A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA OECONOM ICA 8, 1981
H e n r y k Baran *
M IĘDZYNARODOW E UMOWY HANDLOW E PO L SK I Z ZAGRANICĄ
O rganizacja ekonom icznego procesu w ym iany dóbr i usług w obrocie P olski z zagranicą odbyw a się na trz e ch płaszczyznach:
— stosunków m iędzy państw em polskim a in n y m p aństw em (pań-stw am i) — stosunek pań(pań-stw o : pań(pań-stw o,
— stosunków pom iędzy organam i w ładzy państw ow ej a przedsię-biorstw am i upraw iający m i działalność eksportow ą (lub im portow ą) — stosunek p aństw o : kupiec 1,
— stosunków m iędzy przedsiębiorstw am i — stosunek k u p ie c : k u -piec.
N a płaszczyźnie stosunków gospodarczych m iędzy Polską a innym i państw am i m am y do czynienia z działalnością tra k ta to w ą pow ołanych do tego organów państw ow ych. W zaw ieranych porozum ieniach organy te, w im ieniu rep rezen to w an y ch przez siebie państw , uzgadniają rodzaj dostaw , ilość (rozm iar), term in , try b i w a ru n k i (w sk ali m iędzynarodow ej) realizacji postanow ień um ow nych. Tę grupę um ów re p re -z e n tu ją roc-zne i w ieloletnie u k ład y handlow e określające ro -zm iary w y-m ia n y w zakresie poszczególnych g ru p tow arow ych lub tow arów , zo-bow iązania um aw iający ch się p ań stw do popierania tej w y m ian y przez udzielenie odpow iednich zezw oleń i ulg celnych itp. Do tej sfe ry należą tak że w szelkiego ro d zaju um ow y m iędzynarodow e (dw ustronne i w ie-lostronne), przez k tó re P olska o raz dane p aństw o (państw a) zobow iązują się do p rzestrzegania o k reślonych reg u ł zarów no przez w łasne organy, ja k i podległe jed n o stk i uczestniczące w obrocie. M ożna tu w ym ienić przykładow o konw encje zw iązane z przew ozem m orskim lub lotniczym , konw encje dotyczące a rb itra ż u itp.
* Mgr, st. asystent w Zakładzie M iędzynarodowych Stosunków Gospodarczych Instytutu Obrotu Towarowego UŁ.
1 Słow o „kupiec” jest tu użyte dla oznaczenia w szelkiego rodzaju przedsię-biorstw, niezależnie od postaci prawnej, pod jaką to przedsiębiorstwo występuje.
M i ę d z y n a r o d o w ą u m o w ą g o s p o d a r c z ą nazyw am y każde porozum ienie n a tu ry fo rm aln ej, z a w arte m iędzy dw om a lub w ię-cej państw am i w sp raw ach g o sp o d a rc z y c h 2. M iędzypaństw ow e um ow y handlow e są jed n y m z rodzajów m iędzypaństw ow ych um ów gospodar-czych.
U m o w y h a n d l o w e są to m iędzypaństw ow e porozum ienia, zw ieran e pom iędzy su zw eren n y m i państzw am i, k tó re m ają na celu zagzw a-ra n to w a n ie w zajem nych in teresó w w sferze obrotu tow arow ego, odpo-w iednio do założeń i celóodpo-w proodpo-w adzonej przez każdą ze stro n polityki h a n d lo w e j3. U m ow y han d lo w e m ożna tra k to w a ć w pew nym sensie jako in stru m e n t p o lity k i handlow ej; pozw alają bow iem na odpow iednie jej realizow anie, a rów nocześnie stw a rz a ją podstaw y i ra m y fo rm aln o p raw n e do stosow ania różnych środków polityki handlow ej. W stosunku do p ań stw k ap italisty czn y ch P olska rozw ija ak ty w n ą politykę tra k tato w ą , w zależności od tego, w jak im stopniu ob ro ty m iędzynarodow e są o g ra -niczane lub krępow ane przez jed n o stro n n e zarządzenia polityczno-han- dlow e poszczególnych państw . N atom iast w stosunkach gospodarczych m iędzy P olską a k raja m i socjalistycznym i um ow y handlow e są śro d -kiem , k tó ry zapew nia planow y rozw ój obrotów i zaspokaja potrzeby uczestniczących w nich gospodarstw narodow ych.
U m ow y handlow e m iędzy k raja m i socjalistycznym i są in stru m e n te m pom ocniczym do realizow ania ich narodow ych planów gospodarczych. W zależności od ilości p a rtn e ró w zaw ierających um owę, m ożna m ówić o um ow ach d w u stro n n y c h lub um ow ach w ielostronnych. H andlow e um o-w y d o-w u stro n n e dzielą się na:
a) tr a k ta t handlow y, stanow iący podstaw ow ą um ow ę gospodarczą m iędzy dw om a państw am i;
b) konw encja handlow a, stanow iąca analogicznie do tra k ta tu pod-staw ow ą um ow ę m iędzy dw om a państw am i, jednakże o nieco m niej uroczystym c h a ra k te rz e 4;
c) u k ład handlow y, stanow iący zazw yczaj w iększą um ow ę handlow ą m iędzy dw om a państw am i, k tó ra nie o b ejm u je jed n ak że całości podstaw opodstaw ych zagadnień ekonom icznych n a stęp u jący ch m iędzy dpodstaw om a p a ń -stw am i, lecz tylko jed en lub kilk a jej w ycinków ;
d) porozum ienie handlow e, stanaw iące jeszcze m niej form alną i za-zw yczaj jeszcze bardziej ograniczoną co do zakresu um ow ę na zupełnie
2 T. Ł y c h o w s k i , M ięd zy p a ń stw o w e u m o w y gospodarcze, Warszawa 1971. * S. S z c z y p i o r s k i , O rganizacja i te c h n ik a h a n d lu zagranicznego, Warszawa 1972.
4 Treść traktatu handlowego i konw encji jest w zasadzie ta sama. Podział de-term inują przesłanki historyczne.
k o n k re tn y tem at, czy kilka tem atów , przenegocjow anych m iędzy dw om a stronam i;
e) protokół handlow y, stanow iący ju ż zupełnie p ra k ty c zn y i za-zwyczaj k ró tk i dokum ent, k tó ry zaw iera uzgodnione w yniki rokow ań w jak iejś spraw ie lub k ilk u zw iązanych z sobą spraw ach, często protokół stanow i załącznik do um ow y szerszego ty p u 5.
Jed n ak ż e trzeb a zaznaczyć, że m onopol h a n d lu zagranicznego jest nieodłączną częścią gospodarki polskiej i w sk u tek tego Polska zawsze uk ład a sw oje um ow y z innym i państw am i na podstaw ie m onopolu h a n -dlu zagranicznego i tylko w ram a ch tego m onopolu mogą um ow y tak ie dochodzić do sk u tk u .
1. UMOWY HANDLOW E Z K R A JA M I SOC JA LISTY C ZN Y M I
U m ow y m iędzynarodow e k rajó w socjalistycznych zdeterm inow ane są n astęp u jący m i okolicznościam i:
— podm iotam i m iędzynarodow ego socjalistycznego podziału pracy. Są państw a, któ re o p ie ra ją w zajem ne stosunki na zasadzie rów ności s u w e re n n e j;
— p aństw a socjalistyczne w y stęp u ją w e w zajem nych stosunkach j a -ko w łaściciele środków p rodukcji i re z u lta tó w produkcji;
— p aństw a socjalistyczne prow adzą gospodarkę planow ą.
Um owy m iędzynarodow e zajm u ją w ęzłowe m iejsce w całym procesie w spółpracy i in te g ra c ji socjalistycznej, stw a rz ają c planow e ram y dla ogółu w zajem nych stosunków w k ra ja c h RW PG. Z trzech podstaw o-w ych sfer procesu in te g ra c ji socjalistycznej (organizacja o-w spółpracy m iędzynarodow ej, po lity k a gospodarcza i planow anie, p ro d u k cja i w y-m iana) G in te re su ją nas uy-m ow y dotyczące sfe ry w yy-m iany.
W ieloletnie um ow y handlow e m iędzy k raja m i socjalistycznym i są zaw ierane w w y n ik u koordynacji narodow ych planów gospodarczych i m ają na celu stw orzenie stab iln y ch w a ru n k ó w rozw oju gospodarczego ty ch krajów . Są one w ażnym elem entem system u pow iązań planow ych, a jednocześnie p u n k tem w yjścia w procesie w ym iany na m iędzynaro-dow ym ry n k u socjalistycznym 7.
Um owy handlow e ob ejm u ją całokształt w zajem nych dostaw tow a-row ych na dan y okres 5-letni, a więc wchodzą w nie dostaw y, które
s Ł y c h o w s k i, op. cit.
" A . W a s i l k o w s k i , S o c ja l is ty c z n a in t e g r a c j a gospodarcza, W arszaw a 1974, s. 46.
7 S. G ó r a , Z. K n y z i a k , W s p ó łp r a c a k r a j ó w R W P G a ra c h u n e k eko n o m ic zn y , W arszaw a 1966, s. 66.
są w ynikiem negocjacji, jak i w cześniejsze porozum ienia, np. dotyczące specjalizacji. W dotychczasow ej p ra k ty c e zaw ierania um ów handlow ych m iędzy k raja m i socjalistycznym i przew ażają um ow y d w ustronne, czego przyczyną je s t bilansow anie w zajem nych obrotów stro n podpisujących um owę.
W zakres um ow y handlow ej wchodzą n a stęp u jąc e elem enty:
— w zajem ne dostaw y w ciągu pięciu lat uzgadniane w form ie pro-tokołów rocznych,
— proced u ra dotycząca płatności za w ym ianę tow arow ą, — proced u ra likw idacji zadłużenia.
T ow ary dostarczane na podstaw ie w ieloletnich um ów dzielą się na trz y grupy:
a) głów na g ru p a tow arów , na k tó re u stala się w um ow ie i p ro to -kołach rocznych sztyw ne k o n ty n g e n ty ilościowe oraz inne w a ru n k i dostaw ;
b) g ru p y tow arow e łub poszczególne tow ary, na k tó re u stala się w um ow ie i protokołach rocznych k o n ty n g en ty w artościow e;
c) tow ary, n a k tó re nie u stala się kontyngentów .
Istn ieje m ożliw ość stosow ania dw óch konty n g en tó w w jed n ej um o-wie, np. u sta la się k o n ty n g en t ilościow y na dw a pierw sze la ta um ow y, a na n astęp n e la ta dostaw ę o k reśla się w artościow o. D opiero w p ro to -kole rocznym w trzecim roku trw a n ia um ow y określa się ilość i inne w a ru n k i dostaw .
P ro to k o ły roczne są więc w ażnym elem en tem um ow y handlow ej. Z aw ieran e są przez m in istró w h a n d lu zagranicznego pod koniec ro k u poprzedzającego w ejście protokołu w życie. D rugą w ażną cechą p ro to -kołu rocznego są negocjacje, kiedy u stala się często w a ru n k i dostaw , k tó re w p ły w ają na oddzielną tra n sa k cję , np. cenę lub bazę cenową. P rotokoły roczne są w łączone do N arodow ego P la n u Społeczno-G ospo-darczego, do planu ek sp o rtu i im p o rtu k rajów , k tó re zaw arły um owę, co g w a ra n tu je w ykonanie w zajem nych d o s ta w 8.
W w y n ik u podpisania um ow y m iędzy P olską a k raje m socjalistycz-n y m p ow stają zobow iązasocjalistycz-nia, k tó re re a liz u ją przedsiębiorstw a u praw socjalistycz- nio-ne do prow adzenia działalności w zakresie h a n d lu zagranicznio-nego. P od-staw ow e decyzje dotyczące w y b o ru ry n k u geograficznego k o n tra h e n ta o raz w aru n k ó w dostaw y 9 są więc podejm ow ane poza jed n o stk ą h a n d lu
zagranicznego.
8 Wykonanie um owy gwarantuje m. in. fakt, że zobowiązania um owne zaw ie- -rają państwa, które dzięki monopolowi handlu zagranicznego dysponują pełnią
śro-dków do wykonania umowy.
• W obrocie między krajami członkami RWPG obowiązuje prawo jednolite <Ć)WD RWPG 1968, OWM RWPG 1962, OWOT RWPG 1967.
W iększy zakres sw obody decyzji m ają jed n o stk i h a n d lu zagranicz-nego w w a ru n k a ch w y m ian y n iek ontyngentow ej. Ten rodzaj w ym iany ro sta ł w prow adzony w 1971 r., przy n astęp u jący ch założeniach:
— n o m en k la tu rę i udział k ra je u sta la ją w try b ie d w ustronnym , — do sfe ry w y m ian y w łącza się to w ary nie o b jęte k o n tyngentam i ilościow ym i i w artościow ym i,
— ceny na te to w a ry ustalone są w try b ie d w u stro n n y m przez je d -nostki h a n d lu zagranicznego,
— rozliczenia dokonyw ane są za pośrednictw em M iędzynarodow ego B anku W spółpracy G ospodarczej,
— dostaw y realizow ane są na podstaw ie O gólnych W arunków Do-s ta w RW PG 1968,
— w ym iana n iekontyngentow a może nie podlegać bilansow aniu w try b ie d w ustronnym .
W prow adzenie w y m ian y n iekontyngentow ej je s t w ypośrodkow aniem m iędzy ten d e n cją do ścisłego planow ania obrotów h a n d lu zagranicznego a ten d e n cją do o tw arcia now ych m ożliwości rozw oju w ym iany w zajem -nej m iędzy k raja m i RW PG. Mimo że w założeniach w ym iany n iekontyn g en to w ej stw ierdzono m ożliw ości przejścia do w y m ian y w ielo stro n -nej, to jed n ak w p ra k ty c e w a ru n k i jeszcze nie do jrzały do szerszego w y k o rzy stan ia om aw ianego in stru m e n tu .
2. UMOWY HANDLOWE POLSKI Z KRAJAMI KAPITALISTYCZNYMI
C h a ra k te r um ów gospodarczych m iędzy P olską a k raja m i k a p ita -listycznym i jest d ia m e tra ln ie różny od um ów zaw ieranych z k raja m i socjalistycznym i. W ynika to z różnic ustrojow ych, a także ze stosow a-nia przez k ra je kapitalisty czn e określonej p o lity k i handlow ej w sto-su n k u do k rajó w socjalistycznych. C zynniki ograniczające dostęp do ry n k u k ra ju k ap italistycznego są rozw ażane w ty m p u nkcie od stro n y podm iotu, k tó ry je stw arza bądź k o n tro lu je , tzn. p a ń stw a k a p ita li-stycznego.
Podstaw ow ym i elem en tam i ty ch czynników są: propaganda w ew -n ętrz-n a, b a rie ry taryfow e, p ara tary fo w a oraz pozataryfow a (w szcze-gólności ograniczenia ad m inistracyjne). Te o sta tn ie należą obecnie do najb ard ziej e fe k ty w n y ch narzędzi p ro tekcjonistycznej polityki państw kapitalistycznych, gdyż ich w y k ry cie, a ty m bardziej udow odnienie sprzeczności z istn iejący m i um ow am i je s t bardzo tru d n e . N ie bez zna-czenia jest fak t, że sposoby stosow ania w ym ienionych b a rie r nie zostały jeszcze dostatecznie poznane (m. in. z powodu dużej ilości rozw iązań, tru d n o ści w ykrycia). Z drugiej zaś stro n y , b ra k je s t m iędzynarodow ych
um ów, k tó re w sposób szczegółowy ograniczałyby lub regulow ały ich stosow anie.
S tąd też celem um ów handlow ych zaw ieranych przez Polskę z k r a ja -m i kap italisty czn y -m i je s t stw orzenie polski-m jednostko-m h a n d lu za-granicznego tak ich w aru n k ó w dostępu do ry n k u , z jak ic h ko rzy stają k o n k u ren ci zagraniczni (zasada najw iększego uprzyw ilejow ania) i k on-k u re n c i loon-kalni (zasada tra on-k to w a n ia narodow ego).
Isto tn e znaczenie dla rozw oju w spółpracy m iędzy W schodem i Z a-chodem m iał proces odprężenia i KBW E. K ońcow y d o kum ent KBW E 10 uznać należałoby za coś w ro d zaju podstaw ow ej k a rty europejskich stosunków ekonom icznych — tw orzącej k o n s tru k ty w n y k lim at w spół-p rac y oraz w y tyczającej k o n k re tn e k ierunki, m etody i form y działania w zakresie han d lu , kooperacji przem ysłow ej, w spółpracy nauk o w o tech -nicznej, tra n sp o rtu , tu ry sty k i, m ig racji siły roboczej, szkolenia kad r i ochrony środow iska. D okum ent ten je st — ja k dotąd — n ajp ełn iejszy m i n ajd a lej idącym kodeksem zasad w spółpracy ekonom icznej m iędzy k ra ja m i różnych system ów , ak ceptow anym przez ogół p ań stw Europy i A m eryki Północnej.
W dziedzinie stosunków Polski z ro zw iniętym i k raja m i kap italisty cz-nym i m ożna w skazać p rzy k ła d y rozw iązań, k tó re w y raźn ie w yprzedzały postanow ienia sform ułow ane w Akcie K ońcow ym KBW E. Są to:
— um ow a o ro zw ijaniu kooperacji przem ysłow ej z R epubliką W łoską z 14 VII 1965 r. W um ow ie tej po raz p ierw szy w prow adzono pojęcie k o o peracji przem ysłow ej do stosunków dw u stro n n y ch , tw orząc ty m sa-m ysa-m sp rz y jają c y k lisa-m at dla tego ro dzaju obrotów ;
— p o lsko-francuska um ow a o w spółpracy gospodarczej i w ym ianie handlow ej, podpisana w P a ry ż u 23 X II 1969 r. U m ow a w prow adziła obok określenia przedsięw zięć kooperacji zasadę pełnej lib eralizacji w zajem -n ych obrotów w y -n ik ają c y c h z ty ch przedsięw zięć;
— d e k la rac ja z 2 X 1974 r. o zniesieniu w szelkiego ro d zaju o g ra n i-czeń o c h a ra k te rz e d y sk ry m in acy jn y m
S tosunki gospodarcze m iędzy k raja m i socjalistycznym i a k raja m i gospodarki ryn k o w ej re g u lu ją głów nie d w u stro n n e um ow y m iędzypań-stw owe.
M ówiąc o d w u stro n n y c h zw iązkach um ow nych, nie należy pom ijać istn iejący ch m iędzynarodow ych układów lu b porozum ień w ielo stro n -nych, w k tó ry c h stro n a m i m ogą być k ra je k ap ita listy c z n e i k ra je socja-listyczne. N iek tó re z układów w ielo stro n n y ch w y w ie rają bezpośredni
' --iX'**
w A k t K o ń c o w y K o n f e r e n c j i B e z p i e c z e ń s t w a i W s p ó ł p r a c y w E uropie , H elsinki 1 sie rp n ia 1975 r., „S p raw y M iędzynarodow e” 1976, n r 1.
11 S. D ł u g o s z , P o lsk a a w s p ó ł p r a c a gospod a r cza , „S p raw y M iędzynarodow e’* 1977, n r 11, s. 34.
w pływ na treść um ów d w ustronnych. P rzy k ład em może być U kład O gólny w S p raw ie Ceł i H andlu (GATT). In n y p rzy k ła d stanow i w ielo-le tn ie Porozum ienie W łókiennicze — zaw arte pod auspicjam i GATT — którego postanow ienia m ogą być inkorpow ane do um ów d w u stro n -nych, np. do porozum ienia pom iędzy EWG a Indiam i. Można jeszcze w ym ienić porozum ienia surow cow e i inne, k tó re w y w ierają pow ażny w pływ na zasady, a n aw et rozm iary w ym iany w określonych branżach.
P olska zaw arła szereg um ów gospodarczych z k raja m i kap italisty cznym i, k tó ry ch celem był rozw ój w spółpracy gospodarczej poprzez n a -stęp u ją ce czynniki:
a) sp rzy jające i akty w izu jące d w u stro n n ą w spółpracę działania ad-m in istracji państw ow ej, w tyad-m przede w szystkiad-m najw yższych władz; b) ro zw ijanie dw ustronnych, kom pleksow ych przedsięw zięć z dzie-dziny kooperacji przem ysłow ej;
c) rozw ijanie dw u stro n n y ch przedsięw zięć surow cow o-kredytow ych, stab ilizujących nieraz na długie lata rozw ój d w u stro n n ej w spółpracy g o spodarczej;
d) ak ty w n a i prom ująca eksport, ale zarazem u łatw iają c a w ielo-letn ie przedsięw zięcia — po lity k a finansow a.
D w ustronne um ow y gospodarcze o b ejm u ją n astęp u jącą tem atykę: — w ym iana handlow a;
— system rozliczania w zajem nych płatności (układy lub porozum ie-n ia płatie-nicze);
— w spółpraca naukow a, techniczna, itp.; — kredytow a;
— sta tu s p rzedstaw icielstw handlow ych; — tra n s p o rt i żegluga;
— indem nizacja;
— o b ró t k o operacyjny jako dziedzina od k ilk u lat szczególnie roz-w ojoroz-w a roz-w płaszczyźnie stosunkóroz-w m iędzy k raja m i socjalistycznym i.
N ie sposób w yczerpać, w pow yższym w yliczeniu przykładow ym , p eł-nego zakresu tem atyczeł-nego m iędzypaństw ow ych um ów gospodarczych. Istn ieje w iele przykładów , w k tó ry ch całokształt problem ów w spół-pracy gospodarczej b y łb y u ję ty w jed n ej um ow ie dw u stro n n ej. J e s t to oczyw isty w y n ik procesu rozw ojow ego, jak iem u podlegają stosunki go-spodarcze m iędzy k raja m i kap italisty czn y m i a socjalistycznym i. Od pro sty ch form w y m ian y clearingow ej, czy n a w e t ściśle kom pensow anej, przechodzono do form coraz bardziej w szechstronnych, odchodząc tym sam ym od p ro stych tra n sa k cji k u p n a — sprzedaży. S tąd w łaśnie coraz częściej pojaw iają się w um ow ach m iędzynarodow ych zagadnienia koope-racji przem ysłow ej.
D w u stro n n a um ow a gospodarcza je s t czynnikiem stab ilizującym w a ru n -ki w spółpracy gospodarczej. S tą d przejście do system u um ów w ielolet-nich z reg u ły na okres 3 do 5 lat, z m echanizm em protokołów rocznych. P ro to k o ły te stw a rz a ją m ożliw ość w prow adzenia, w toku w ażności um ów, k o re k tú r czy m o dyfikacji dla u łatw ie n ia w spółpracy gospodar-czej.
W protokołach zaw ieran y ch m iędzy P olską i k raja m i k ap italisty cz-nym i u sta la się listy eksportow e i im portow e. L ista eksportow a w y-szczególnia to w ary, k tó ry c h przyw óz do danego k ra ju kapitalistycznego podlega ograniczeniom . Z reg u ły określa rów nież przyznane ko n ty n g en ty m inim um .
L ista polskiego im p o rtu z określonego k ra ju m a c h a ra k te r in d y k a - ty w n y , co znaczy, że przedm iotem dostaw do Polski m ogą być towary,, k tó ry c h nie u jęto w liście 12. W ielkość k o n ty n g en tu może być w yrażona ilościowo lub w artościow o.
P odstaw ow a k o n stru k cja um ów h andlow ych o p iera się na k ilk u węz-łow ych p rzesłankach zaw arty ch w tekście um ow y. P rz esła n k i te są n a-stępujące:
— zasada najw iększego uprzyw ilejow ania,
— dopuszczalne p rzy p ad k i ograniczenia zasady najw iększego u p rz y
-w ilejo-w ania, ___
— szczególne u łatw ien ia dla w spółpracy gospodarczej, — postanow ienia rozliczeniow o-finansow e,
— postanow ienia insty tu o io n alizu jące nadzór nad w ykonyw aniem um ow y.
U m ow y zaw ierane przez Polskę u jm u ją spraw ę najw iększego u p rz y -w ilejo-w ania przedm ioto-w o-podm ioto-w o, kładąc n aj-w iększy nacisk na przedm iot obrotu. Z w racają one m niejszą uw agę n a p raw a sw oich pod-m iotów , tzn. uspołecznionych ogniw obrotu z zagranicą. Podejście przed-m iotow e w y d aje się być zresztą zgodne z ujęcieprzed-m probleprzed-m u zasady najw iększego up rzy w ilejo w an ia w a rt. I U kładu Ogólnego w S p raw ie Ceł i H andlu (GATT), choć u jęcie to m a ograniczone zastosow anie p rze -de w szystkim do sfe ry w y m ian y tow arow ej.
W rzeczyw istości zachodzą pow ażne rozbieżności m iędzy przyznaniem k lau z u li najw iększego u p rzy w ilejo w an ia, a jej p ra k ty c zn y m zastoso-w aniem . P a ń stzastoso-w a k ap ita listy c z n e dążą do bardzo zastoso-w ąskiego stosozastoso-w ania zasady najw iększego uprzyw ilejow ania. Początkow o, ograniczyły ją do zakresu opłat celnych, n astęp n ie pod naciskiem p ań stw socjalistycznych stopniow o rozszerzają na sferę form alności celnych i a d m in istra c y jn y c h oraz na sferę ograniczeń ilościowych.
M iędzy W schodem i Zachodem istn ieje obecnie d o k try n a ln y spór dotyczący in te rp re ta c ji i zakresu stosow ania zasady najw iększego u p rz y -w ilejo-w ania. K ra je zachodnie -w pro-w adzając s-w oją in te rp re ta c ję tej za-sady w edług „rzeczyw istej w zajem ności”, n a ru sz ają jej podstaw ow e a try b u ty (bezw arunkow ość, nieograniczoność, natychm iastow ość), a w to m iejsce p ro p o n u ją w aru n k o w e stosow anie KNU, ograniczone do nie-k tó ry c h tylnie-ko dziedzin z m ożliw ością ustanow ienia m om entów w p ro w a-dzenia jej w życie i zaw ieszania stosow ania.
S tąd podstaw ow ym zadaniem p rzy zaw ieraniu now ej um ow y gospo-darczej z k raje m kap italisty czn y m staje się stopniow e rozszerzenie sfery zastosow ania zasady najw iększego uprzyw ilejow ania, a następ n ie b a r-dzo drobiazgow e áledzenié czy p a rtn e r nie dokonuje naru szeń p o tw
ier-dzonych um ow nie zasad.
O becnie w sto sunkach tra k ta to w y c h Polski z rozw iniętym i k raja m i kap italisty czn y m i problem doprow adzenia naszych p a rtn e ró w do re s-p ektow ania s-pełnego zakresu zasady najw iększego us-p rzy w ilejo w an ia w dziedzinie o b ro tu tow arow ego i usług sprow adza się przede w szystkim do uzyskania najb ard ziej uprzyw ilejow anego tra k to w a n ia w dziedzinie w szelkich przepisów , form alności i opłat zw iązanych z przyw ozem , w y-wozem i tra n z y te m oraz w zakresie nie dy sk ry m in acy jn eg o stosow ania re s try k c ji ilościow ych wobec polskich im p orterów i eskporterów .
U zgodniony w um ow ie zakres stosow ania zasady najw iększego u p rzy -w ilejo-w ania m a bezpośredni -w pły-w na -w a ru n k i dostępu i działania n a ry n k u . T ym sam ym z n ajd u je swe odbicie w pojedynczej tra n sa k cji h a n -dlu zagranicznego, a w w iększości przypadków je s t czynnikiem d e te rm in u jąc y m opłacaliność tra in sa k cji i (lub) m ożliw ości jej realizacji. P rz y -kładow o m ożna podać przy zn an ie Polsce KNU przez USA, niestosow anie d y sk ry m in ac y jn y ch ceł, p rzyznanie Polsce praw a do ko rzy stan ia z k re -d ytów i gw aran cji Im p o rt— E ksport B anku, a także lib eralizacja p rzepisów o sprzedaży k rajo m socjalistycznym sp rzętu inw estycyjnego i te -chnologii.
W um ow ach handlow ych zaw arty ch z k raje m nie stosującym re g la -m en ta cji dew izow ej proble-m y rozliczeń u stala się poprzez ok reślen ie w a lu ty rozliczeniow ej i ew e n tu aln ie postanow ienia dotyczące gotowości stro n do stw arzan ia dogodnych w a ru n k ó w kredytow ych. O ile je s t za-w a rta um oza-w a m iędzypaństza-w oza-w a dotycząca przyznania jednej ze stro n k re d y tu na określone cele, to m usi rów nież być podpisane odpow iednie porozum ienie m iędzy B ankiem H andlow ym SA w W arszaw ie i k re d y -todaw cą lu b g ru p ą kredy-todaw ców (banków k ra ju udzielającego kredyt). P rzy k ład em m iędzypaństw ow ej um ow y gospodarczej, k tó ra może być w zorcem dla w spółpracy k rajó w o odm iennych u strojach, je s t podpi-sany przez Polskę i F ra n cję 5 X 1972 r. 10-letni u k ład o w spółpracy
gospodarczej i naukow o-technicznej. Obie stro n y zobow iązały się do popierania i stw orzenia m ożliw ie najlepszych w a ru n k ó w do realizacji porozum ień k o o p eracyjnych (z 10 arty k u łó w U kładu 4 dotyczyły ko-operacji) 13. P onadto pow ołano do życia M iędzynarodow ą K om isję do S p raw W spółpracy Gospodarczej.
W ram ach K om isji utw orzono branżow e g ru p y robocze dla ty ch ga-łęzi przem ysłu, w k tó ry c h stw ierdzono najlepsze m ożliw ości w sp ó łp ra-cy. W w y n ik u p rac g ru p roboczych P olska i F ra n c ja zaw arły 14 IX 1977 r.
um ow ę o w spółpracy w dziedzinie chem ii i urządzeń dla przem ysłu che-micznego. S tro n y postanow iły, że „... będą popierać m ak sy m aln y rozwój w spółpracy naukow ej, przem ysłow ej i gospodarczej w dziedzinie che-m ii i urządzeń dla p rzeche-m ysłu cheche-m icznego zarów no w każdyche-m z obu państw , ja k i w k ra ja c h trz e cic h ”.
U kład z roku 1972 doprow adził do uzyskania przez Polskę w e F ra n -cji k red y tó w in w e sty c y jn y ch na sum ę 1,5 m ld franków , k tó rej w ielkość podniesiono ostatecznie do 4,5 m ld fran k ó w u .
D ziałalność tra k ta to w a znalazła sw oje odbicie w w ym ianie h an d lo -w ej:
— w zajem ne obroty P olski i F ra n cji w zrosły 7,6 raza (w cenach bieżących) w lata ch 1971— 1976,
— podpisano w iele k o n tra k tó w k o o p eracyjnych (B erliet, Nicolas, E strel, JOY , Thom pson, L agobax — С II).
Siedzenie ew olucji um ów gospodarczych zaw ieran y ch m iędzy Polską a k raje m k ap italistycznym , np. z F ra n cją , w skazuje na przechodzenie od porozum ień bardziej ogólnych (układ z 1972 r.) do bardziej szczegó-łow ych (um ow a dotycząca chem ii z 1977 r.). Taka te n d e n cja uw idacznia się rów nież w porozum ieniach z in n y m i k raja m i kapitalistycznym i. P rz y k ła d e m je s t tró jstro n n a um owa Polski, A ustrii, C zechosłow acji o dostaw ach i tran zy cie en erg ii ele k try c z n ej z Polski przez Czechosło-w ację do A ustrii. Czas trCzechosło-w an ia tej um oCzechosło-w y je s t precedensoCzechosło-w y, ponieCzechosło-w aż jej te rm in w ażności u pływ a 31 V III 1999 r.
Poza w spom nianym i w yżej pozytyw nym i zjaw iskam i w stosunkach han d lo w y ch P olski z k raja m i k ap italistycznym i w y stęp u je szereg zja-w isk n eg aty zja-w n y ch zja-w yn ik ający ch głózja-w nie z różnic ustrojozja-w ych. S tąd też m iędzynarodow a um ow a handlow a je s t tw orem kom prom isu dw óch stron. Bardzo często, zwłaszcza w w yn ik u recesji w k ra ju k ap ita listy c z -nym , m ogą w ystąpić zakłócenia w realizacji założeń um owy. D laiego też m iędzypaństw ow a um ow a handlow a w ym aga zin stytucjonalizow
ane-18 J. M i c h a l a k , E w o l u c ja p o ls k o -fr a n c u sk ic h s t o s u n k ó w g o s p o d a r c zy c h , „S p raw y M iędzynarodow e” 1977, n r 10, s. 32.
u L ’o b je c t if d u c o m m e r c e fr anco-pcU m ais : 8 m i l i a r d s d e fr a n cs en 1980, „M oniteur du C om m erce I n te rn a tio n a l” 1975, n r 140, s. 25.
go nadzoru, którego form ą je s t kom isja m ieszana. P ow ołuje się ją dla oceny legalizacji um ow y, ro zp a try w a n ia sp raw zw iązanych ze stosun-kam i gospodarczym i m iędzy dw om a k raja m i i dla p rzed kładania swoim rządom w szelkich w niosków, zm ierzających do u łatw ien ia i ro zw ijania w ym iany handlow ej oraz w spółpracy gospodarczej i przem ysłow ej. Isto tn y m zadaniem kom isji m ieszanej je st ustalan ie szczegółow ych po-stanow ień dotyczących zwłaszcza ty ch w yrobów wobec k tó ry c h istn ieją jeszcze ograniczenia ilościow e w im porcie.
W odróżnieniu od stosunków um ow nych m iędzy k raja m i so cjalisty-cznym i um ow a zaw ierana przez Polskę z k raje m kap italisty czn y m m a c h a ra k te r fa k u lta ty w n y . W yznacza ona cele stro n i stw arza podm iotom gospodarczym w a ru n k i dla jej w ykonania.
N ależy je d n a k podkreślić, że realizacja założeń um owy n a stęp u je w w yn ik u um ów zaw ieran y ch bezpośrednio m iędzy polskim i przedsiębiorstw am i h a n d lu zagranicznego a zainteresow anym i firm am i k a p ita listy -cznym i, na k tó re państw o kap italisty czn e nie może oddziaływ ać bezpo-średnio. D latego też oprócz ak ty w n ej działalności tra k ta to w e j prow a-dzonej przez państw o, przedsiębiorstw a h a n d lu zagranicznego m uszą prow adzić a k ty w n ą politykę przystosow ania się do ry n k u k ap ita listy c z -nego i zm ieniających się na nim w arunków . Tylko w takim przypadku zostaną zdyskontow ane stw arzan e przez polskie ograny tra k ta to w e coraz korzystniejsze w a ru n k i w ym iany d w u stro n n ej dla polskich jed n o -ste k h a n d lu zagranicznego i ich zagranicznych k ontrahentów .
H e n ry k B aran
INTERNATIONAL TRADE AGREEMENTS OF POLAND WITH ABROAD
The article sets forth to discuss the im portance of trade agreem ents in foreign trade of Poland. The character and contents of the agreem ents are determined by th e socio-political system of the country with which Poland enters into such agreem ents. The article consists of two parts. In the first part the analysis is focussed on trade agreem ents concluded between Poland and socialist states, and especially on their importance, procedure of concluding these agreem ents, their contents and consequences for Polish foreign trade organizations. The second part o f the article presents trade agreem ents, as a basic elem ent of the treaty policy of the state, w hich creates suitable conditions for foreign trade organiza-tions to conduct trade exchange in the m arkets of developed capitalist countries. The analysis of contents and scope of the agreem ents reveals the evolution in economic relations betw een countries of different socio-political system s in line with provision of the Conference on Security and Coperation in Europe.
