Józef Wiesław Rosłon
"The four Gospels Translated into
Hebrew by William Greenfield in
1831", introd. par Jean Carmignac,
Turnhout 1982 : [recenzja]
Collectanea Theologica 54/1, 163-165
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54 (1984) fasc. I
R E C E N Z J E
T h e f o u r G o sp e ls T r a n s l a t e d i n t o H e b r e w b y W i l l i a m G r e e n f i e l d i n 1831. I n t r o d u c ti o n p a r J e a n C a r m i g n a c , T u r n h o u t (B elg iq u e) 1982, B ré p o ls, s. X L I I + 82 (T r a d u c t i o n s h é b r a ï q u e s d e s E v a n g i l e s r a s s e m b l é e s p a r J e a n C a r m ig n a c , 1). W d w ó c h k o lu m n a c h n a s tr o n ie b ie g n ie te k s t h e b r a js k i z m a s o re c k ą p u n k ta c j ą ty b e r ia d z k ą , w y d a n ie f o to g ra fic z n e p o w ię k s z o n e z P o lig lo tty S a m u e la L e e z 1831 r. J e s t to h e b r a j s k i p r z e k ła d c z te re c h E w a n g e lii u ło ż o n y c h w tr a d y c y jn e j k o le jn o ś c i od M a te u s z a do J a n a . Ż y w a p a g in a p o d a n a po a n g ie ls k u i po h e b r a js k u . T e k s t p o p rz e d z a o b s z e rn e w p r o w a d z e n ie o g ó ln e J e a n a C a r m i g n a c a z b o g a ty m i p rz y p is a m i. J e s t to re k o m e n d a c ja n o w e j s e r ii w y d a w n ic z e j, m ia n o w ic ie h e b r a j s k ic h p rz y k ła d ó w E w a n g elii, z g ro m a d z o n y c h i o p ra c o w a n y c h p rz e z niego, a z c z a se m p rz e z d o b o ro w y z e sp p ł e n tu z ja s tó w te j in ic ja ty w y . W Z a g a d n i e n i u p o d s t a w o w y m u z a s a d n ia on w a r to ś ć d la n a u k i i w p r o s t p o tr z e b ę p o z n a w a n ia h e b r a j s k ic h r e - t r o w e r s ji N o w eg o T e s ta m e n tu , k tó r y c h je s t o w ie le w ię c e j n iż p o w sz e c h n ie z n a n y p rz e k ła d F r a n z a D e l i t z s c h a czy I z a a k a S a l k i n s o n a . Co p r a w d a m o w ą J e z u s a b y ł je d e n z d ia le k tó w a r a m e js k ic h i id e a łe m b y ła b y r e t r o - w e r s ja e w a n g e lii n a ję z y k a r a m e js k i, lecz n ie s te t y d o tą d ta k i e j, p o z a p r ó b a m i f r a g m e n ta r y c z n y m i, n ie m a . D w ie rz e k o m e w e r s je a r a m e js k ie o k a z a ły się p r z y d o k ła d n y m z b a d a n iu p r z e k ła d a m i s y r y js k im i n a p is a n y m i a r a m e js - k im a lf a b e te m . C a r m ig n a c s u g e r u je w o p a r c iu o p o s z e rz o n ą p rz e z z n a le z is k a q u m r a ń s k ie z n a jo m o ś ć ję z y k a a r a m e js k ie g o p ię k n ą p r a c ę d o k to r s k ą — r e - t r o w e r s ję E w a n g e lii n a ję z y k a r a m e js k i. I n n y m te m a te m , p a s jo n u ją c y m i p o ż y te c z n y m , m o g ła b y b y ć p r a c a : Z e b r a n e p r o p o z y c j e co do a r a m e j s k i e g o p o d ło ż a n i e k t ó r y c h c z ę ś c i N o w e g o T e s t a m e n t u . J e ś li c h o d z i o r e t r o w e r s j e h e b r a js k ie , z d a n ie m a u to r a , n ie m o ż n a p o o d k r y c ia c h w P u s t y n i J u d z k i e j w y k lu c z y ć e w e n tu a ln o ś c i, że r e d a k to r z y p ie r w sz y c h d o k u m e n tó w c h r z e ś c ija ń s k ic h u ż y w a li te ż ję z y k a h e b ra js k ie g o . To b y d a w a ło sz c z e g ó ln ą r a n g ę p r z e k ła d o m n a ję z y k h e b r a j s k i p o z a ty m , że p o z w a la ją o n e p o z n a ć le p ie j m e n ta ln o ś ć p is a r z y N o w eg o T e s ta m e n tu , a z w ła sz c z a e w a n g e lis tó w . N a r a z ie , w m y ś l p rz y p o w ie ś c i z M t 13, 44 o z n a le z io n y m s k a r b ie , d la n a b y c ia k tó r e g o w a r to je s t s p r z e d a ć w s z y s tk o , co się m a , J. C a rm ig n a c u k a z u je n a m t a k i g o d n y w y d o b y c ia n a ś w ia tło d z ie n n e i k u p ie n ia s k a r b w w ie lk ie j lic z b ie o d k r y w a n y c h p rz e k ła d ó w h e b r a j s k ic h N o w eg o T e s ta m e n tu , d la k tó r y c h z n a le z ie n ia n ie szczęd zi c zasu , w y s iłk u i p ie n ię d z y . Z d a je so b ie s p r a w ę z te g o , że n ie je s t m o ż liw e , c h o ć b y z b r a k u s u b w e n c ji i w y s ta r c z a ją c e j ilo śc i w s p ó łp r a c o w n ik ó w n ie ty lk o c h ę tn y c h , a le i n a le ż y c ie p rz y g o to w a n y c h n a u k o w o , o p u b lik o w a ć w s z y s tk ie z n a n e p r z e k ła d y w e w ła ś c iw y n a u k o w y sp o só b , a le p r a g n ą łb y , ż e b y p r z y n a j m n i e j le p sze z n ic h z o s ta ły o p ra c o w a n e i o p u b lik o w a n e . P o z w o lą o n e z a k o s z to w a ć te g o p o w ie w u k li m a t u se m ic k ie g o , te j a u ry , w ja k ie j p o w s ta w a ł N o w y T e s ta m e n t, i D o b rze, że je s t ic h w ie le i ró ż n ią się m ię d z y so b ą, bo i ję z y k , ja k i m p o s łu g iw a n o się w c z a s a c h J e z u s o w y c h , b y ł n ie je d n o lity . C h o c ia ż h e b r a j s k i ję z y k z Q u m r a n o k a z u je się b lis k i h e b ra js z c z y ź n ie s ta r o te s ta m e n to w e j, to ję z y k c o d z ie n n y h e b r a j s k i u ż y w a n y obok a ra m e js k ie g o , ja k u w a ż a C a r - . m ig n a c , m ó g ł ju ż b y ć p r e k u r s o r e m ję z y k a M iszn y . *A u to r d a je lis tę o d k r y ty c h d o tą d s w y c h „ s k a r b ó w ” , k tó r e p o d z ie lił n a c z te ry g ru p y : a) d z ie ła ju ż o p u b lik o w a n e (w lic z b ie 62) — o b e jm u ją la t a
R E C E N Z J E
od 1533 do 1976 (s ie d e m o s ta tn ic h n a liśc ie to p r z e k ła d y n a w s p ó łc z e s n y h e b r a js k i) , b) rę k o p is y z id e n ty f ik o w a n e (je s t ic h 15) — od 1380 do 1812 г., с) r ę k o p is y n ie z id e n ty f ik o w a n e (w lic z b ie 1 2) — o d k r y te w ró ż n y c h b ib lio te k a c h
E u r o p y i w U S A , o ra z d) p r z e k ła d y z a g in io n e (21) n a p r z e s tr z e n i l a t 1360— 1871. A u to r w y r a ż a n a d z ie ję , że n ie w s z y s tk ie one z a g in ę ły n a z a w sz e i z a c h ę c a g o rą c o do d a ls z y c h p o s z u k iw a ń i do k o m p le to w a n ia p o d a n e j lis ty p rz e k ła d ó w .
N a p o s ta w io n e p y ta n ie „po co t e n z b ió r ? ” o d p o w ia d a , że z w ła sz c z a g d y id z ie o E w a n g e lie , w a ż n e je s t d la e g z e g e ty z g łę b ie n ie i z ro z u m ie n ie m e n ta ln o ś c i se m ic k ie j, czego z r e s z tą d o m a g a ją się k ry ty c z n e m e to d y b a d a w c z e . P o d ty m w z g lę d e m m n ie j is to t n a je s t ró ż n ic a m ię d z y ję z y k ie m h e b r a j s k im i a r a m e js k im , n iż m ię d z y k a te g o r ia m i m y ś le n ia se m ic k ie g o i g re c k ie g o . U w a ża, że k a ż d y b a d a c z E w a n g e lii w in ie n m ie ć m o ż liw o ść k o r z y s ta n ia z p r z e k ła d ó w h e b r a j s k ic h ty c h ż e . I to je s t c e l p rz y g o to w a n e g o z b io ru . Z a p e w n e , k a ż d a r e t r o w e r s j a je s t ty lk o p ro p o z y c ją , a n ie o d tw o rz e n ie m t e k s t u o r y g in a l n ego, j e d n a k g d y ró ż n e p r z e k ła d y z g a d z a ją się w ja k im ś p u n k c ie ze sobą, m o ż n a u w a ż a ć za b a rd z o p ra w d o p o d o b n e , że z b liż a ją się do o ry g in a łu , g d y s ię w c zy m ś n ie z g a d z a ją , is tn ie je sp o s o b n o ść w y b r a ć so b ie m o ż liw o ść b a r d z ie j z g o d n ą z id io m a ty k ą ję z y k a .
P o d a n a z o s ta ła b ib lio g r a f ia do k o n s u lta c ji n a te m a t p rz e k ła d ó w h e b r a j sk ic h . Z k o le i je s t m o w a o ż y c iu i d z ie ła c h W illia m a G r e e n f i e l d a (1799— 1831) p o c h o d z ą c e g o z L o n d y n u . G ło s o d d a n o w y d a w c y lo n d y ń s k ie m u , p rz y ja c ie lo w i m ło d e g o u czo n e g o (G re e n fie ld z m a r ł m a ją c z a le d w ie 32 la ta ), S a m u e lo w i B a g s t e r o w i , p rz e z p rz y to c z e n ie b ib lio g r a f ii z a m ie sz c z o n e j w s ty c z n iu i lu ty m 1834 r. w „ I m p e r i a l M a g a z in e ”. C a rm ig n a c p o d a je te k s t a n g ie ls k i b ib lio g r a fii, k o m e n tu ją c go o b s z e rn ie w p r z y p is a c h (po f r a n c u s k u o czy w iście). N a s. 24 o g lą d a m y fa k s y m ile k a r t y ty tu ło w e j p r z e k ła d u W. G r e e n f ie ld a w w y d a n iu S. B a g s te r a , L o n d y n 1827.
W d r u g im p u n k c ie d o ty c z ą c y m a u t o r a p r z e k ł a d u c h a r a k t e r y z u j e C a r m i g n a c s a m p r z e k ła d t u p u b lik o w a n y . W ia d o m o z r e l a c ji B a g s te r a , że n ie je s t to je d y n ie o so b isty p r z e k ła d , bo p o m in ą w s z y , że r G r e e n f ie ld z n a ł p o p rz e d n ie te g o r o d z a ju p rz e d s ię w z ię c ia , c h o c ia ż b y ł od n ic h n ie z a le ż n y , p o p r a w k i do je g o p r a c y w p r o w a d z a li n ie z n a n y Ż y d a u s tr ia c k i o ra z E. H e n d e r s o n , G e s o n i u s i d r N e u m a n n , p r o f e s o r h e b r a js k ie g o w e W r o c ła w iu .rT r u d n o je d n a k o k re ś lić r o lę i w k ła d k a ż d e j z ty c h osób. P r z e k ła d ja k o cało ść u w a ż a n y je s t p o d w z g lę d e m g r a m a ty c z n y m p r a w ie , z a d o s k o n a ły , u tr z y m a n y w ję z y k u czy sto b ib lijn y m , czego s k r u p u la tn i e p r z e s tr z e g a ł G re e n fie ld , d r o
b ia z g o w o b a d a ją c te k s ty S ta r e g o T e s ta m e n tu . /T o m a s w o ją w y m o w ę , bo, j a k w s p o m n ia n o w y ż e j, z n a le z is k a ą u m r a ń s k ie o k a z u ją w ie lk ie p o d o b ie ń s tw o ję z y k a z c z a só w p o w s ta w a n ia c h r z e ś c ija ń s tw a do ję z y k a k s ią g S ta r e g o T e s ta m e n tu . Z a te m t e n « p rz e k ła d m o że o d d a ć w ie lk ie u s łu g i w s p ó łc z e s n y m e g z e g e to m p o s z u k u ją c y m h e b r a js k ie g o p o d ło ż a E w a n g e lii.« G r e e n f ie ld je d n a k , p a m ię ta ć t r z e b a o ty m , w y c h o d z ił od te k s tu g re c k ie g o , ja k i b y ł w u ż y c iu z k o ń c e m X I X w . C e le m je g o n ie b y ło d o s ta rc z a ć n a r z ę d z ia p r a c y n a u k o w e j e g z e g e to m , lecz p rz y c ią g a ć Ż y d ó w do c z y ta n ia N o w eg o T e s ta m e n tu , d la t e go te ż p rz e ło ż y ł n a h e b r a j s k i n a w e t k s ię g i n a p is a n e w o ry g in a le po g re c k u , j a k L is ty P a w io w e . N a to m ia s t S. B a g s te r , k tó r y m u z le c ił t ę p ra c ę , m ia ł n a w z g lę d z ie r y n k o w e p o w o d z e n ie P o lig lo tty , ja k ą w y d a w a ł w r a m a c h a p o s to la t u b ib lijn e g o , k tó r e m u słu ż y ło je g o w y d a w n ic tw o . A b y u c z y n ić le k t u r ę d la
Ż y d ó w c ie k a w s z ą i p r z y je m n ie js z ą , o d s tę p o w a ł n ie k ie d y od w ie rn o ś c i d o s ło w n e j te k s to w i g re c k ie m u . Z a r z u c a m u się te ż z b y tn ią m o n o to n n o ść w fo r m ie p r z e k ła d a n ia , p rz e z s to s o w a n ie ty c h s a m y c h z w ro tó w i s k ła d n i h e b r a js k ic h , k ie d y m o ż n a b y ło s ię g n ą ć do in n y c h fo r m i u ro z m a ic ić p rz e k ła d . T o C a rm ig n a c i l u s t r u je sz c z e g ó ło w y m i p rz y k ła d a m i.
! P o z a n ie k tó r y m i m ie js c a m i d y s k u s y jn y m i w p r z e k ła d z ie p r a w ie n ie m a w y r a ź n y c h b łę d ó w , n a to m ia s t w s k a z a ć m o ż n a n a w ie le f o r m u ł t a k ty p o w o h e b r a js k ic h , że m a j ą s z a n s ę b y ć o d p o w ie d n ik a m i t e k s t u s e m ic k ie g o o ry g i
n a ln e g o w m y ś le n iu , w y p o w ie d z ia c h i p iś m ie . C a rm ig n a c z e s ta w ia w ie le p rz y k ła d ó w g r y słó w o d k r y ty c h p rz e z G re e n fie ld a . ^
W s u m ie p r z e k ła d z a s łu g u je , z d a n ie m w y d a w c y , n a p o d z iw i u w a g ę e g z e g e tó w d z is ie jsz y c h . B a g s te r o p u b lik o w a ł t e n p r z e k ła d w 1831 r. w P o li g lo cie S a m u e la L e e i w o s o b n y m to m ie w fo r m a c ie 24 i 32, n a s tę p n ie b y ł o n w y d a w a n y z p r z e k ła d e m a n g ie ls k im lu b w in n y m ję z y k u e u ro p e js k im . W 1848 r. o p u b lik o w a ł go w fo r m a c ie 8. N ie s te ty , d r u k n ie z a w sz e b y ł d o s k o n a ły , s tą d i n in ie js z e p o w ię k s z e n ie w y k a z u je w ie le d e f o r m a c ji g r a f ic z n y c h , za co w y d a w c a p rz e p r a s z a . o. J ó z e f W i e s ł a w R o s ł o n O F M C o n v ., W a r s z a w a R E C E N Z J E I g g E v a n g i l e s de M a t t h i e u e t de M a r c t r a d u i t s e n h é b r e u e n 1668 p a r G i o v a n n i B a t t i s t a I o n a r e t o u c h é s e n 1805 p a r T h o m a s Y eates. I n tr o d u c tio n p a r J e a n C a r m i g n a c , T u r n h o u t (B elg iq u e) 1982, B ré p o ls, s. X L I, k a r t te k s tu 184 (T r a d u c t i o n s h é b r a ï q u e s d e s E v a n g il e s , 2). J e s t to d r u g i to m w s e r ii „ H e b r a js k ic h p r z e k ła d ó w E w a n g e lii z e b ra n y c h p rz e z J e a n C a r m ig n a c a ”. W p o p rz e d n im to m ie u k a z a ł się p r z e k ła d c z te re c h e w a n g e lii W illia m a G re e n fie ld a . J e a n C a rm ig n a c p o d ją ł a m b i tn y z a m ia r d o s ta r c z e n ia e g z e g e to m E w a n g e lii ja k o n a r z ę d z ia p r a c y n a u k o w e j n ie z n a n e g o d o ty c h c z a s p o w s z e c h n ie (poza p r z e k ła d e m F r a n z a D e l i t z s c h a i I z a a k a S a l k i n s o n a ) r e t r o w e r s j e h e b r a j s k ie E w a n g e lii (i in n y c h k s ią g N o w eg o T e s ta m e n tu ) .
P ie r w s z y to m z a w ie r a ł w p ro w a d z e n ie o g ó ln e, w k tó r y m m. in. z o sta ło u z a s a d n io n e p rz e d s ię w z ię c ie i o m ó w io n a d o n io sło ść i p o ż y te k r e tr o w e r s j i h e b r a j s k ic h d la eg z e g e z y n o w o te s ta m e n ta ln e j. W n in ie js z y m to m ie p r z e d s ta w ia się p r z e k ła d E w a n g e lii M a te u s z a i M a r k a , d o k o n a n y p rz e z J a n a C h r z c i c ie la J o n a (1588— 1668) z u z u p e łn ie n ia m i i p o p r a w k a m i d o k o n a n y m i p rz e z T o m a s z a Y e a t e s (1768— 1839) t P r z e k ła d u d o k o n a n o n ie z te k s tu g re c k ie g o , lecz z ła c iń sk ie g o , i T e k s t W u lg a ty u m ie s z c z o n y z o s ta ł o b o k h e b r a js k ie g o n a s tr o n ie le w e j, n a to m ia s t n a p r a w e j s tr o n ie m ie sz c z ą się z a w sz e n ie p u n k to - w a n e i rę c z n y m p is m e m h e b r a j s k im p rz e k a z a n e p o p r a w k i T o m a sz a Y e a te sa . P a g in a c ja o b u s tr o n je s t id e n ty c z n a ta k , że w o g ó ln ej s u m ie lic z o n e są k a r ty , a n ie stro n y . D ru k , z w ła sz c z a t e k s t u Y e a te sa , je s t sła b y , s tą d i n a p r e z e n to w a n y m t u p o w ię k s z e n iu fo to g ra fic z n y m n ie m ó g ł w y p a ś ć id e a ln ie . W tr z e c h p u n k ta c h , j a k w to m ie p ie rw s z y m , C a rm ig n a c p o d a je ż y c io ry s, d z ia ła ln o ś c i (d zieła) i c h a r a k t e r y s t y k ę o p u b lik o w a n e g o t u p r z e k ła d u . A u to r b y ł k o n w e r - t y t ą i to p o n a w r ó c e n iu p r z e ja w ia ją c y m w ie lk ą g o rliw o ś ć w o b ro n ie r e lig ii k a to lic k ie j. N as in te r e s o w a ć m o że, że u ro d z o n y w S a fe d w G a lile i, g d z ie też z d o b y ł ty t u ł r a b i n a , o tr z y m a ł c h rz e s t w W a rs z a w ie w o b e c n o śc i k r ó l a Z y g m u n ta I I I i k ró lo w e j K o n s ta n c ji a u s tr ia c k ie j, k tó r z y b y li jeg o ro d z ic a m i c h rz e s tn y m i. C h r z tu m ia ł m u u d z ie lić (w e d łu g je d n e g o z p rz e k a z ó w ) b p N oli J a n C h rz c ic ie l L a n c e l l o t t o , od k tó r e g o w z ią ł so b ie im ię c h rz e s tn e , b ę d ą c y w te d y n u n c ju s z e m a p o s to ls k im w P o lsce. B yło to w r o k u ju b ile u s z o w y m 1625, g d y m ia ł 37 la t. K r ó l p rz e z n ie g o k u p o w a ł u T u r k ó w k o s z to w n e k a m ie n ie i p e rły . A re s z to w a n y ja k o sz p ie g k o z a c k i, z o s ta ł po p ro c e s ie z w o ln io n y p o d w a r u n k ie m , że n ie w ró c i do P o ls k i. S p ro w a d z ił ro d z in ę do W ło ch
i t a m p ra c o w a ł, z a a p r o b a t ą S to lic y A p o sto lsk ie j, n a d p r z e k ła d a m i n a h e b r a j s k i d la c eló w a p o s to ls k ic h n a w r a c a n ia Ż y d ó w . W y k ła d a ł w P izie, a od 1638 r. w R z y m ie ję z y k h e b r a j s k i w k o le g iu m P ro p a g a n d y . O d 1650 r. do ś m ie rc i p r a c o w a ł w B ib lio te c e W a ty k a ń s k ie j. N a z le c e n ie K o n g r e g a c ji K r z e w ie n ia W ia r y m . in. p rz e ło ż y ł n a h e b r a j s k i k a te c h iz m k a r d . B e l l a r m i n a .
J e ż e li c h o d z i o p u b lik o w a n y t u » p rz e k ła d E w a n g e lii, d o k o n a ł go. n a ję z y k h e b r a j s k i M iszn y . ] C a rm ig n a c p r z y p o m in a c z y te ln ik o m te k s t u c h a r a k t e r y s ty c z n e c e c h y te g o ję z y k a o d b ie g a ją c e od k la s y c z n e g o . P o n a d to w s k a z u je n a
