Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

Marek Kempski, Władysław

Kowalak

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 57/1, 119-131

1987

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57(1987) fa se . I

BIULETYN MISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY

Z aw artość: I. S P R A W O Z D A N IA . D n i J u d a is ty c z n e w P ie n ię ż n ie . II. O P R A ­

C O W A N IA . T e o ria m o n o te iz m u p ie rw o tn e g o i je j k r y t y k a *. I. S P R A W O Z D A N IA

D n i J u d a isty czn e w P ien iężn ie

W d n ia c h 16— 17 k w ie tn ia 1986 r o k u w W y ższy m S e m in a r iu m M is y jn y m K s ię ż y W e rb is tó w w P ie n ię ż n ie o d b y ły się D n i J u d a is ty c z n e , k tó r e b y ły k o n ­ ty n u a c j ą P ie n ię ż n ie ń s k ic h S p o tk a ń z R e lig ia m i. P o d o b n ie ja k z e sz ło ro c z n a s e s ja o te m a ty c e m u z u łm a ń s k ie j, ró w n ie ż o b e c n a m ia ła n a c e lu w y p e łn ie n ie p o s t u la t u S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II z a c h ę c a ją c e g o do d ia lo g u i k o n ta k tó w z w y z n a w c a m i in n y c h re lig ii: „ K o śc ió ł (...) w z y w a s y n ó w sw o ich , a b y z ro z ­ tr o p n o ś c ią i m iło ś c ią p o p rz e z ro z m o w y i w s p ó łp r a c ę z w y z n a w c a m i in n y c h re lig ii, d a ją c ś w ia d e c tw o w ie rz e i ż y c iu c h rz e ś c ija ń s k ie m u , u z n a w a li, c h r o ­ n ili i w s p ie r a li o w e d o b ra d u c h o w e i m o r a ln e , a ta k ż e w a r to ś c i sp o łe c z n o - - k u l tu r a ln e , k tó r e u ta m ty c h się z n a j d u j ą ” (D R N 2). P o sz c z e g ó ln y m i c e la m i s e s ji b y ło p o z n a n ie re lig ii, w p ły w n a u s u n ię c ie w z a je m n y c h a n ta g o n iz m ó w , p o d e jr z liw o ś c i i u p rz e d z e ń , n a u k a s z a c u n k u w z g lę d e m , c z ło w ie k a in a c z e j m y ś lą c e g o i in a c z e j o d d a ją c e g o cześć i c h w a łę S tw ó rc y , u ś w ia d o m ie n ie is t ­ n ie n ia p o d o b ie ń s tw w e w s z y s tk ic h r e lig ia c h z g o d n ie z s o b o ro w ą D e k l a r a c j ą

0 s t o s u n k u K o ś c io ł a do r e lig ii n i e c h r z e ś c i j a ń s k i c h : „ K o śc ió ł k a to lic k i n ic n ie

o d rz u c a z teg o , co w r e lig ia c h p r a w d z iw e je s t i św ię te . Z e s z c z e ry m s z a ­ c u n k ie m o d n o si się do o w y c h sp o so b ó w d z ia ła n ia i ży c ia , do o w y c h n a k a z ó w 1 d o k tr y n , k tó r e c h o c ia ż w w ie lu w y p a d k a c h r ó ż n ią się od z a s a d p rz e z n ieg o w y z n a w a n y c h i g ło szo n y ch , n ie r z a d k o je d n a k o d b ij a ją p ro m ie ń o w ej P ra w d y , k tó r a o ś w ie c a w s z y s tk ic h lu d z i” (D R N 2). O p ró cz te g o s p o tk a n ie to by ło s z k o łą p o g łę b ia ją c ą s p o jrz e n ie n a w ła s n ą re lig ię , a p rz e z to w y ra z e m c h rz e ś ­ c ija ń s k ie g o p rz e ż y w a n ia p r z y k a z a n ia m iło ś c i B o g a i b liź n ie g o (por. 1 J 4, 20). F u n d a m e n t e m je d n o c z ą c y m z e b r a n y c h p o d c z a s s p o tk a n ia b y ło d a w a n ie a u t e n ­ ty c z n e g o ś w ia d e c tw a w ia r y p rz e z w s p ó ln ą m o d litw ę do je d n e g o O jca.

D w a d n i d ia lo g u ju d e o - c h r z e ś c ija ń s k ie g o z a p o c z ą tk o w a ła M sza św . k o n ­ c e le b r o w a n a z h o m ilią p o d p rz e w o d n ic tw e m p rz e w o d n ic z ą c e g o K o m is ji E p i­ s k o p a t u P o ls k i do S p r a w M is ji k s. b p a d r a E d m u n d a P i s z c z ą , a d m i n i­ s t r a t o r a a p o s to ls k ie g o d ie c e z ji w a r m iń s k ie j, k tó r y d a ł w y r a z p o tr z e b ie d ia ­ lo g u o p ie r a ją c e g o się w sz c z e g ó ln o śc i n a w ie rz e , a n ie ty lk o n a te o lo g ii u k a ­ z u ją c e j ró ż n ic e i sp rz e c z n o śc i. P ie r w s z y m p r e le g e n te m b y ł k s. m g r M. M a g d a , k tó r y p rz e d s ta w ił u w a r u n k o w a n i a h is to ry c z n o - te o lo g ic z n e d ia lo g u c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o . K o n ta k ty z ju d a iz m e m is tn i a ły od p o c z ą tk u c h rz e ś c ija ń s tw a , k tó r e f o r m a ln ie z o s ta ło n a z a w sz e o d łą c z o n e od r e lig ii ż y d o w s k ie j. Z e w n ę trz n y m i o z n a k a m i t a k i e j s y t u a c ji b y ły p r z e ś la d o w a n ia c h rz e ś c ija n , k tó r e u s ta ły d o p ie ro z a cz a só w u z n a n ia w ia r y w J e z u s a C h r y s tu s a r e lig ią im p e r iu m rz y m s k ie g o . J u ż O jc o w ie K o śc io ła w s w y c h p o le m ik a c h z a rz u c a li Ż y d o m z a b ó js tw o J e z u s a C h r y s tu s a , p o d o b n ie ja k i p ro r o k ó w s t a r o te s ta m e n ta l n y c h . To, że Ż y d z i b y li

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu l e ty n u je s t ks. W ła d y s ła w К o w a 1 а к SV D , W a rs z a w a .

120 B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y in n i, b y ło p o w o d e m ic h p r z e ś la d o w a ń w s ta ro ż y tn o ś c i o ra z w o k re s ie od X I w ie k u do w ie lk ie j r e w o lu c ji f r a n c u s k ie j. Λ/V'tedy to p r z e ś la d o w a n i b y li p r a w ie w c a łe j E u ro p ie Z a c h o d n ie j. I n n a s y tu a c ja w y s tę p o w a ła w P o ls c e w w ie k a c h X V —X V III, ja k t w i e r ­ d z i d r A. L e s z c z y ń s k i , a d iu n k t Ż y d o w s k ie g o I n s t y t u t u H is to ry c z n e g o w P o lsc e , g d zie Ż y d zi, ch o c ia ż m ie li w ie lo r a k ie o g ra n ic z e n ia p ra w n e , to je d n a k p o s ia d a li sw ó j s e jm o p a r t y n a o rg a n iz a c ji s ta n o w e j, n a czele k tó r e j s ta ł m a r s z a łe k g e n e ra ln y . N a p ły w Ż y d ó w do E u r o p y W s c h o d n ie j b y ł m a s o ­ w y, d la te g o te ż n a jw ię c e j ic h z a m ie s z k iw a ło w s c h o d n ie ru b ie ż e R zec ź y p o sp o - lite j. Z a z w y c z a j Ż ydzi- z a m ie s z k iw a li o d d z ie ln e d z ie ln ic e m ia s t i części w io ­ sek , lecz z b ie g ie m c z a su lu d n o ś ć ż y d o w s k a u z y s k a ła p e łn e p ra w o z a m ie s z ­ k a n ia . P o d o b n ie b y ło z p o z w o le n ia m i n a b u d o w ę b ó ż n ic i d o m ó w o ra z z a ­ k ła d a n ie c m e n ta rz y .

N a w ią z u ją c do r e f e r a tu ks. M. M a g d y w a r to z w ró c ić u w a g ę n a p r o ­ b le m a n ty s e m ity z m u , k tó r y z a p o c z ą tk o w a n y z o s ta ł w o jn a m i k rz y ż o w y m i. N a jb a r d z ie j u m o c n ił się o n za c z a só w p a n o w a n ia w N ie m c z e c h H itl e r a i e k s p a n s ji z b r o jn e j fa s z y z m u w E u ro p ie . S w o je ź ró d ło p o s ia d a ł w n a c jo ­ n a liz m ie p a ń s tw w s p ó łc z e s n y c h . Ż y d z i z w ią z a n i b y li z a w sz e b a r d z ie j z in te r n a c jo n a liz m e m w ła s n e g o n a r o d u n iż z o jc z y z n ą , w k tó r e j ży li. O p a ­ n o w y w a li b a n k i i k ie r o w a li o b ro ta m i p ie n ię ż n y m i, co p o w o d o w a ło z a r z u ty sp o łe c z n o -p o lity c z n e p rz e c iw n im . D o p ie ro p o d r u g ie j w o jn ie ś w ia to w e j z w ró c o n o u w a g ę n a to, że n ie n a le ż y w ro g a J e z u s a i c h r z e ś c ija n z a m ie n ­ n ie n a z y w a ć „ Ż y d e m ” , g d y ż J e z u s ró w n ie ż b y ł Ż y d e m , k tó r y n a s w y b a w ił. Z b a w ie n ie b y ło m iło ś c ią B o g a n ie ty lk o do p o g a n , lecz ta k ż e do Ż y d ó w . S o b ó r W a ty k a ń s k i I I p o tr a k to w a ł Ż y d ó w w sp o só b p o z y ty w n y , o czym ś w ia d c z ą w y d a n e p rz e z n ie g o d o k u m e n ty . J e s te ś m y ja k o c h rz e ś c ija n ie w p e w n y m s to p n iu s e m ita m i z d u c h a . P o w s ta ła K o m is ja do K o n ta k tó w z J u d a iz m e m , k tó r a w y d a ła d o k u m e n t o w ła ś c iw y m n a u c z a n iu p r a w d r e ­ lig ijn y c h d o ty c z ą c y c h w ia r y Iz r a e la . R e f e r a t o c h a r a k te r z e te o lo g ic z n y m w y g ło s ił k s. d r B. W o d e c k i . P r z e d s ta w ił p o g lą d y r e l ig i jn e ju d a iz m u , o k tó r y m w ła ś c iw ie m o ż n a m ó w ić po n ie w o li b a b ilo ń s k ie j, a w ię c w V I w ie k u p rz e d n. C h r. P r o r o k E z e c h ie l, o jc ie c ju d a iz m u , p r a k ty c z n ie s tw o r z y ł te n k ie r u n e k r e l ig i jn y z m y ś lą o d ­ b u d o w a n ia ś w ię te g o J e r u z a le m . O b e c n ie n a c a ły m ś w ie c ie c z y ta się P ra w o i P r o r o k ó w w sy n a g o g a c h . D u ż ą r o lę w k s z ta łto w a n iu r e lig ii o d g ry w a ły sz k o ły r a b in a c k ie . W y p ra c o w a ły o n e n a u k ę o B ogu, k tó r e j f i la r e m je s t m o ­ n o te iz m i ta k ie e le m e n ty , j a k tr a n s c e n d e n c ja czy p e r s o n if ik a c ja p rz y m io ­ tó w B o g a, p a r t y k u la r y z m i u n iw e rs a liz m , e s c h a to lo g ia , e ty k a w łą c z n o śc i z li te r ą p r a w a , te o k r a c ja ja k o f o r m a r z ą d ó w o ra z r y t u a ł. S e d n e m k o s m o ­ lo g ii ju d a is ty c z n e j je s t B óg i czło w ie k . D r S t. K r a j e w s k i w s w o im r e f e r a c ie w s k a z a ł n a tr z y f i la r y j u d a ­ iz m u , k tó r e tw o r z ą T o ra , s łu ż b a B oża i d o b re u c z y n k i. T o ra , c z y li P ra w o , P ię c io k s ią g lu b z w ó j P is m je s t w y ra z e m p rz y m ie r z a z a w a rte g o n a S y n a ju , k tó r e g o g w a r a n te m n ie są o jc o w ie n a r o d u w y b ra n e g o czy P ro ro c y , lecz d z ie c i Iz r a e la . P o ję c ie w y b r a n ia b y ło c z ę sto m o ty w e m p o c z u c ia w y ższo ści n a d in n y m i n a r o d a m i. D u m a t a je s t c z ę s to k ro ć p r z y ję c ie m ła s k B ożych, a le i k a r za w s z y s tk ie n a ro d y , g d y ż T o ra ja k o p ie r w s z y f i la r , n a k tó r y m sp o ­ c z y w a ś w ia t, d z ię k i I z r a e lo w i s ta n o w i ż y c ie całe g o ś w ia ta . S łu ż b a B oża d o ty c z y k a ż d e g o Ż y d a. P o z n is z c z e n iu ś w ią ty n i, k a ż d y ż y d o w s k i d o m s ta ł się w p e w n y m se n s ie ś w ią ty n ią . R ó ż n ic a m ię d z y m ę ż c z y z n ą a k o b ie tą n ie o d n o si się do n a tu r y , lecz do o b o w ią z k ó w r e lig ijn y c h .

A b y to b liż e j w y k a z a ć , n a le ż y s p o jrz e ć n a litu r g ię s z a b a tu , k tó r ą p r z e d ­ s ta w ił K . G e b e r t . S z a b a t to d z ie ń św ię ty , w c zasie k tó r e g o n a le ż y p o ­ w s tr z y m a ć się od p ra c y . P rz e z sześć d n i w ty g o d n iu p rz e k s z ta łc a m y ś w ia t, n a to m ia s t w p ią t e k w ie c z o re m , k ie d y z a c z y n a się ż y d o w s k i d z ie ń św ię ty , m ę ż c z y ź n i u d a ją się do s y n a g o g i, a b y t a m ro z p o c z ą ć św ię to . G d y m ę ż c z y ­

B îtT L Ë f Ÿ N M IS J Ö L Ö G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

z n a je s t w ś w ią ty n i, K o b ieta p rz y g o to w u je ś w ią te c z n y p o s iłe k i czy ści ś w ie c z n ik i; W s o b o tę c a ły I z r a e l d o c h o d z i do w y p e łn ie n ia p o s ła n n ic tw a ś w ię te g o n a ro d u . S y n o m i c ó rk o m ży czy się, b y b y li p o d o b n i do p o s ta c i b ib lijn y c h j a k A b ra h a m , R a c h e la i in . W s o b o tn i w ie c z ó r k o b ie ta z a p a la św ie c e , p r z y k tó r y c h c z y ta się f r a g m e n t y 'Гогу o s tw o r z e n iu ś w ia t a i b ło ­ g o s ła w ie ń s tw a P a n a w łą c z n o śc i z b ło g o s ła w ie n ie m p o k a rm ó w . T eg o d n ia k a ż d y m ę ż c z y z n a je s t j a k k a p ła n , a k a ż d a k o b ie ta ja k k ró lo w a . D o p ó ź n y c h g o d z in n o c n y c h ś p ie w a się p ie ś n i. W sz y s tk o k o ń c z y się m o d litw ą z b ło g o s ła ­ w ie ń s tw a m i, p o k tó r y c h w k r o p la c h w in a g a s i s ię św iece. W r a c a ją c do w y ­ p o w ie d z i d r a S t. K r a je w s k ie g o n a le ż y p o d k re ś lić , że c e le m p r a k t y k r e l i g i j ­ n y c h Ż y d ó w , s k ła d a ją c y c h się z m o d litw i b ło g o s ła w ie ń s tw , je s t u ś w ię c a ­ n ie im ie n ia B ożego, b ez je g o sło w n e g o w y m ie n ia n ia .

D ru g i f i l a r ju d a iz m u p r z e d s ta w ił Zb. T a . r g i e l s k i , p r a c o w n ik n a u k o w y b ib lio te k i Ż y d o w s k ie g o I n s ty t u t u H is to ry c z n e g o w P o lsc e . T r z y k r o tn ie w c ią g u d n ia Ż y d z w ra c a się do B ogâ, c z y n ią c to w d o w o ln y m m ie js c u , in d y w id u a ln ie lu b w s p ó ln o to w o . J e s t to m o d litw a p o r a n n a , p rz e d w ie c z o r n a i w ie c z o rn a . P ie r w s z ą z n ic h u s ta n o w ił A b ra h a m , d r u g ą Iz a a k , a tr z e c ią J a k u b . F a k t w ią z a n ia m o d litw y z g o d z in a m i d n ia w y w o d z i się s tą d , że p o d ­ czas w s c h o d u i z a c h o d u s ło ń c a c z ło w ie k s k ła d a sw ó j lo s w r ę k a c h S tw ó rc y . M o d litw a p o r a n n a ro z p o c z y n a się s e r ią b ło g o s ła w ie ń s tw . W k a ż d y m z n ic h w y s tę p u je im ię B o żej O p a trz n o ś c i o ra z sło w a o w sz e c h o b e c n o śc i B oga. S ą to b ło g o s ła w ie ń s tw a ra d o ś c i, d z ię k c z y n ie n ia i h o łd u za to, że m o ż e m y k o r z y s ta ć z B o żej p o m o cy ; b ło g o s ła w ie ń s tw a p rz e d w y k o n a n ie m k a ż d e g o u c z y n k u o ra z b ło g o s ła w ie ń s tw a d z ię k c z y n n e za d o b ro ć B oga. P r z e d i p o o d ­ m ó w ie n iu m o d litw o b m y w a się rę c e . Z k o le i n a s t ę p u je m o d litw a p rz y p o m i­ n a ją c a m ie js c e T o ry w ś ró d n a r o d u iz r a e ls k ie g o i w ią ż ą c y się z ty m o b o ­ w ią z e k c o d z ie n n e g o s tu d io w a n ia je j, co p rz y n o s i b ło g o s ła w ie ń s tw o te m u , k tó r y się n ią z a jm u je . T e n d e n c ją in d y w id u a ln e j m o d litw y je s t z a w sz e je d ­ n o ść z m o d litw ą c a łe j sp o łeczn o ści. M o d litw a , ja k k ie d y ś o fia ra , je s t k o n ie c z ­ n a do o d p u s z c z e n ia g rz e c h ó w . O fia r ę z a s tę p u je t u t a j c z y ta n ie z B ib lii n a t e m a t sp o so b ó w je j s k ła d a n ia .

T rz e c i f i l a r ju d a iz m u , m ia n o w ic ie d o b re u c z y n k i, o p ie r a się n a D e k a lo g u d a n y m p rz e z B oga, k tó re g o p o ś r e d n ik ie m b y ł M ojżesz. C o k o lw ie k c z y n i k a ż d y Ż yd, m u s i w z ią ć p o d u w a g ę d z ie się ć p r z y k a z a ń z a p is a n y c h p rz e z B o g a n a k a m ie n n y c h ta b lic a c h .

K u ltu r ę u m y s ło w ą 'Ż y d ó w w d a w n e j P o ls c e p r z e d s ta w ił p ro f. M. H o r n, z a s tę p c a d y r e k t o r a Ż y d o w s k ie g o I n s t y t u t u H is to ry c z n e g o w P o ls c e do S p ra w N au k o w y c h .' Ż y d o w s k im ję z y k ie m r e lig ijn y m b y ł ję z y k h e b r a js k i, n a to m ia s t ję z y k ie m p o to c z n y m b y ł jid y sz , o p a r ty n a ję z y k u n ie m ie c k im z d o d a tk ie m e le m e n tó w h e b r a js k ic h , ' s ło w ia ń s k ic h i ro m a ń s k ic h , n o to w a n y p is m e m h e ­ b r a js k im . J u ż w X V I w . is tn ia ły n a z ie m ia c h p o ls k ic h ż y d o w s k ie sz k o ły p r y w a tn e o ra z k a h a ln e , n a k tó r y c h u tr z y m a n ie Ż y d z i p ła c ili p o d a te k . C h ło p ­ có w w w ie k u tr z e c h do c z te re c h la t u c z o n o m o d litw po h e b r a j s k u i w ję z y k u jid y sz . D ru g i s to p ie ń n a u c z a n ia to p o c z ą tk i n a u k i T a lm u d u o ra z in n y c h p o d s ta w o w y c h d z ie d z in p o tr z e b n y c h do ży cia . D z ie w c z ę ta z b o g a ty c h r o ­ d z in u c z y ły się w d o m u . W yższe sz k o ły ta lm u d y c z n e p o w s ta ły w K ra k o w ie , L u b lin ie , P o z n a n iu , L w o w ie i in n y c h m ia s ta c h , k tó r e w X V II I w ie k u p r z e ­ szły z s y s te m u sc h o la s ty c z n e g o n a s o fisty c z n y . W o w y c h la t a c h ro z w in ę ła się l i t e r a t u r a ra b in is ty c z n a , w sz c z e g ó ln o śc i w p o s ta c i k o m e n ta r z y ta l m u - d y c z n y c h . Z n a jo m o ś ć T a lm u d u b y ła w a r u n k ie m o s ią g n ię c ia w y ż sz e g o p o ­ z io m u sp o łeczn eg o . O d k u lt u r y u m y s ło w e j Ż y d ó w p r z e jd ź m y do p o m n ik ó w k u l t u r y m a t e ­ r ia ln e j , ja k ie z n a jd u j ą się w P o lsc e . S y m b o lik ę c m e n ta r z y ż y d o w sk ic h u k a z a ła M. K r a j e w s k a , a r t y s t a p la s ty k . C m e n ta r z e są a u te n ty c z n y m ś w ia d e c tw e m ż y c ia Ż y d ó w w n a s z y m k r a j u . O b y c z a j w z n o s z e n ia n a g ro b k ó w is tn ie je ju ż o d c z a só w b ib lijn y c h , b y z a z n a c z y ć m ie js c e p o c h ó w k u i o s trz e ­

g a ć p rz e d z e tk n ię c ie m się ze z w ło k a m i, co g ro z iło n ie c z y sto śc ią . W s t a r o ­ ż y tn e j P a le s ty n ie u m a r ły c h c h o w a n o w p ie c z a ra c h , a w c z a s a c h g re c k ic h i rz y m s k ic h b y ły w z n o sz o n e d la z n a m ie n ity c h o só b o zd o b n e, m o n u m e n ta ln e g ro b o w c e . D la p o s p ó ls tw a ż ło b io n o k a ta k u m b y . Ś re d n io w ie c z n e g ro b y to ty lk o p ły ta . R e n e s a n s p r z y n ió s ł p ły tę p o z io m ą b ą d ź s a r k o f a g o k r y ty p ła s k o rz e ź ­ b a m i sc e n b ib lijn y c h lu b w s p ó łc z e s n y c h . S ty l o r n a m e n ta c ji w y ło n ił się w X V II w ie k u , ch o c ia ż w y s tę p o w a ły je szcze w ó w c z a s n a g r o b k i z sa m y m n a p is e m . S y m b o le j a k le w — s tr a ż n ik T o ry , c z a p la , k o ro n a , z w o je k sią g , je le n ie , p ta k k a r m ią c y p is k lę ta , ro ś lin y , d ło ń , g r y f y i in., m ó w iły o c e c h a c h z m a r łe g o Ż y d a. W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m sp o tk a ć m o ż n a w s z y s tk ie s ty le s z tu k i u n iw e r s a ln e j. T r a d y c y jn e n a g r o b k i to m a c e b a , c z y li p io n o w a p ły ta z a k o ń c z o n a p r o s to k ą tn ie , t r ó jk ą t n ie lu b p ó ło k rą g ło z re lie f e m i e p ita f iu m , c zęsto m a lo w a n a n a ró ż n e k o lo ry . S a r k o f a g m ą z p rz o d u w y s o k ą p ły tę , a c a ły p o k r y t y je s t o r n a m e n te m . In n y ty p g ro b u to ohel. J e s t to s k r o m n y d o m e k z c e g ły lu b d rz e w a z a w ie r a ją c y je d e n lu b w ię c e j g ro b ó w . D w a n a j ­ w ię k s z e . c m e n t a r z e ż y d o w s k ie w P o ls c e z n a jd u ją s ię w W a rs z a w ie i Ł odzi. C m e n ta r z e ż y d o w s k ie p r z e s ta ją p o w o li is tn ie ć ze w z g lę d u n a b r a k s p o łe c z ­ no ści, k tó r e j słu ż y ły . I s tn ie ją c e c m e n ta rz e , ja k o z a b y tk i o d z w ie rc ie d la ją c e h is to r i ę n a s z e j w s p ó ln e j o jczy z n y , w y m a g a ją tr o s k liw e j o p iek i.

W X V II I w ie k u p o w s ta ła n o w a p o s ta ć r e l ig i jn a ju d a iz m u — c h a sy d y z m . G łó w n e id e e c h a s y d y z m u Ż y d ó w p o ls k ic h z r e f e r o w a ła d r A. Ż u k, p r a ­ c o w n ik n a u k o w y U M C S w L u b lin ie . P ie r w s z a f o r m a c h a s y d y z m u p o w s ta ła w II w ie k u i m ia ła n a c e lu ry g o r y s ty c z n e p r z e s tr z e g a n ie p r a w a o d rz u c a ją c w te n s p c s ó b h e lle n iz m . C h a s y d y z m Ż y d ó w p o ls k ic h e lim in o w a ł h is to ry c z n e i c e n tr a ln e p o ję c ia ż y d o w s k ie ja k zie m ia , ś w ią ty n ia i in., p rz e n o s z ą c je n a t e r e n d u c h o w y . M e s ja n iz m s ta ł się te r a ź n ie js z o ś c ią w in d y w id u a ln y m o d ­ n a jd y w a n iu B oga, k tó r e g o w y n ik ie m je s t z b a w ie n ie . C z ło w ie k o tr z y m a ł r o lę m e s ja s z o p o d o b n ą p rz e z d z ia ła n ie m is ty c z n e i m o r a ln e . Z b a w ie n ie o g ó ln e m ia ło b y ć su m ą z b a w ie ń p o sz c z e g ó ln y c h osób, cz y li źró d ło -z b aw ien ia n ie tk w i w lite r z e P r a w a , lecz w k o m u n ii z B ogiem . W y g n a n ie c h a s y d z i r o z u ­ m ie li ja k o w y g n a n ie od B oga, g d y ż z ie m ia o b ie c a n a to k r a i n a d u c h a . C h a ­ s y d y z m p o ls k i g o d zi się w rę c z z w y g n a n ie m , g d y ż d ia s p o r a je s t n ie ty lk o k a r ą , lecz ta k ż e m o ż liw o śc ią k r y s ta liz o w a n ia się in n y c h -w artości. W t e n sp o só b , n a t a k ro z u m ia n y m w y g n a n iu , ła tw i e j je s t o sią g n ą ć z b a w ie n ie n iż w Z iem i Ś w ię te j. C h a s y d y z m to re lig ijn y e m o c jo n a liz m i ży cie , w k tó r y m p o s z u k u je się z ie m i o b ie c a n e j p rz e z c z y n ie n ie d o b r a i p o g łę b ia n ie w ia r y p r z y p o m o c y ta k ic h e le m e n tó w ja k ra d o ś ć , ta n ie c , m u z y k a , e n tu z ja z m itp . K r z y k ra d o ś c i to n ie a r ty k u ł o w a n e w y w o ła n ie B ożego im ie n ia . C h a sy d z i tw ie r d z ili, że g rz e c h n ie p o w in ie n p r z e k r e ś la ć ra d o ś c i, p o n ie w a ż je d y n ie r a d o ś ć p rz y s to i słu ż b ie B ogu. N a le ż y n a u c z y ć się, ja k p o s tę p o w a ć w ty m w s p a n ia ły m św iecie, b y w ie d z ie ć , co w n im ś w ię te , i w e d łu g te g o żyć. R a ­

d o ść p o w in n a b y ć s iln a , b y p ro w a d z ić n a w e t do h e ro ic z n y c h czy n ó w . P r a w ­ d z iw y m is ty k p rz e ż y w a ty lk o s ta n y k ry ty c z n e b ez s ta n ó w p o ś re d n ic h . S ta n u p a d k u je s t to czas w a lk i, d z ię k i k tó r e m u d o c h o d z i się do s t a n u u n ie ­ sie n ia . U p a d e k je s t p o to, b y c z ło w ie k m ó g ł p o d n ie ś ć się n a w y ższe p o zio m y . W ty m s ta n ie c h a s y d s k u p ia się n a ty m , co m o że s ta n o w ić o d ro b in ę ra d o ś c i, p rz y p o m o c y k tó r e j w y c h o d z i n a p o w ie rz c h n ię s t a n u u n ie s ie n ia . N a p o ­ c z ą tk u u w a ż a n o , że k a ż d y c z ło w ie k m o że łą c z y ć się z B o g ie m p rz e z d o ­ ś w ia d c z e n ie m isty c z n e . P o n ie w a ż n ie k a ż d y m a do te g o t a k w ie lk i ta l e n t, d la te g o z c z a se m w y k s z ta łc iła się id e a c a d y k a , czy li p rz y w ó d c y re lig ijn e g o , p o s ia d a ją c e g o sz c zeg ó ln e c e c h y d u c h o w e . C a d y k a u w a ż a n o z a c u d o tw ó rc ę i o ta c z a n o go czcią ze w z g lę d u n a p o ś r e d n ic z e n ie m ię d z y B o g ie m a lu d ź m i. 1 O m a w ia ją c m e s ja n iz m Ż y d ó w p o ls k ic h X IX w. d r A. Ż u k z w ró c iła u w a ­ g ę n a z w ią z k i te g o ż m e s ja n iz m u z m e s ja n iz m e m p o ls k im o p a r ty m n a filo z o ­ fic z n e j z a s a d z ie n ie s p rz e c z n o ś c i, n p. d z ie ła M ic k ie w ic z a i S ło w a c k ie g o . M e- .s ja n iz m ż y d o w s k i p o s łu g u je się ję z y k ie m w ia r y , a p o ls k i — ję z y k ie m lo g ik i.

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y ₁₂₃

W o b y d w u k ie r u n k a c h u w id a c z n ia się d y n a m ic z n a w iz ja rz e c z y w is to śc i. :Z b a w ie n ie w m e s ja n iz m ie o d n o si się do czasu , a n ie d o w ieczn o ści. T a d y ­

n a m ic z n a w iz ja rz e c z y w is to ś c i je s t ty p o w a d la m y ś li S ło w a c k ie g o , w k tó r e j 'd y n a m iz m i r u c h m a z n a c z e n ie z b aw cze. N ie u w a ż a się, ja k o b y tr a n s c e n ­

d e n c ja , B óg i J e g o z n a k i b y ły o d iz o lo w a n e od czasu . N a w e t c h a sy d y z m , k tó r y p r z e k ła d a g e o g ra fic z n e i e k o n o m ic z n e k a te g o r ie ju d a iz m u n a k a te g o r ie w e w n ę tr z n e , tw ie r d z i ja k o b y z b a w ie n ie d o k o n y w a ło się w c z asie, w m ie js c u , p o p r o s tu te r a z . C zas m a łą c z y ć lu d z i z B o g iem , ch o d z i o c zas m isty c z n e g o p r z e m ie n ia n ia , cz a s e g z y s te n c ja ln y , m a ją c y w ła ś c iw o ś c i tr a n s c e n d e n tn e .

I n t e r e s u j ą c y b y ł r e f e r a t d r a B. K o s a , k tó r y p rz e d s ta w ił k a b a łę ja k o ta j e m n ą n a u k ę i m is ty k ę ż y d o w sk ą . K a b a ła to ję z y k m is ty c z n y . B óg p r z e ­ ja w ia się, za p o m o c ą s w y c h e m a n a c ji. K a ż d e p o z n a n ie p o w in n o b y ć czułe, d e li k a tn e , a ję z y k s u b te ln y . J e s t to p o z n a n ie in te n c jo n a ln e , lecz ró w n ie ż p o z n a n ie złe, d ia b o lic z n e , o d łą c z a ją c e od p o z n a n ia B oga. J ę z y k m is ty c z n y -p o w in ien d o b rz e o p e ro w a ć d o b r a n y m i p a r a m i p o ję ć b ie g u n o w y c h , n p . m ę ­ s k i—ż e ń sk i, je d n o ś ć — w ielo ść. J ę z y k m is ty c z n y p o w in ie n m ie ć m o ż liw o ść .ro zw o ju , p r z e k r a c z a ć s w o je s t r u k tu r y , p o z o s ta w ia ć p o le ta je m n ic y . K a b a ła .n a z y w a B o g a T a je m n ic ą ta je m n ic . T a k ie , i in n e p o w in n o ś c i s t a r a n o się z a ­ c h o w a ć w k a b a le , k tó r e j f u n d a m e n te m je s t je d n o ś ć A b s o lu tu o b ec n e g o w c a ły m św ie c ie . S y m p o z ju m to w a rz y s z y ły film y k ró tk o m e tr a ż o w e p o r u s z a ją c e ta k i e t e ­ m a ty , ja k k u l t u r a ż y d o w s k a w P o ls c e — o b ie k ty , c m e n ta rz e i sy n a g o g i, ze sz c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m n a u k i P r a w a ; o b ra z Ż y d a u m ie s z k a ń c ó w k ie le c c z y z n y ; m a r ty r o lo g iu m Ż y d ó w p o ls k ic h — p r o b le m g e tta . N a s tą p iło ró w n ie ż o tw a rc ie w y s ta w y s z tu k i r e l ig i jn e j m o z a iz m u , w k tó r e j w y k o r z y ­ s ta n e z o s ta ły o b ie k ty w y p o ż y c z o n e p rz e z M u z e u m Ż y d o w s k ie g o I n s t y t u t u H is to ry c z n e g o w W a rs z a w ie i M u z e u m S y n a g o g i w T y k o c in ie . E k s p o n a ty z o s ta ły u ło ż o n e w e d łu g ś w ią t ż y d o w sk ic h . P ie r w s z e ń s tw o d a n o s z a b a to w i, n a s tę p n ie z a p re z e n to w a n o o b ie k ty z w ią z a n e z R osz H a - S z a n a — N o w y m ' R o ­ k ie m , in a c z e j Ś w ię te m T rą b e k , z J o m K ip p u r — D n ie m P o je d n a n ia , S u k - k o t — Ś w ię te m S z a ła s ó w , C h a n u k a — Ś w ię te m P o ś w ię c e n ia Ś w ią ty n i, P u ­ r im ■— Ś w ię te m L osów , P e s e c h i S z a w u o t — Ś w ię te m T y g o d n i. K o le jn ą g r u p ę s ta n o w iły p rz e d m io ty k u lt u u ż y w a n e w sy n a g o g a c h , z w ią z a n e z o b rz e ­ z a n ie m i o b y c z a ja m i n a r o d z in c h ło p c a . P rz e d s ta w io n o ta k ż e ż y d o w s k ie s tr o je

-i in n e a k c e s o r ia z w ią z a n e z k u lt e m m o z a isty c z n y m . U z u p e łn ie n ie k o le k c ji, sw e g o r o d z a j u i l u s t r a c ję o b rz ę d o w o śc i ż y d o w s k ie j, s ta n o w iła w y s ta w a m a l a r ­ s tw a o ra z d ru k ó w , k tó r e w p o s z e rz o n e j fo r m ie o g lą d a ć m o ż n a b y ło n a w y s ta w ie u rz ą d z o n e j o b o k s a li w y k ła d o w e j. Z a d a n ie m film ó w i w y s ta w b y ła p o m o c u c z e s tn ik o m w z d o b y c iu p e łn ie js z e g o o b ra z u ż y c ia i w ie rz e ń lu d u ż y d o w sk ie g o . W y s ta w a je s t u d o s tę p n io n a z w ie d z a ją c y m M u z e u m M i- s y jn o -E tn o g ra f ic z n e S e m in a r iu m D u c h o w n e g o K się ż y W e rb is tó w w P ie ­ n ię ż n ie .

P ie n ię ż n ie ń s k ie S p o tk a n ia z R e lig ia m i, ja k s tw ie r d z ił ks. d r E. S 1 i w к a, d y r e k t o r m u z e u m , b ę d ą p r z e p r o w a d z a n e o d tą d k a ż d e g o r o k u w m ie s ią c a c h w io s e n n y c h . N a jp ie r w z o s ta n ą u k a z a n e re lig ie p o z a c h rz e ś c ija ń s k ie w y s tę p u ­ ją c e w P o lsc e . P o is la m ie i ju d a iz m ie p rz y jd z ie k o le j n a k a r a im ó w , b u d ­ d y stó w , h in d u is tó w , d ż y n is tó w i w y z n a w c ó w K ris z n y . O b ra z t e n z o s ta n ie u z u p e łn io n y in n y m i re lig ia m i p o z a c h rz e ś c ija ń s k im i n ie w y s tę p u ją c y m i w P o lsce. Po z a p o z n a n iu s ię z g łó w n y m i re lig ia m i ś w ia ta b ę d ą k o n ty n u o ­ w a n e s p o tk a n ia w y b r a n y c h u p rz e d n io p ro b le m ó w i z a g a d n ie ń , n a k tó r e r e ­ lig ie u s i łu j ą d a ć s w o ją o d p o w ie d ź , w ś r ó d n ic h m . in . p o ję c ie B o g a, z b a w ie n ie , p r o b le m b y tu , k o sm o s, c zło w ie k , d o b ro — zło, c ie r p ie n ie , szczęście, śm ie rć , m is y jn o ś ć , m e s ja n iz m , m o d litw a itp .

O d b y te sy m p o z ju m n a s tą p iło w k o n te k ś c ie n a w ie d z e n ia r z y m s k ie j s y ­ n a g o g i p rz e z J a n a P a w ła I I w k w ie tn i u 1986 r . I d ą c z a s ło w a m i S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II ; „K o śció ł, k tó r y p o tę p ia w s z e lk ie p r z e ś la d o w a n ia p rzeciw .

1 2 4 B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y

ja k im k o lw ie k lu d z io m z w ró c ó n e , p o m n ą c n a w s p ó ln e z Ż y d a m i d z ie d z ic ­ tw o , o p ła k u je — n ie z p o b u d e k p o lity c z n y c h , a le p o d w p ły w e m r e l i g i j n e j m iło ś c i e w a n g e lic z n e j — a k ty n ie n a w iś c i, p rz e ś la d o w a n ia , p r z e ja w y a n t y ­ se m ity z m u , k tó r e k ie d y k o lw ie k i p rz e z k o g o k o lw ie k k ie r o w a n e b y ły p rz e c iw Ż y d o m ”, n a le ż y d o ło ży ć w s z e lk ic h s ta r a ń , b y a tm o s f e r a P ie n ię ż n ie ń s k ic h S p o tk a ń z R e lig ia m i m ia ła z a w sz e c h a r a k t e r rz e c z y w is te j w s p ó ln o ty w ia r y o ra z w z a je m n e g o s z a c u n k u i z ro z u m ie n ia .

ks. M a r e k K e m p s k i S V D , P i e n i ę ż n o

II. O P R A C O W A N IA

T eoria m on oteizm u p ierw o tn eg o i je j k rytyk a

P r o b le m g e n e z y r e lig ii i m o n o te iz m u lu d ó w p ie r w o tn y c h b y ł n a p rz e ło ­ m ie w ie k ó w X IX i X X p r z e d m io te m sz c z e g ó ln y c h z a in te r e s o w a ń r e lig io ­ z n a w c ó w i e tn o lo g ó w k ie r u n k u e w o lu c jo n is ty c z n e g o o ra z sz k o ły k u lt u r o w o - h is to ry c z n e j. S z k o ła a n tr o p o lo g ic z n o -e w o lu c jo n is ty c z n a o p ie r a ją c a się n a f r a n c u s k ie j m y ś li filo z o fic z n e j X V I I I w. i filo z o fic z n e j te o r ii ro z w o ju H . S p e n c e r a o ra z b io lo g ic z n y m e w o lu c jo n iz m ie K . D a r w i n a d o m in o ­ w a ła w e tn o lo g ii i re lig io z n a w s tw ie w la ta c h 1870— 1920. P r z y jm u ją c je d n o ś ć n a t u r y lu d z k ie j u c z e n i te j s z k o ły sto s o w a li do z ja w is k s p o łe c z n y c h i r e l ig i j­ n y c h w y p r a c o w a n ą w n a u k a c h p rz y r o d n ic z y c h e w o lu c y jn ą z a s a d ę je d n o k ie ­ r u n k o w e g o ro z w o ju od f o r m p ro s ty c h do zło żo n y c h . W o p a r c iu o tę z a s a d ę p rz e d s ta w ic ie le k ie r u n k u e w o lu c jo n is ty c z n e g o (A. C o m t e , J. G. F r a ­ z e r , J. L u b b o c k , R. R. M a r e 11, W. R. S m i t h , H. S p e n c e r , E. B. T y 1 o r) 'u z n a w a l i m o n o te iz m za o s ta tn ią fa z ę ro z w o ju re lig ii, choć p u n k t w y jś c ia i k o le jn o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h fa z ro z w o jo w y c h u w y m ie n io n y c h u c z o n y c h b y ły ró ż n e .

R e a k c ją n a u p ro s z c z o n e i e tn o lo g ic z n ie sła b o u d o k u m e n to w a n e s c h e m a ty a n g lo s a s k ie g o k ie r u n k u e w o lu c jo n is ty c z n e g o b y ła sz k o ła k u lt u r o w o - hist.o ry ezn a , r o z w in ię ta w E u ro p ie sz c z e g ó ln ie n a o b sz a rz e ję z y k a n ie m ie c ­ k ieg o . S z k o ła t a z w ró c iła u w a g ę n a z ja w is k o d y fu z ji, tz n . n a p ro c e s p rz e n ik a n ia , r o z s z e rz a n ia się i k rz y ż o w a n ia w y tw o ró w k u ltu r o w y c h , k tó r y je s t f a k te m r ó w n ie r e a ln y m ja k e w o lu c ja . Z p r z e d s ta w ic ie li sz k o ły k u lt u - r o w o h is to ry c z n e j (B. Â n k e r m a n n, W. F o y, L. F r o b e n i u s, F. G r a e b n e r , F. R a t z e l ) z a g a d n ie n iu r e lig ii lu d ó w p ie r w o tn y c h i je j g e n e z ie n a jw ię c e j u w a g i p o ś w ię c ił W ilh e lm S c h m i d t SV D (1868— 1954), z a ło ż y c ie l w ie d e ń s k ie j sz k o ły e tn o lo g ic z n e j i je j n a jb a r d z ie j r e p r e z e n ta t y w ­ n y , a z a ra z e m k o n tr o w e r s y jn y p r z e d s ta w ic ie l. P o r a z p ie r w s z y z a s to s o w a ł o n m e to d ę e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j do a n a liz y r e lig ii lu d ó w n ie p o ­ s ia d a ją c y c h p is m a i do u z a s a d n ie n ia te o r ii m o n o te iz m u p ie rw o tn e g o . O p in ie o w a r to ś c i t e j te o r ii, j a k z r e s z tą i o w a r to ś c i sz k o ły k u ltu r o w o h is to r y c z n e j W . S c h m id ta , ja k d o ty c h c z a s są w re lig io z n a w s tw ie p o ró w n a w c z y m k r a ń c o ­ w o o d m ie n n e ; s ą je j b a łw o c h w a lc z y w y z n a w c y к a le są i u lt r a k r y t y c z n i o p o n e n c i2. G d zieś w ś r o d k u m ię d z y ty m i d w o m a s k r a jn y m i o p in ia m i m ie śc i się ro z p ra w a - h a b il it a c y jn a H . Z i m o n i a 3, w y k ła d o w c y w K a to lic k im U n i­

1 P o r. n p . H . K ü h n , Die m o d e r n e E th n o l o g ie . I h r U r s p r u n g , ih r e N a ­ tu r , ih r e Z ie l e , A n th ro p o s 1(1906) 136— 163, 318— 388, 592— 644, 950— 997. 2 N p. W. E. M ü h l m a n n , D ie M y t h o l o g i e d e r a u s t r o n e s i s c h e n V ö l k e r , M itte ilu n g e n d e r A n th ro p o lo g is c h e n G e s e lls c h a ft zu W ie n 39(1909) 240— 259. 3 H e n r y k Z i m o ń SV D , W i l h e l m a S c h m i d t a te o r ia m o n o t e i z m u p i e r w o t ­ n e g o i j e j k r y t y k a w w i e d e ń s k i e j s z k o l e e t n o l o g ic z n e j, W a rs z a w a 1984, s. 285. (M a t e r i a ł y i S t u d i a K s i ę ż y W e r b i s t ó w N r 22); p o r. t e n ż e , M o n o ­ t e i z m l u d ó w p i e r w o t n y c h w ś w i e t l e b a d a ń W i l h e l m a S c h m i d t a , Z e sz y ty

B IU L E T Y N M IS J Q L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y ₁₂₅

w e r s y te c ie L u b e ls k im , c z ło n k a I n s ty t u t u A n th ro p o s , a ta k ż e I n t e r n a t io n a l A f r i c a n I n s tit u te , S o c ié té S u is s e d ’E th n o lo g ie — S c h w e iz e ris c h e E th n o lo g is c h e 'G e s e llsc h a ft, T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie ­ g o o ra z P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a L u d o z n a w c z e g o . A u to r k o n c e n tr u ją c s w o ją

u w a g ę n a te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o tn e g o w u ję c iu W, S c h m id ta (część I p ra c y ) o ra z n a k r y ty c e te jż e te o r ii p rz e z 15 p r z e d s ta w ic ie li e tn o lo g ic z n e j s z k o ły w ie d e ń s k ie j . (część II), s ta w ił so b ie k o n k r e t n y cel do o sią g n ię c ia , j a k i m b y ło m o ż liw ie w y c z e rp u ją c e p r z e d s ta w ie n ie g łó w n y c h z a s a d e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j i b a z u ją c y c h n a n ic h te z W. S c h m id ta o m o n o te iz m ie p ie r w o tn y m o ra z m e r y to ry c z n e g o w a lo r u ic h k r y ty k i. Z a d w u c z ę śc io w ą s t r u k t u r ą r o z p r a w y p r z e m a w ia ły ta k ie w z g lę d y , ja k b r a k w li te r a tu r z e p o l­ s k ie j c a ło śc io w e g o u ję c ia p o sz c z e g ó ln y c h te z te o r ii m o n o te iz m u p ie rw o tn e g o , ro z w ó j i m o d y f ik a c je p o g lą d ó w W. S c h m id ta w y m a g a ją c e sz e rsz e j p r e z e n ­ ta c j i o ra z k o n ie c z n o ść o d w o ły w a n ia się w d ru g ie j (k r y ty c z n e j) czę śc i do z a sa d m e to d y c z n y c h e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j i te z S ę h m id to w s k ie j ‘te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o tn e g o . M o n o t e i z m p i e r w o t n y C zęść p ie r w s z a r o z p r a w y (s. 30— 116) p o ś w ię c o n a je s t o m ó w ie n iu te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o tn e g o W. S c h m i d t a ,'k t ó r y in s p ir o w a n y p rz e z A. L a n g a n ie w y p r a c o w a ł z a s a d m e to d y k u ltu r o w o h is to r y c z n e j, lecz ją z a s to s o w a ł do a n a li z y r e lig ii lu d ó w n ie p iś m ie n n y c h i u z a s a d n ie n ia te o r ii m o n o te iz m u p i e r ­ w o tn e g o . Z a g a d n ie n iu m e to d y e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j p o św ię c o n e są (w c a ło śc i lu b częścio w o ) n a s tę p u ją c e p r a c e W. S c h m id ta : Die k u l t u r h i s t o ­

r i s c h e M e t h o d e i n d e r E th n o l o g i e (1911), K u l t u r k r e i s e u n d K u l t u r s c h i c h t e n in S ü d a m e r i k a (1913), V ö l k e r u n d K u l t u r e n (1924), d ru g ie w y d a n ie p ie r w s z e ­ g o to m u D er U r s p r u n g d e r G o tt e s i d e e (1926), H a n d b u c h d e r v e r g l e i c h e n d e n R e l i g i o n s g e s c h i c h t e (1930) o ra z d ru g ie (w e f r a g m e n ta c h , n ie o p u b lik o w a n e ) w y d a n ie V ö l k e r u n d K u l t u r e n . S y n te z ę p o g lą d ó w W. S c h m id ta i s y s te m a ty c z ­ n e p r z e d s ta w ie n ie m e to d y z a w ie r a jeg o p o d rę c z n ik H a n d b u c h d e r M e t h o d e •der k u l t u r h i s t o r i s c h e n E th n o l o g i e (1937). Z a p o d s ta w ę ź ró d ło w ą d la z r e k o n s tr u o w a n ia p r a r e lig ii a u to r , p r z y ją ł to m V I D er U r s p r u n g d e r G o tte s id e e (1935), H a n d b u c h d e r v e r g l e i c h e n d e n R e l i g i o n s g e s c h i c h t e (1930), D er E n t w i c k l u n g s g e d a n k e . i n d e r ä l t e s t e n R e l i ­ g i o n (1933), Die R e l i g i o n d e r ä l t e s t e n V ö l k e r d e r V o r z e i t (1934), V o r l e s u n g e n i n U p p s a la (1935), a ta k ż e rę k o p is d ru g ie g o w y d a n ia H a n d b u c h d e r v e r g l e i ­ c h e n d e n R e li g io n s g e s c h ic h t e (1935). P r o b le m a ty k ą g e n e z y i ź ró d e ł p r a r e lig ii W . S c h m id t z a jm u je się w w ie lu p u b lik a c ja c h , z k tó r y c h n a jw a ż n ie js z e to

L ’o rig in e d e V Idee d e D i e u (1908— 1910), D ie U r o f f e n b a r u n g als A n f a n g d e r O f f e n b a r u n g e n G o tte s (1911), o b a w y d a n ia to m u I D er U r s p r u n g d e r G o t t e s ­ i d e e i to m V I te g o ż d z ie ła , M e n s c h h e i t s w e g e z u m G o t t e r k e n n e n (1923) o raz D i e S c h ö p f u n g s g e s c h i c h t e d e r b i b l is c h e n u n d e t h n o l o g i s c h e n U r z e i t (1938).

Z a g a d n ie n ie g e n e z y m o n o te iz m u lu d ó w p ie r w o tn y c h , a z w ła sz c z a r e k o n ­ s t r u k c j a n a js ta r s z e j r e lig ii lu d z k o ś c i o p ie r a się n a m e to d z ie k u ltu r o w o h is to -.M isjo lo g iczn e A T K 3(1978) 239—271; G e n e z a m o n o t e i z m u l u d ó w p i e r w o t n y c h

w u j ę c i u W i l h e l m a S c h m i d t a , w : B. B e j z e (red.), W k i e r u n k u c h r z e ś c i ­ j a ń s k i e j k u l t u r y , W a rs z a w a 1978, 171— 183; P r o b l e m m o n o t e i z m u l u d ó w p i e r w o t n y c h w ś w i e t l e w s p ó ł c z e s n y c h b a d a ń e tn o l o g i c z n o - r e l i g i o z n a w c z y c h ,

w : IT. Z im o ń (red.), D zia ł a ln o ś ć I n s t y t u t u A n t h r o p o s w d z i e d z i n i e l i n g w i s t y k i ,

■etnologii i r e l i g i o z n a w s t w a , P ie n ię ż n o 1980, 25— 60 (M a t e r i a ł y i S t u d i a K s i ę ż y W e r b i s t ó w N r 17); P r o b l e m m o n o t e i z m u l u d ó w p i e r w o t n y c h n a p r z y k ł a d z i e ś r o d k o w o a f r y k a ń s k i c h P i g m e j ó w B a m b u t i , Z e sz y ty Naukow^e K U L 23(1980)

ry c z n e j. E tn o lo g ia k u ltu r o w o h is to r y c z n a p r ó b u je w sp o só b o b ie k ty w n y i e m ­ p iry c z n y , n a d ro d z e a n a liz y w y tw o ró w k u ltu ro w y c h , u s ta lić p rz y c z y n o w e · i c zaso w e n a s tę p s tw a k u lt u r , b y w t e n sp o só b o d tw o rz y ć h is to r ię lu d z k o ś c i n ie p o s ia d a ją c e j d o k u m e n tó w p is a n y c h . J a k o n a u k a h is to r y c z n a o p ie r a się- n a z a s a d a c h w ła ś c iw y c h b a d a n io m h is to ry c z n y m , a le ró w n o c z e ś n ie k o r z y s ta ze ś r o d k ó w w y k r a c z a ją c y c h p o z a p is a n e d o k u m e n ty b a d a ją c e k u l t u r y o ra z ich w y tw o ry . D la te g o te ż n a z y w a się e tn o lo g ią lu b sz k o łą k u ltu ro w o h is to ry c z n ą ,. w o d ró ż n ie n iu od h is to r ii o p ie r a ją c e j się n a ź ró d ła c h p is a n y c h . S z k o ła ta w szc z e g ó ln y sp o só b z w ró c iła u w a g ę n a z ja w is k o d y fu z ji, czy li n a p ro c e s ro z c h o d z e n ia się, p r z e c in a n ia i k rz y ż o w a n ia k o m p o n e n tó w k u ltu r o w y c h . C hoć id e a p o w ią z a ń k u ltu r o w y c h , j a k słu s z n ie tw ie r d z i F. G r a e b n e r , w y ja ­ ś n ia ją c a p o d o b ie ń s tw a k u ltu r o w e n a d ro d z e w ę d ró w e k i z a p o ży czeń , n ie była- n ig d y k w e s tio n o w a n a , to je d n a k e w o lu c jo n iś c i n ie p r z y p is y w a li je j w ię k sz e g o z n a c z e n ia . W. S c h m id t, m im o że w p r o w a d z ił p e w n e n ie is to tn e z m ia n y do m e to d y F. G ra e b n e ra , ja k o p ie rw s z y , szczeg ó ln ie w dziele D e r U rsp ru n g -

d e r G o tte s id e e , w sp o só b k o n s e k w e n tn y i n a s z e ro k ą s k a lę z a s to s o w a ł m e to ­

d ę k u ltu ro w o h is to ry c z n ą .

W e d łu g H. Z im o n ia m e to d a e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j w ujęciu: W . S c h m id ta p o le g a 1) n a u s ta le n iu za p o m o c ą k r y te r ió w f o r m y i ilo ś c i o ra z p rz e z p o ró w n y w a n ie p o d o b ie ń s tw k u ltu r o w y c h , w z a je m n y c h r e la c ji i p o ­ w ią z a ń k o m p o n e n tó w k u ltu r o w y c h w p r z e s tr z e n i u m o ż liw ia ją c y c h w y o d r ę b ­ n ie n ie k rę g ó w k u ltu r o w y c h (K u l t u r k r e i s e ); 2) n a u s t a le n i u za p o m o c ą o k r e ś ­ lo n y c h m ie r n ik ó w c z a so w y c h w y n ik a ją c y c h z p o ło ż e n ia p r z e s tr z e n n e g o s ty k u , m ie s z a n ia się, p rz e c ię c ia , n a k ła d a n ia i k i e r u n k u . w ę d ró w e k w ię k s z y c h k o m ­ p le k s ó w k u ltu r o w y c h i c a ły c h k rę g ó w k u ltu r o w y c h , c z a so w e g o n a s tę p s tw a , (c h ro n o lo g ii) z ja w is k k u ltu r o w y c h ,· a w ię c w e fe k c ie w a r s tw k u ltu r o w y c h

( K u l t u r sc h ic h te n ) ; 3) n a w y ja ś n ie n iu z e w n ę trz n y c h i w e w n ę tr z n y c h p r z y ­

cz y n ro z w o ju k u l t u r y o ra z 4) n a b a d a n iu p o c h o d z e n ia p o sz c z e g ó ln y c h k o m ­ p o n e n tó w s k ła d o w y c h k u l t u r (n a rz ę d z i, in s ty tu c ji, ro d z in y , p a ń s tw a , relig ii).. W o p a rc iu o te p o d ś ta w y a u to r p r z e d s ta w ia k r y t e r i a p o w ią z a n ia k o m p o n e n ­ tó w k u ltu r o w y c h o ra z p r z e s tr z e n n ą i c h ro n o lo g ic z n ą a n a liz ę k u l t u r y (po­ ję c ie i s c h e m a t k r ę g u k u ltu ro w e g o , w a r s tw y k u ltu r o w e j) , g d y ż n a ic h p o d ­ s ta w ie W. S c h m id t z r e k o n s tr u o w a ł n a js ta r s z ą r e lig ię lu d z k o śc i, w y o d r ę b n ia ­ ją c u lu d ó w z a m ie s z k u ją c y c h n a jo d le g le js z e lu b n ie d o s tę p n e te r e n y k o n ty ­ n e n tó w w s p ó ln e e le m e n ty r e lig ijn e , k tó r y c h c h a r a k te r y s ty c z n e p o d o b ie ń s tw a , m u s z ą p o s ia d a ć je d e n w s p ó ln y p o c z ą te k . P r z y p o m o c y te j m e to d y d o c h o d z i do u s ta le n ia w ie k u ro z w o jo w e g o r e lig ijn e g o k o m p le k s u , tz n . do n a js ta r s z e j (p ie rw o tn e j) re lig ii. Is to tn e z n a c z e n ie m e to d o lo g ic z n e d la r e k o n s tr u k c j i p r a r e lig ii p o s ia d a r e ­ lig ia d z is ie js z y c h lu d ó w z b ie r a c k o -ło w ie c k ic h , k tó r a w e d łu g W . S c h m id ta (n ie ty lk o ) m a c h a r a k t e r m o n o te is ty c z n y (w ia r a w Is to tę N a jw y ż sz ą ). M c-, n o te iz m te n p o le g a n a u z n a n iu je d y n e g o B o g a, p r a w o d a w c y m o ra ln e g o , od. k tó r e g o c z ło w ie k ' p ie r w o tn y c z u je się z a le ż n y i z k tó r y m u tr z y m u je k o n ta k t, p rz e z m o d litw ę , o f ia r ę i o b rz ę d y r e l ig i jn e o d p r a w ia n e n a J e g o cześć. M o ­ n o te iz m lu d ó w p ie r w o tn y c h , w e d łu g W. S c h m id ta , m oże b y ć te o r e ty c z n y (w ie r z e n ia z w ią z a n e z I s to tą N a jw y ż s z ą w y r a ż a n e w m ita c h i o b rz ę d a c h ) lu b p r a k ty c z n y (e ty k a u s a n k c jo n o w a n a r e lig ijn ie , k u lt I s to ty N a jw y ż sz e j). P o d s ta w o w e z n a c z e n ie w k o n s t r u k c ji p r a c y H. Z im o n ia m a ro z d z ia ł I I I (s. 78—94), g d y ż a u to r r e l a c jo n u j e w n im S c h m id to w s k ą r e k o n s tr u k c j ę n a j ­ s ta r s z e j w s p ó ln e j r e lig ii lu d z k o ś c i o ra z p o d a je c h a r a k t e r y s ty k ę m o n o te iz m u , p ie r w o tn e g o . Z g o d n ie z c e la m i e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j m o n o te iz m d z is ie js z y c h lu d ó w z b ie r a c k o -ło w ie c k ic h d o m a g a się w y ja ś n ie n ia je g o g en e z y . D la te g o W. S c h m id t u z n a w a n ą ju ż p rz e z A.· L a n g a te z ę o m o n o te iz m ie l u ­ d ó w p ie r w o tn y c h w z b o g a c a d w ie m a d a ls z y m i te z a m i, d o ty c z ą c y m i p r a m o n o - te iz m u i p r a o b ja w ie n ia . T eza o p ra m o ń o te iz m ie głosi, że r e k o n s tr u o w a n a n a js t a r s z a w s p ó ln a re lig ia lu d z k o ś c i m a c h a r a k t e r p r a m o n o te is ty c z n y , k t ó r y

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y _{1 2 7}

z je d n e j s tr o n y tłu m a c z y m o n o te is ty c z n ą r e lig ią d z is ie js z y c h lu d ó w z b ie r a c ­ k o -ło w ie c k ic h , a z d r u g ie j s tro n y u m o ż liw ia z n a le z ie n ie o d p o w ie d z i n a p y ­ ta n ie o je g o p o c h o d z e n ie i ź ró d ła . R e k o n s tr u k c ja n a js ta r s z e j r e lig ii p r z e d ­ s ta w io n a w to m ie V I D e r U r s p r u n g d e r G o tte s id e e o p ie r a się n a p o s t ę p u ją ­ c y c h s y n te z a c h c z ą s tk o w y c h . N ie p o le g a o n a n a d o d a w a n iu e le m e n tó w r e l i ­ g ijn y c h p o sz c z e g ó ln y c h p r a k u l t u r , g d y ż w k a ż d e j p o s tę p u ją c e j i z a k re s o w e c o ra z s z e rs z e j s y n te z ie c z ą s tk o w e j u w z g lę d n ia n e są e le m e n ty w s p ó ln e 1 (s ta rs z e ) d la k a ż d e j z p o ró w n y w a n y c h p r a k u l t u r , a e lim in o w a n e p ie r w i a s tk i m ło d sz e , t a k że w s y n te z ie o s ta te c z n e j w s z y s tk ie e le m e n ty m ło d s z e n ie m o ­ g ą by ć w ogóle b r a n e p o d u w a g ę . T a k a p r o g r e s y w n a sy n te z a , z d a n ie m W. S c h m id ta , s ię g a c o ra z d a le j w p r z e s tr z e ń i c o ra z g łę b ie j w czas. W te n s p o s ó b z r e k o n s tr u o w a n a p r a r e li g ia k o r e s p o n d u je z b ib lijn ie u w a ru n k o w a n ą : te z ą o u m y s ło w o u z d o ln io n y m o ra z m o r a ln ie i r e lig ijn ie id e a ln y m p r a c z ło ­ w ie k u , s tw o r z o n y m p rz e z B o g a i b ę d ą c y m p o d m io te m t e j p r a r e lig ii.

Z r e k o n s tr u o w a n a p r a r e li g ia u m o ż liw ia w d a ls z y m p o s tę p o w a n iu b a d a w ­ c z y m ro z w ią z a n ie p r o b le m u g e n e z y re lig ii. T e z a o p ra m o n o te iz m ie , w e d łu g : W . S c h m id ta , z n a jd u je sw o je u z a s a d n ie n ie w m o n o te iz m ie e ty c z n y m lu d ó w z b ie r a c k o -ło w ie c k ic h , w ła ś c iw y m n a to m ia s t i w y s ta r c z a ją c y m w y ja ś n ie n ie m , p o c h o d z e n ia r e lig ii je s t te z a o p r a o b ja w ie n iu . W to m ie V I D er U r s p r u n g d e r G o tte s id e e sp o só b r o z u m o w a n ia u z a s a d n ia ją c y te z ę o p r a o b ja w ie n iu p r z y b ie r a fo r m ę a lt e r n a t y w n ą : p r a r e li g ia a lb o p o w s ta ła w d ro d z e p rz y c z y ­ n o w e g o m y ś le n ia i ro z u m o w e g o w n io s k o w a n ia c z ło w ie k a , a lb o je s t w y n ik ie m o b ja w ie n ia B ożego. P o o d r z u c e n iu m o ż liw o śc i p ie r w s z e j p o z o s ta je d r u g a jako- d e f in ity w n a r a c j a w y ja ś n i a ją c a p r a r e lig ię . N ie m n ie j w w ie lu p r a c a c h W . S c h m id t z w r a c a ł u w a g ę , że choć p ra o b ja w ń e n ie je s t d e f in ity w n y m źródłem , p r a r e lig ii, to je d n a k n ie je d y n y m , o ra z p o d k r e ś la ł z n a c z e n ie ra c jo n a ln e g o - m y ś le n ia c z ło w ie k a p ie r w o tn e g o w p o w s ta n iu i p o z n a n iu id e i B oga. K r y t y k a t e o r i i m o n o t e i z m u p i e r w o t n e g o W części d r u g ie j d y s e r ta c ji (s. 117—205) H. Z im o ń p r e z e n t u je k r y t y k ę tw ie r d z e ń i z a s a d m e to d y e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j i p o sz c z e g ó ln y c h te z te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o tn e g o , p r z e p r o w a d z a w e r y f ik a c ję te z y o m o n o ­ te is ty c z n y m c h a r a k t e r z e r e lig ii lu d ó w z b ie r a c k o -ło w ie c k ic h n a p o d s ta w ie w y ­ n ik ó w b a d a ń P . S c h e b e s t y w ś ró d ś r o d k o w o a fr y k a ń s k ic h P ig m e jó w B a m b u ti o ra z p r z e d s ta w ia k r y t y k ę te o r ii p ra m o n o te iz m u i p r a o b ja w ie n ia . „ K r y ty k ę ” a u to r ro z u m ie w z n a c z e n iu sz e rsz y m , tz n . o ce n y n e g a ty w n e j i p o z y ty w n e j. Z a k re s n a to m ia s t k r y t y k i d o ty c z ą c e j m e to d y e tn o lo g ii k u l t u ­ r o w o h is to ry c z n e j i p o sz c z e g ó ln y c h te z m o n o te iz m u p ie r w o tn e g o o g ra n ic z a do p rz e d s ta w ic ie li w ie d e ń s k ie j sz k o ły e tn o lo g ic z n e j. O b e jm u je o n a z a ró w n o „ sz k o łę w ie d e ń s k ą ” (die a lt e W i e n e r S c h u le ) , do k tó r e j n a le ż e li p r z e d s ta w i­ c ie le o ś ro d k ó w n a u k o w y c h W ie d n ia i w e rb iś c i — c z ło n k o w ie I n s ty tu t u A n th ro p o s z s ie d z ib ą do 1938 r. w W y ższy m S e m in a r iu m M is y jn y m K się ż y W e rb is tó w w M ö d lin g k o lo W ie d n ia , ja k i „ n o w sz ą sz k o łę iv ie d e ń s k ą ” (die n e u e W i e n e r S c h u le ) , s k ła d a ją c ą się p o d r u g ie j w o jn ie ś w ia to w e j, po p r z e ­ n ie s ie n iu I n s t y t u t u A n th ro p o s do S z w a jc a rii, w y łą c z n ie z b a d a c z y o ś r o d k ó w n a u k o w y c h W ie d n ia . D o r e p r e z e n ta n t ó w sz k o ły w ie d e ń s k ie j n a le ż e li n a s t ę p u ją c y e tn o lo d z y , p ra c o w n ic y n a u k o w i I n s t y tu t u E tn o lo g ic z n e g o U n iw e r s y te tu W ie d e ń sk ie g o : W. K o p p e r s SV D (1886— 1961), J. H a e k e l (1907— 1973), R. H e i n e - - G e l d e r n (1885— 1968), F. F l o r , D. J. W ö l f e i (1888— 1963), W. H i r - s c h b e r g (u r. 1904), K. J e t t m a r (ur. 1918). D o p r z e d s ta w ic ie li te j s z k o ­ ły z aliczy ć n a le ż y ró w n ie ż n a s tę p u ją c y c h w e rb is tó w , c z ło n k ó w I n s ty tu tu . A n th ro p o s : P . S c h e b e s t ę (1887— 1967), M. H e r m a n n s a (1899— 1972).· o ra z F. B o r n e m a n n a (Ur. 1905). P o n a d to z w d e d e ń sk ą sz k o łą e tn o lo g ic z ­ n ą z w ią z a n i b y li: G.' v a n B u l e k S J, a b s o lw e n t I n s ty t u t u E tn o lo g iczn eg o ,,

L. W a l k (1885— 1949), p r o f e s o r r e lig io z n a w s tw a n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m U n iw e r s y te tu W ie d e ń sk ie g o o ra z p r a h is to r y c y , p ra c o w n ic y n a u k o w i I n s ty tu t u P r a h is to r y c z n e g o U n iw e r s y t e tu W ie d e ń sk ie g o O. M e n g h i n (1888— 1973), F . H a n e a r (1892— 1968) o ra z R. P i t t i o n i (u r. 1906).

D z ia ła ln o ść n a u k o w a w y m ie n io n y c h p r z e d s ta w ic ie li w ie d e ń s k ie j sz k o ły e tn o lo g ic z n e j z w ią z a n a b y ła w o k re s ie m ię d z y - i p o w o je n n y m z U n iw e r s y t e ­ t e m W ie d e ń s k im lu b in n y m i o ś r o d k a m i n a u k o w y m i W ie d n ia (M u zeu m E tn o ­ lo g iczn e, W y ższa S z k o ła H a n d lo w a ) o ra z z I n s ty tu t e m A n th ro p o s . O p r z y n a ­ le ż n o ś c i p o sz c z e g ó ln y c h u c z o n y c h do w ie d e ń s k ie j sz k o ły e tn o lo g ic z n e j (oprócz p o w y ż sz e g o k r y t e r iu m g e o g ra fic z n e g o , p o le g a ją c e g o n a z w ią z a n iu z o ś r o d k a m i n a u k o w y m i W ie d n ia ) d e c y d u ją jeszcze in n e k r y te r ia , ja k u w a ż a n ie e tn o lo g ii z a n a u k ę h is to ry c z n ą , z m ie r z a ją c ą do c h ro n o lo g ic z n e g o i p rz y c z y n o w e g o u ję c ia z ja w is k k u ltu r o w y c h w a s p e k c ie ich ro z w o ju , p r z e m ia n i w z a je m n y c h z a le ż n o ś c i ( k r y te r iu m m e to d o lo g ic z n e ) czy z a ję c ie a p ro b u ją c e g o lu b k r y ­ ty c z n e g o s ta n o w is k a w p u b lik a c ja c h n a te m a t m e to d y e tn o lo g ii k u lt u r o w o h i­ s to ry c z n e j i b a z u ją c e j n a n ie j S c h m id to w s k ie j te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o tn e ­ go ( k r y te r iu m m e r y to ry c z n e ). C h o c ia ż r e l a c ja p ra c o w n ik ó w n a u k o w y c h I n ­ s t y t u t u E tn o lo g ic z n e g o do te o r ii k rę g ó w k u ltu r o w y c h i m o n o te iz m u p ie r w o t­ n e g o b y ła z ró ż n ic o w a n a , to je d n a k w sz y sc y o p o w ia d a li się je d n o z n a c z n ie za h is to ry c z n y m c h a r a k t e r e m e tn o lo g ii. P o d o b n e g o z d a n ia b y li w e rb iś c i, c z ło n ­ k o w ie I n s t y t u t u A n th ro p o s . N ie z a le ż n ie od u z n a n ia p o ję c ia i k u lt u I s to ty N a jw y ż s z e j u w ie lu lu d ó w p ie r w o tn y c h , w l i te r a tu r z e e tn o r e lig io z n a w c z e j w y ra ź n ie z a u w a ż a ln a je s t k r y t y k a p o sz c z e g ó ln y c h te z S c h m id to w s k ie j te o r ii m o n o te iz m u p ie rw o tn e g o . K r y ty k a ta je s t z ró ż n ic o w a n a i m n ie j lu b w ię c e j z a b a r w io n a e m o c jo n a ln ie . J e j c h a r a k t e r u z a le ż n io n y je s t od te z y , k tó r e j d o ty czy , o b ie k ty w n o ś c i i r z e ­ te ln o ś c i n a u k o w e j k r y ty k ó w i ic h o r ie n ta c ji filo z o fic z n o -m e to d o lo g ic z n e j o ra z ś w ia to p o g lą d o w e j. K r y ty c y p o g lą d ó w W . S c h m id ta są z w o le n n ik a m i ró ż n y c h k ie r u n k ó w i m e to d e tn o lo g ii i re lig io z n a w s tw a . Z a s a d n ic z a i c a ło ś c io w a k r y ­ ty k a m e to d y k u ltu r o w o h is to r y c z n e j — p o d s ta w y te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o t­ n eg o , p o c h o d z i z a ró w n o od je j z w o le n n ik ó w w p o c z ą tk o w e j fa z ie ro z w o ju '(W. K ö p p e rs , J. H a e k e l), ja k i je j o p o n e n tó w od s a m e g o p o c z ą tk u (R. H e in e - -G e ld e r n , W. H irs c h b e rg , F. B o rn e m a n n ). P ie r w s z a w ogóle f u n d a m e n ta l n a k r y t y k a te j m e to d y p o c h o d z i o d .F . B o rn e m a n n a , n a k tó r e g o k ry ty c z n e u w a g i, z a w a rte w m e to d o lo g ic z n o -e tn o lo g ic z n e j ro z p r a w ie d o k to r s k ie j o p r a k u ltu r z e , p o w o ły w a li się p ó ź n ie js i k r y ty c y e tn o lo g ii k u lt u r o w o h is to r y c z n e j. W. K o p p e rs i J. H a e k e l n a to m ia s t b y li w p o c z ą tk o w e j fa z ie z w o le n n ik a m i m e to d y e tn o ­ lo g ii k u lt u r o w o h is to r y c z n e j. S z c z e g ó ln ie w n ik liw a i w s z e c h s tr o n n a b y ła k r y ­ t y k a J. H a e k e la . B a rd z ie j o g ó ln y c h a r a k t e r m ia ły k r y ty c z n e u w a g i R. H e in e - - G e ld e r n a i W. H irs c h b e rg a , k tó r z y n ig d y n ie b y li z w o le n n ik a m i te o r ii i s c h e m a tu k rę g ó w k u ltu r o w y c h , a do k tó r y c h p o d w a ż e n ia w z n a c z n y sp o só b p rz y c z y n iły się w y n ik i b a d a ń e tn o lo g ic z n y c h i p r a h is to r y c z n y c h M. H e r m a n n - sa, D. J. W ö lfe la , К . J e t t m a r a o ra z F. H a n ć a ra . Ź ró d łe m k r y t y k i p o ję c ia k r ę g u k u ltu ro w e g o , z d a n ie m H. Z im o n ia , je s t m . in. je g o n ie ja s n o ś ć i w ie lo z n a c z n o ść (z n a c z e n ie tr e ś c io w e i g e o g ra fic z n e ). Z w o le n n ic y e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j (W. K o p p e rs , J. H a e k e l) p rz y s ta le n a r a s ta j ą c e j k r y ty c e z a r z u c a ją o s ta te c z n ie p o ję c ie k r ę g u k u ltu ro w e g o w ro z u m ie n iu W. S c h m id ta , k tó r e o p ie ra ło się n a p r z y ję c iu z n a c z n e j s ta ło ś c i k u ltu r o w e j. S y s te m y k rę g ó w k u ltu r o w y c h o z a s ię g u ś w ia to w y m o p ie r a ją się n a s c h e m a ty c z n y c h u p r o s z c z e n ia c h i n ie u z a s a d n io n e j te n d e n c ji z a s to s o w a n ia w y p r a c o w a n y c h d la O c e a n ii k rę g ó w k u ltu r o w y c h do in n y c h k o n ty n e n tó w . N a p e w n y m e ta p ie b a d a ń k r ę g i k u ltu r o w e p o s ia d a ły z n a c z e n ie ty p o lo g ic z n e j a k o h ip o te ty c z n a p r ó b a s e le k c ji, p o rz ą d k o w a n ia i s y s te m a ty z a c ji m a t e r i a łu ■ etnograficznego. Z ło ż o n y c h p ro c e s ó w h is to ry c z n y c h , d e c y d u ją c y c h o r o z w o ju k u l t u r w p rz e s z ło śc i, o ra z f a k t u w sp ó łc z e s n e g o p lu r a li z m u k u ltu r o w e g o n ie m o ż n a w y ja ś n ić u p ro s z c z o n y m i s c h e m a ta m i k rę g ó w k u ltu r o w y c h o z a s ię g u

u n iw e r s a ln y m . D o u s t a le n i a m n ie j lu b w ię c e j p e w n e j c h ro n o lo g ii z ja w is k k u ltu r o w y c h n ie o d z o w n e je s t u w z g lę d n ie n ie p rz e z e tn o lo g a ź ró d e ł p is a n y c h , tr a d y c j i u s tn e j lu d ó w p ie r w o tn y c h o ra z w y n ik ó w b a d a ń p r a h i s to r ii i a r c h e o ­ logii. C zy i w ja k im s to p n iu k r y t y k a t a m ia ła w p ły w n a p o d w a ż e n ie z a s a d n o ­ ści p o sz c z e g ó ln y c h te z S c h m id to w s k ie j te o r ii m o n o te iz m u p ie r w o tn e g o ? Z r e ­ k o n s tr u o w a n e p rz e z P. S c h e b e s tę , n a p rz y k ła d z ie z w ią z a n y c h z I s to tą N a j­ w y ż s z ą w ie r z e ń i o b rz ę d ó w ś r o d k o w o a f r y k a ń s k ic h P ig m e jó w B a m b u ti, p o ję c ie o so b o w e g o B o g a n ie o d p o w ia d a k o n c e p c ji W. S c h m id ta , p rz y jm u ją c e g o m o n o te is ty c z n y c h a r a k t e r r e lig ii P ig m e jó w B a m b u ti. W ś w ie tle b a d a ń P. S c h e b e s ty p o ję c ie I s to ty N a jw y ż s z e j n ie je s t je d n o ­ z n a c z n ie sp re c y z o w a n e . M a n if e s tu je się O n a w m ity c z n y c h s y m b o la c h i w ró ż n o r a k ic h f o r m a c h i p o s ta c ia c h , o czy m ś w ia d c z y ró ż n o ro d n o ś ć n a z w i im io n . Z a s a d n ic z a je d n a k ró ż n ic a w u ję c iu o b u u c z o n y c h p o le g a n a ty m , że (w e d łu g P. S c h e b e s ty ) n ie o d d a je się b e z p o ś re d n io czci Is to c ie N a jw y ż sz e j. R e lig ia P ig m e jó w B a m b u ti m a c h a r a k t e r te is ty c z n y , o b e jm u ją c y z a ró w n o m o n o te iz m , ja k i p o lite iz m o ra z f o r m y p o ś r e d n ie (h e n o te iz m ). W p r z e c i­ w ie ń s tw ie do k o n c e p c ji W. S c h m id ta , w e d łu g k tó r e g o P ig m e je B a m b u ti u z n a ją je d n ą I s to tę N a jw y ż sz ą , w ś w ie tle w y n ik ó w b a d a ń P. S c h e b e s ty c e n tr a ln ą p o z y c ję w m ito lo g ii i w ż y c iu r e lig ijn y m P ig m e jó w z a jm u ją d w ie m a n if e s ta c je I s to ty N a jw y ż s z e j: b ó stw o n ie b ia ń s k ie o ra z b ó s tw o p u sz c z y i z w ie rz y n y . Z c a łk o w ity m u z a le ż n ie n ie m e g z y s te n c ji P ig m e jó w B a m b u ti od p u sz c z y i ic h o p ty m a ln y m p rz y s to s o w a n ie m się do ś ro d o w is k a la s ó w t r o p i ­ k a ln y c h k o r e s p o n d u je ro la , ja k ą s p e łn ia w ic h ż y c iu b ó s tw o p u sz c z y i z w ie ­ rz y n y . N a p o d s ta w ie d o stę p n e g o m a te r i a łu e tn o g ra fic z n e g o k w e s tią n ie ro z ­ s tr z y g n ię tą p o z o s ta je is to ta r e l a c ji z r e k o n s tr u o w a n e j I s to ty N a jw y ż s z e j do J e j m a n if e s ta c ji. C z y s te m u m o n o te iz m o w i P ig m e jó w B a m b u ti, w u ję c iu W. S c h m id ta , s p r z e c iw ia się r ó w n ie ż w y ra ź n ie d u a lis ty c z n y c h a r a k t e r z a ­ r ó w n o I s to ty N a jw y ż s z e j, ja k i o b u b ó s tw : n ie b ia ń s k ie g o o ra z c h to n ic z n e g o . Z a te is ty c z n y m i m a g ic z n o -d y n a m is ty c z n y m , a n ie m o n o te is ty c z n y m c h a r a k ­ te r e m r e lig ii P ig m e jó w B a m b u ti p r z e m a w ia ró w n ie ż a n a liz a w ie rz e ń i k u lt u re lig ijn e g o , o p ie r a ją c a się n a e m p iry c z n y c h b a d a n ia c h te r e n o w y c h P. S c h e ­ b e sty . T y m sa m y m p o tw ie r d z a o n a o p in ie w sp ó łc z e s n y c h - e tn o lo g ó w i r e l i ­ g io z n a w c ó w , k tó r z y w o d n ie s ie n iu do lu d ó w p ie r w o tn y c h u n ik a j ą te r m i n u „ m o n o te iz m ”,' w y w o d z ą c e g o się z t r a d y c ji ju d e o c h r z e ś c ija ń s k ie j. J. H a e k e l z a m ia s t „ m o n o te iz m u ” z a le c a p o ję c ie B o g a N a jw y ż sz e g o (H o c h g o t t ) lu b Is to ­ t y N a jw y ż s z e j. C h o c ia ż e tn o lo d z y i re lig io z n a w c y n e g u ją w y s tę p o w a n ie u lu ­ d ó w p ie r w o tn y c h id e i m o n o te is ty c z n e j w c z y s te j fo rm ie , to je d n a k p r z y jm u ją w y k a z a n y w sz c z e g ó ln y sp o só b p rz e z W. S c h m id ta w m o n u m e n ta ln y m dziele D er U r s p r u n g d e r G o t t e s i d e e f a k t is tn i e n ia w ia r y i k u l t u I s to ty N a jw y ż s z e j u w ie lu lu d ó w p ie r w o tn y c h , n ie z a le ż n ie od n a u k o w e j i n t e r p r e t a c ji te g o f a k tu . K o ń c o w y r o z d z ia ł k s ią ż k i H . Z im o n ia o m a w ia k r y t y k ę S c h m id to w s k ie j te o r ii p r a m o n o te iz m u i p r a o b ja w ie n ia , k tó r ą z a ję li s ię g łó w n ie F. B o rn e m a n n , W . K o p p e rs i J. H a e k e l. T ezy o p r a m o n o te is ty c z n y m c h a r a k t e r z e p r a r e li g ii o ra z o p r a o b j a w i e n iu ja k o ź ró d le t e j r e lig ii o k a z a ły się n a jb a r d z ie j k o n tr o ­ w e rs y jn e ^ a h is to ry c z n ie n ie m o ż liw e do u d o w o d n ie n ia , g d y ż w y ja ś n ie n ie p rz e z W . S c h m id ta ź ró d e ł p r a r e lig ii w y k r a c z a p o z a g r a n ic e p o z n a w c z e p r a h is to r ii, e tn o lo g ii i re lig io z n a w s tw a .

N a jb a r d z ie j szczeg ó ło w o z e tn o lo g ó w w ie d e ń s k ic h z a ją ł się p r o b le m a ty k ą g e n e z y r e lig ii W. K o p p e rs , k tó r y n ie je d n o k r o tn ie b r o n i W. S c h m id ta i sa m e g o sie b ie p r z e d z a r z u te m z a ło ż e ń ś w ia to p o g lą d o w y c h . W d z ie le D e r ä lt e s t e

M e n s c h u n d s e i n e R e l i g o n p rz y z n a je w p ra w d z ie , że z a g a d n ie n ie id e i B oga

z f o r m a ln e g o p u n k t u w id z e n ia je s t p ro b le m e m filo z o fic z n y m , a n ie h is to ­ ry c z n y m , n ie m n ie j w te j sa m e j k sią ż c e i in n y c h p u b lik a c ja c h p o d k r e ś la , że a n a liz a p s y c h o lo g ic z n a i filo z o fic z n a p o w in n a o p ie r a ć się n a b a d a n ia c h e tn o r e lig io z n a w c z y c h . N ie k tó r z y e tn o lo d z y i re lig io z n a w c y u w a ż a ją , że w ś w ie tle n o w sz y c h b a d a ń e tn o lo g ii k u ltu r o w o h is to r y c z n e j i o p ie r a ją c e g o się

B IU L E T Y N M IS J O L O G IC Z N O - R E L IG IO Z N A W C Z Y 1 2 9