w. Studia i m a ter­ iały do historii w o jsk o w o śc i, t. 19, cz. 2, W a rsz a w a 1973, s. 232.

88 N ie p o d le g łe p o w sta n ie, „K raj i E m igracja" 1856, z. 4, s. 207.

nie tylko sprzeczność w ew nętrzną, ale była w zasadniczej sprzecz­ ności z wymogami ogólnymi polityki europejskiej..."50.

Dla historyka polskiego z sytuacji dyplom atycznej 1831 r. w ypada w yciągnąć pew ne wnioski. Być może nie tak skrajne, jak Ludwika Miro* sławskiego, który mówił ,>o diaireannym żeforadtiwie naszych dyplom a­ tów "31. Faktem jednakże jest, że w rozpaczliw ym i beznadziejnym poło- żrniu szukaliśm y poparcia i liczyliśmy na uczciwość i dobrą wolę ob­ cych nam .rządów, k tóre m yślały tylko o w łasnych m ocarstwow ych interesach. N aw et znany konserw atysta krakow ski Paweł Popiel napisał: „Powstania polskie grzeszyły zawsze doryw czością, nieobrachow aniem chwili i .nie zapewnieniem sobie sprzym ierzeńców , a początkowaniem ich przez łudzi pełnych zapału i poświęcenia, ale równie pełnych próż­ ności, nie znających zaś stosunków politycznych Europy. N aród szla­ chetny bije się z nieustraszonym męstwem, szanuje zasady porządku społecznego; ludzki i szlachetny względem nieprzyjaciela, usiłuje pod­ kopać potęgę olbrzyma, który grozi całem u Zachodowi. I ani jeden rząd w Europie nie daje mu pomocy i otuchy L.l Smutny na całą prze­ szłość naszą rzuca cień, obojętność politycznego świata na w szystkie tuzy nasze irozbiory i na olbrzym ią 1831 roiku walkę. Jakże? cziy już nie przedstawialiśm y żadnej siły, żadnej w artości..."32.

W stosunku państw europejskich do spraw y Polski tkwi głęboki tragizm. Jest faiktem, co pięknie powiedział J. Dutkiewicz w sjwej zna­ komitej pracy Francja a Polska w 1831 roku na s. 37, na co również powołuje się S. Kieniewicza w swym głęboko erudycyjnym artykule zamieszczonym w „Tygodniku Powszechnym", że pow stanie polskie dało Europie dobrodziejstw o pokoju. Cena jednakże, jaką Polska zapła­ ciła za swój bohaterski i piękny zryw niepodległościowy była straszna. W znamiennych słowach myśl tę wypowiedział A ndrzej Zamoyski w liście do ojca pisanym z W arszaw y 30 października 1831 r.: „Każdy

,0 M. H a n d e l s m a n , P o lityka zagraniczna P olski w p o w sta n iu listo p a d o w ym , „P olska Z b ro jn a", 29 XI 1930, s. 2; por. J. Z i ó ł e k , D yplom acja p o lsk a p o w stan ia

listo p a d o w eg o w historiogralii, „Roczniki H u m an isty czn e” 1975, t. 23, z. 2; J. D u t ­

k i e w i c z , C h a ra k te r y sty k a d yp lo m a cji pow sta n ia listo p a d o w eg o , ,,Z eszy ty N au k o w e UŁ" 1977, S. I, z. 30; W . Z a r z y c k i , O rganizacja p o ls k ie j słu ż b y d y p lo m a ty c zn e j

w o kresie p o w stania listo p a d o w eg o , „R oczniki H isto ry c z n e " 1978, t. 44, s. 1— 40; por. Die d e u tsch -p o ln isch en B eziehungen 1831— 1848: V o rm ä rz un d V o lk e rlü h lu n g , B ra­

unschw eig 1979) por. M. K u k i e ł , U w agi i p r z y c z y n k i do g e n e z y re w o lu c ji listo p a ­

d o w e j 1 w o jn y 1831 roku. T e k i h isto ryczn e, t. 9, 1958; par. M ém oires d o cu m en ts e t écrits d ivers M ettern ich , t. 5, P aris 1882, s. 73; „ Je re g a r d e cojmme d 'u n g ra n d in té­

rê t que n o tre C our ©t celle de B erlin se tie n n e n t placé es su r u n e m êm e lig n e de conduite. Por. F. R a u m e r , P reussens V e rh ä ltn isse zu Polen in d en Ja h ren 1830 bis

1832 aus a m tlich en Q u ellen d a ig e ste llt, V e rm isc h te S chrillen, B erlin 1853.

« M i e r o s ł a w s k i , D yplom acja polska..., s. 170. м P o p i e 1, op. cit., s. 392— 393.

sobie powt&nsa, że to już skończone, a jakże ciężko oddychać. Z w ie ­ czora każdy się kładzie z najczarniejszym i myślami, a ramo budzi się z ciężarem n a sercu. Uzbrajamy się w cierpliwość. Trzeba umieć prze­ czekać. W ielka bo sztuka. M nóstwo ludzi w żałobie, mnóstwo biedaków to becz ręki, ito bez mogli, a w szyscy praw ie ibez cbleiba. Zima nadchodzi, każdy w łapę chucha i ku przechodzącem u ją w yciąga po jak ą pomoc. Dookoła m iasta o 'kilkanaście mil piusitfci. Zniszczenie okropne. Daîej

rochę lepiej".

Z wielką sym patią do spraw y polskiej odnosiło się społeczeństwo węgierskie. N a sesji w Krakowie poświęconej ostatnio 150 rocznicy powisfcamia listopadowego w ybitny znawca problem u W acław Felczak stwierdzał pow ołując się n a relację „Kuriera W arszaw skiego", że W ę­ gry zebrali w trakcie zbiórek na rzecz Polski 2,5 min forintów W. Fel­ czak przytoczył również fakt, że młody wówczas Kosuth wygłosił w tym czasie płomienną mowę popierając spraw ę Polski, która stała się początkiem jego k a rie ry politycznej.

W VI tomie Diariusza Sejmu wydanego przez Michała Roztworow- skiego znajdujem y charakterystyczny tekst odezw y rządu narodow ego do narod u w ęgierskiego z 25 czerwcami831 r. W odezwie tej czytamy: „Rząd narodow y polski powziął wiadomość, że szlachetny naród w ęgier­ ski sam w śród powszechnej obojętności Europy dla nasizej spraw y pod­ niósł za nami głos 'braterski w ad resie Komitetów do najjaśniejszego Cesarza A ustrii podanym ”.

Kości Polaków i W ęgrów spoczyw ają w jednych mogiłach pod W arną. Jak. miło dziś wspomnieć i powtórzyć, że najgroźniejszym po­ gromcą Moskali był król Stefan Batory, który daleko za.D źw inę p ro­ wadzi! zw ycięskie orły polskie, pod którymi i zastępy węgieirskie laury zbierały.

Również w prasie powstańczej, a zwłaszcza w „Gazecie Polskiej" iz 26 sierpnia 1831 ir. czytamy o sym patii W ęgrów: „Szlachetni W ęgrzy ciągle się ośw iadczają coraz mocniej za spraw ą naszą".

Państw a europejskie pomimo gorących sympatii swoich narodów dla Polski nie w ysunęły spraw y polskiej na forum międzynarodowe, nie oddały jej także do ponownego rozpatrzenia kontrahentom w iedeń­ skim. W ysłanników polskich przyjm owano tylko n a pryw atnych audien­ cjach. Z głębokim żalem pisał w swym pam iętniku J. U. Niemcewicz, że H. Palm erston gdy rozmawiał z nim, to siedział jak na rozżairzonych węglach, a żadne jego argum enty i racje nie miały zupełnie wpływu na tok m yślenia p olityka brytyjskiego.

Wiadomo, że nigdzie nie uznano w ysłanników pow stania za ofi­ cjalnych przedstawicieli polskich, bo byłby to pierw szy krok na drodze do uznania jej niepodległości. W szystkie posunięcia gabinetów

euro-pejskieh ujmowane były pod kątem stosunków poszczególnych państw z Rosją, a niie jako bezpośrednie imstosamkotwamlie się do Polski.

Na skutek tego spraw a polska znalazła się na skrzyżow aniu róż­ norodnych kierunków politycznych. Obawa pow szechnej rew olucji, ry ­ walizacja wzajemnych interesów poszczególnych państw i w yjątkow o spraw nie działająca dyplomacja rosyjska, przy nieudolności, braku sprężystości i szybkiej decyzji ze strony polskiej dyplom acji to czyn­ niki, które 'kreśliły łamiącą się a często rw ącą linię ostrożnych zachod­ nioeuropejskich posuniięć dotyczących bezpośrednio luib pośrednio po­ w stania listopadowego.

Analizując ogólne w ytyczne ówczesnej polityki europejskiej moż­ na przypuszczać, że spraw a polska naw et w razie w ygranej m ilitar­ nej zostałaby wtłoczona z powrotem w ciasne ram y spraw zagw aranto­ wanych K rólestwu Polskiemu w 1815 r.

N iewątpliwie itrafmie w skazywał na to H enryk W ereszyoki n a VIII Zjeżdzie Historyków Polskich w Krakowie w roku 1958 w swym p a ­ miętnym referacie Powstanie na tle m iędzynarodow ym i tezy te pow ­ tórzył także w swym artykule rocznicowym w „Tygodniku Powszech­ nym '' 16 listopada 1980 r.: „W szystkie pow stania .polskie rozpoczynano w sytuacji niejako przym usow ej, a położenie ich było tym gorsze, że Polska w rzeczywistości nie mogła uzyskać obcej pomocy. Każdy z n a ­ rodów w alczących o wolność mial bowiem tylko jednego wroga. Sło­ wianie bałkańscy Turcję, Belgowie Holandię, W łosi i W ęgrzy A ustrię, Polska zaś znajdowała się w potrójnej niewoli trzech potęg kontynen­ talnych”. To rwłaśnlie uniemożliwiało interw encję któregoś z mocarstw na jej rzecz.

Pod koniec powstania na łamach prasy pow stańczej spotkać można było rozmaite, stosunkowo naiwne sformułowania, ale dość znamienne, świadczące o niebezpiecznym zawsze zaniku realizm u np. w „Zjedno­ czeniu'' 16 sierpnia 1831 r. w artykule pt. O w pływ ie powstania polskie­

go na system europejski czjytamy: „Niepodległość Polski siłą oręża

wywalczona, cofnie Rosję ku właściwym granicom, ze zniweczeniem jej isrtirasziliwej potęgi izgaśnie duch zdobywczy tak niezgodny z chrześci­ jańskimi wyobrażeniam i miłości i swobód. Rosja rozpocznie nowe życie i własne z sił jej w ew nętrznych w ydobyte ukształtow anie".

W sposób najbardziej w szechstronny ujął znaczenie pow stania pol­ skiego i podsumował jego osiągnięcia i straty znany ówczesny dziennik niemiecki „Allgemeiner Anzeiger" z 21 paźdaieirniika 1831 r. pisząc: „W arszawa padła, polska armia przestała istnieć. Postaw m y pytanie, co Polska w tej wojnie straciła, a co zyskała. Straciła dużą ilość dzielnych bohaterskich wojowników i olbrzym ie środki materialne. Dobytek Polaków został zniszczony, pola zostały spustoszone, wsie zamienione

w popiół. W szystkie finanse zrujnowane. Zyskali jednak Polacy szacu­ nek, podziw i uznąnie w całej Europie. Tego uznania i odwagi nie może Polakom odmówić naw et wróg".

Z historii Polski, a także z historii pow stań polskich a w tym taikże powstania listopadowego w ysnuł pewne wnioski zmarły przed 10 laty wybitny polityk europejski Charles de Gaulle, k tó ry napisał w swych pamiętnikach, że w śród narodów europejskich jesit na pew no jeden naród, którego nie trzeba uczyć patriotyzm u. N arodem tym są Polacy.

U n iw e rsy te t Śląski

H e n ry k K ocój

L'ATTITUDE DES PUISSANCES EUROPÉENNES PAR RAPPORT A L'INSURRECTION DE NOVEMBRE

Les é ta ts e u ro p éen s m algré la sy m p a th ie de le u rs n atio n s tém oignée à la Pologne n ’a v a n c è re n t pas la cau se p o lo n aise au forum in te rn a tio n a l, ne la fire n t pas ré e x a ­ m iner p a r les c o n tra c ta n ts v iennois. O n sa it que les ém issaires de l'in s u rre c tio n ne furent n u lle p a rt ten u s p our re p ré se n ta n ts polonaise, ca r cela a u ra it é té le p rem ier pas en voie de re c o n n a ître l’in d ép en d a n ce de la Pologne. T outes les dém arches des ca b in e ts e u ro p éen s é ta ie n t conçues du p o in t de v u e des re la tio n s des p ay s p a rti­ cu liers avec la R ussie e t non pas com m e l ’a ttitu d e d irecte e n v e rs la P ologne. C ’est p o u rq u o i la cau se p o lo n aise se tro u v a a u ca rre fo u r des c o u ran ts p o litiq u es divers. La c ra in te de la rév o lu tio n u n iv erselle, la r e a l is a tio n d ’in té rê ts m utuels des pays p a rtic u lie rs, la diplom atie ru sse a g is sa n te d ’u n e m an ière e x cep tio n ellem en t habile, et p ar co n tre, l'in cap acité, le m anque d ’é la s tic ité et de prom pte décision de la p a rt de la diplom atie p o lo n a ise - c 'é ta ie n t des facteu rs qui tra ç a ie n t la ligne, se cassan t et se ro m p an t so u v en t, des dém arches p ru d en tes des p ay s de l'E u ro p e o ccid e n tale c o n c e rn a n t d irectem en t ou in d irectem en t l'in su rre c tio n de novem bre.