PL ISSN 0023-4249 S ~
lY U OIVJL W O
Al e k s a n d e r W . So k o ł o w s k i
Instytut Badawczy Leśnictwa Zakład Lasów Naturalnych
17-230 Białowieża
PRZYRODA PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ I JEJ OCHRONA
W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E
POWIERZCHNIA I POŁOŻENIE
Puszcza Białowieska stanowi zwarty kompleks leśny zajmujący powierzchnię około 1300 km2. Ze wschodu na zachód rozciąga się na długości 55 km, a z północy na południe — 51 km (rys. 1.). Puszcza Białowieska leży na pograniczu Europy Zachodniej i Europy Wschodniej. W podziale Europy na jednostki fizyczno-geograficzne jest to pogranicze dwóch wysokiej rangi jedno
stek: Prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i Prowincji Niżu Zachodnioeuropej skiego.
Puszczaj est podzielona granicą państwową na dwie części. Część wschodnia leżąca na terenie Białorusi zajmuje powierzchnię około 876 km2, część zachodnia Puszczy leżąca na terenie Polski zajmuje powierzchnię 624 km2.
Obecnie w skład obszaru leśnego, zwanego Puszczą Białowieską, wchodzą też lasy stanowiące dawniej odrębne jednostki: w części białoruskiej — Puszcza Swisłocka przylegająca od strony północno-wschodniej i resztka dawnej Puszczy Szereszewskiej przylegająca od strony południowo-wschodniej, w części polskiej natomiast jest to przylegająca od strony północno-zachodniej Ladzka Puszcza — obecnie obręb Ladzka Puszcza należący do nadleśnictwa Browsk.
PODZIAŁ NA KATEGORIE UŻYTKOWANIA I NA JEDNOSTKI ADMINISTRACYJNE
W polskiej części Puszczy Białowieskiej wyróżniają się trzy kategorie terenów o różnym statusie:
1. lasy gospodarcze (produkcyjne) z rezerwatami, 2. Białowieski Park Narodowy,
3. tereny rolnicze i zabudowane.
Pod względem administracyjnym teren Puszczy należy do 4 gmin: Białowieży, Narewki, Hajnówki i Dubicz Cerkiewnych.
Lasy należące do Lasów Państwowych wraz ze znajdującymi się na ich terenie rezerwatami według stanu na 31.12.1991 roku zajmują 56 575,99 ha, Białowie ski Park Narodowy — 5 346,44 ha oraz inne lasy stanowiące własność państwa — 473,15 ha. Razem stanowi to 62 395,58 ha.
Od lat pięćdziesiątych zaczął następować wzrost powierzchni leśnej. W wyniku przejmowania przez Lasy Państwowe gruntów prywatnych przekazy wanych na rzecz Państwowego Funduszu Ziemi do 1991 roku powierzchnia leśna wzrosła do 3 988,18 ha. Były to głównie grunty leżące w dolinach rzek puszczańskich użytkowane przez okoliczną ludność jako łąki kośne.
Hrynki Wielkii < K o (o n n a ^Wielka/ izurycze E t ia s z u k i ircwolaJ. L e w k ó w o sJStorp— liemianówkćr Pb Nowosiółki O lch ó w k a' Narewką/ Nowo sady] rNowy K ö r n i g Dubi ny Hajnówka. Górna^ \ Krosni^ V ie lk i iia lo w ie O/zeszkoia: K iw a g z y n a ^Ärynica iw i nie' ssę r-Nowe i E ą id ry l-S ta re C h ro m a n ty i Kalen kcw icze D m itro w icz ^
Rys. 1. Puszcza Białowieska po obu stronach granicy.
Rezerwaty przyrody leżące na terenie Lasów Państwowych są administrowa ne przez poszczególne nadleśnictwa.
Białowieski Park Narodowy obejmuje Ścisły Rezerwat Przyrody, Park Pałaco wy ze wszystkimi znajdującymi się tam obiektami, Rezerwat Hodowlany Żubrów
i Rezerwat Pokazowy Żubrów. Do Białowieskiego Parku Narodowego należą też wszystkie żubry żyjące na terenie całej polskiej części Puszczy.
Wschodnia część Puszczy leżąca w granicach Białorusi, zajmująca powierz chnię 87 600 ha, w 1991 roku uzyskała status parku narodowego. Leży on na terenie dwu województw: brzeskiego, obejmującego zdecydowaną większość Parku i grodzieńskiego obejmującego niewielką część północną.
P U S Z C Z A B IA Ł O W IE S K A N A T L E IA S Ó W E U R O P Y
Zasadniczymi cechami wyróżniającymi Puszczę Białowieską w stosunku do lasów Polski i Europy są:
1. Wysoki stopień naturalności, duża zwartość i rozległość kompleksu leś nego oraz występowanie na jego terenie wszystkich głównych siedlisk leśnych spotykanych na obszarze środkowej Europy od skrajnie ubogich do wybitnie żyznych i od skrajnie suchych do bagiennych;
2. Obecność dużych powierzchni dorodnych starych drzewostanów natural nego pochodzenia stanowiących cenną bazę genetyczną dla leśnictwa. Odnawia nie drzewostanów odbywa się wyłącznie materiałem pochodzącym z Puszczy;
3. Użytkowanie z zastosowaniem różnych typów rębni zupełnie naturalnych drzewostanów i tworzenie pierwszego pokolenia lasów odnawianych sztucznie. Istnieje więc specyficzna na niżu europejskim sytuacja, gdzie można śledzić ekologiczne, genetyczne i biocenotyczne skutki rębnego użytkowania lasów i zamiany ich sztucznymi drzewostanami, bardziej jednorodnymi pod względem wieku i składu gatunkowego;
4. Obecność w warunkach niżu europejskiego pełnego inwentarza dużych ssaków żyjących w warunkach naturalnych (żubr, łoś, jeleń, sarna, dzik, wilk, ryś);
5. Stosowanie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat różnych zasad zago spodarowania lasów i zagospodarowania łowieckiego, przy tym zdecydowanie odmiennych w obu częściach Puszczy;
6. Strefowy układ reżymu ochronnego i stopnia naturalności ekosystemów od zupełnie naturalnych, a nawet pierwotnych podlegających ścisłej ochronie, przez pierwsze pokolenie lasów powstałych w wyniku sztucznego odnowienia zrębów z siecią rezerwatów leśnych, do sztucznych monokultur na glebach porolnych na obrzeżach Puszczy.
Poza tym o specyfice Puszczy Białowieskiej decydują:
1. Duże bogactwo flory i fauny oraz wielka rozmaitość zbiorowisk roślinnych; 2. Położenie na pograniczu Europy Środkowej i Europy Wschodniej i wystę powanie obok siebie wielu przyrodniczych elementów zachodnio- i wschodnioeu ropejskich;
3. Położenie na wododziale europejskim, na terenie płaskim, z czego wynika duże znaczenie na tym terenie czynnika wody i jego duży wpływ na warunki siedliskowe i na funkcjonowanie ekosystemów;
4. Zbudowanie na północnym obrzeżu Puszczy, w dolinie Narwi dużego (3 250 ha) zbiornika retencyjnego, co stwarza nowy element w systemie hydro logicznym Puszczy;
6. Obecność parku narodowego podlegającego ścisłej ochronie od 70 lat o dużej koncentracji badań naukowych oraz sieci rezerwatów częściowych;
7. Obecność dużego ruchu turystycznego, koncentrującego sie na kilku niewielkich powierzchniach, co pozwala śledzić oddziaływanie turystyki na przyrodę Puszczy;
8. Stosunkowo wysoki stopień poznania głównych elementów fizjografii Puszczy i jej historii;
9. Funkcjonowanie, na terenie całej Puszczy monitoringu stanu przyrodni czego środowiska;
10. Istnienie czterech placówek badawczych z liczną kadrą naukową 0 wysokich kwalifikacjach, dysponujących bogatymi materiałami dokumenta cyjnymi, bibliotekami i własnymi wydawnictwami oraz zbiorami flory i fauny, dobrą bazą lokalową i wyposażeniem mogącym służyć pomocą również bada czom z innych ośrodków naukowych;
11. Obecność technikum leśnego, co ułatwia przenoszenie wyników badań do praktyki leśnej.
G O S P O D A R K A L E Ś N A W Z A G O S P O D A R O W A N E J C Z Ę Ś C I P U S Z C Z Y
Niepowtarzalne walory przyrodnicze Puszczy Białowieskiej wymagają szcze gólnej ochrony. Konieczność takiej ochrony była dostrzegana od dawna. Wyra zem tego było miedzy innymi dążenie leśników do nadania Puszczy specjalnego statusu. Dążenia te zostały jednak tylko częściowo uwzględnione w zarządzeniu Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 30.01.1975 roku określającym „Podstawowe zasady prowadzenia gospodarki leśnej na terenach Puszczy Biało wieskiej”. Zgodnie z tymi zasadami „podstawową funkcją lasu Puszczy jest produkcja wysoko wartościowego drewna, powiązana z koniecznością zachowa nia wyjątkowego środowiska przyrodniczego, wyróżniającego sie rozmaitością 1 żyznością siedlisk leśnych oraz bogatą różnogatunkową strukturą znacznych części naturalnych drzewostanów...”. „Funkcje produkcyjne winny być zhar monizowane z doniosłymi funkcjami Puszczy w zakresie kultuiy, dydaktyki i turystyki”. W dążeniu do realizacji tego celu zostały przyjęte dla głównych gatunków drzew wyższe wieki rębności niż w poprzednich okresach, a mianowi cie: dla sosny 140 lat, dla świerka 1201at, dla dębu od 160 (na siedliskach borowych) do 200 lat (w lasach mieszanych) i 240 lat (w lasach i olsach jesionowych).
Jakkolwiek wprowadzenie dla Puszczy Białowieskiej odrębnych zasad zago spodarowania stanowi pewien postęp w ochronie jej przyrodniczej substancji, to jednak nie eliminuje całego zespołu niekorzystnych zjawisk: zrębów i związanego
z tym szybko postępującego procesu synantropizacji (So k o ł o w s k i 1972), upra szczania struktury drzewostanów, ubożenia ich składu gatunkowego i genety cznej różnorodności, której wartość dla intensyfikacji przyszłej gospodarki leśnej może znacznie przekraczać wartość pozyskanego drewna.
Stosowany w Puszczy poza parkiem narodowym zrębowy system zagospoda rowania lasu i sztuczne odnawianie zrębów jednym, dwoma, rzadziej trzema gatunkami powoduje zubożenie składu gatunkowego drzewostanu
i ujednolicenie jego wieku i struktury, eliminuje ze składu drzewostanu wiele gatunków występujących w zbiorowiskach naturalnych. Również w trakcie zabiegów pielęgnacyjnych są usuwane tak zwane gatunki „niepożądane”, jak iwa, osika, brzoza, grab, które wchodzą spontanicznie z samosiewu do odnawia nych drzewostanów.
Gatunki drzewiaste w znacznym stopniu kształtują środowisko leśne — mikroklimat wnętrza lasu, warunki świetlne, warunki siedliskowe — i tym samym kształtują skład gatunkowy biocenoz. Ujednolicenie składu gatunkowe go i struktury drzewostanu eliminuje różnorodność oddziaływania drzew róż nych gatunków na warunki glebowe (jak wilgotność, pH i inne) i tym samym na skład roślinności pod nimi.
Zrębowy system zagospodarowania lasu zmniejsza też różnorodność roślin ności przez likwidację charakterystycznej dla lasu naturalnego mozaikowatości runa powodowaną drobnopowierzchniowym zróżnicowaniem siedlisk przez mi- krorelief tworzony, na przykład, rozrastaniem się systemów korzeniowych drzew (w łęgu jesionowym) mozaikowatym układem kęp i dolinek (ols, grąd murszowy, bór mieszany bagienny). Zrębowy system zagospodarowania lasu stymuluje też proces synantropizacji zbiorowisk leśnych. Zręby zarówno zupełne, jak i gniaz dowe są miejscem, gdzie 2-3 lata po zrębie wykształcają się bogate gatunkowo zbiorowiska porębowe złożone w znacznej mierze z gatunków synantropijnych.
Procesowi synantropizacji sprzyja rozbudowa sieci dróg leśnych, których pobocza stanowią dogodne miejsca dla kolonizacji przez gatunki obce dla flory Puszczy. Rozpowszechnienie zrębów na terenie całej Puszczy powoduje, że roślinność porębowa jest obecnie stałym elementem szaty roślinnej.
Gęsta i wciąż rozbudowywana sieć dróg niezbędnych do wywozu drewna ciężkim sprzętem samochodowym zmienia kierunki spływu wód, zakłócając naturalny układ stosunków wodnych. Sprzyja też rozprzestrzenianiu się nowych dla Puszczy gatunków roślin i zwierząt. Przygotowywanie powierzchni zrębowych do odnowienia powoduje naruszenie naturalnej struktury gleby ukształtowanej w ciągu tysiącleci. Również używanie ciężkiego sprzętu do zrywki drewna powoduje daleko idące zmiany właściwości gleby.
Zagospodarowanie lasów Puszczy powoduje odmłodzenie drzewostanów i eliminowanie z nich starych drzew stanowiących przestoje przekraczające swym wiekiem nawet podniesione maksymalne wieki rębności. Dzieje się tak również w miejscach, gdzie jest stosowany system bezzrębowy. Powoduje to zubożenie środowiska leśnego o znaczną liczbę specyficznych mikrosiedlisk tworzonych przez stare drzewa odznaczające się rozbudowanymi koronami, głęboko spękaną korą porośniętą epifitycznymi mchami, porostami i glonami. Każde takie drzewo jest środowiskiem życia dla około tysiąca gatunków zwierząt, roślin, mikroorganizmów. Eliminacja tych drzew ze środowiska leśnego zuboża ekosystem o taką liczbę gatunków obniżając jego bioróżnorodność i sprawność funkcjonowania całego przyrodniczego układu Puszczy Białowieskiej. Wiele gatunków epifitycznych mchów i porostów występuje tylko na staiych drzewach. Eliminowane są też martwe drzewa stanowiące środowisko życia wielu gatunków roślin i zwierząt.
D O T Y C H C Z A S O W Y S Y S T E M K O N S E R W A T O R S K IE J O C H R O N Y P R Z Y R O D N IC Z Y C H W A L O R Ó W P U S Z C Z Y B IA Ł O W IE S K IE J
Na terenie Puszczy Białowieskiej występują obiekty chronione różnej kate gorii (rys. 2):
Rys. 2. Ochrona przyrodniczych walorów Puszczy Białowieskiej.
1 — ścisły rezerwat Białowieskiego Parku Narodowego, 2 — otulina Parku Narodowego, 3 — rezerwaty częścio we na terenie zagospodarowanej części Puszczy, 4 — lasy gospodarcze, 5 — glebowa powierzchnia wzorcowa,
6 — zbiornik Siemianówka, 7 — granica projektowanego powiększenia parku narodowego z 1982 roku.
1. Białowieski Park Narodowy podlegający ochronie ścisłej na powierzchni 4 747 ha. Stanowi to 7,6% powierzchni leśnej Puszczy. Jest to najcenniejszy przyrodniczy obiekt leśny na niżu Polski. Projektuje się powiększenie ścisłego
Nare*
BIAŁOWIESKI 4-*-PARK H-H-NARODOWYH Hajnówka
rezerwatu Białowieskiego Parku Narodowego o kilkaset hektarów z włączeniem w jego granice fragmentów dolin rzek Narewki i Hwoźnej;
2. Sieć 13 rezerwatów na terenie zagospodarowanej części Puszczy o łącznej powierzchni 2 332 ha, obejmujących dobrze zachowane fragmenty Puszczy ze zbiorowiskami leśnymi słabo reprezentowanymi na terenie Parku Narodowego lub nie występującymi wcale w jego granicach.
3. Pomniki przyrody w liczbie 730. Są to głównie drzewa o znacznym wieku i wymiarach;
4. Strefy ochronne gniazd dużych ptaków drapieżnych oraz bociana czarne go. Strefy ochrony ścisłej obejmują teren w promieniu 200 metrów od gniazda, a ochrony częściowej — w promieniu 500 m. Na terenie Puszczy zinwentaryzo wano 175 gniazd.
Cały obszar Puszczy Białowieskiej oraz teren między Ladzką Puszczą i obrębem Browsk jest objęty ochroną jako obszar krajobrazu chronionego Puszczy Białowieskiej. Projektuje się objęcie całej Puszczy ochroną na prawach parku krajobrazowego. Dokumentacja parku krajobrazowego jest już opracowana.
K O N IE C Z N O Ś Ć P O W IĘ K S Z E N IA B IA Ł O W IE S K IE G O P A R K U N A R O D O W E G O
Białowieski Park Narodowy został włączony przez UNESCO do światowej sieci rezerwatów biosfery. Ponadto na III Posiedzeniu Komitetu UNESCO do spraw Światowego Dziedzictwa Ludzkości odbytym w Kairze i Luksorze w dniach 22-26 października 1979 roku Białowieski Park Narodowy został wpisany na Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego. Lista została sporządzona na podstawie konwencji uchwalonej podczas Konferencji Genewskiej w 1972 roku.
Park Narodowy o powierzchni 4747 ha obejmuje tylko niewielką część Puszczy. W związku z tym brak jest w jego granicach bardzo wielu gatunków roślin i zwierząt występujących w całej Puszczy, jak również wielu typów zbiorowisk roślinnych. Świadczą o tym wyniki badań niektórych składników Puszczy Białowieskiej. I tak na przykład ze 113 zespołów roślinnych stwierdzo nych na terenie całej Puszczy Białowieskiej (Fa l iŃs k i 1967) w Białowieskim Parku Narodowym występuje ich tylko 40 (So k o ł o w s k i 1979). Z tego aż 7 zespołów leśnych rozprzestrzenionych w Puszczy, występuje w Parku Narodowym tylko fragmentarycznie. Są to przede wszystkim bory sosnowe: Vaccinio vitis-idaeae-
-Pinetum, Vaccinio uliginosi-Pinetum, bór świerkowy torfowcowy Sphagno girgen- sohnii-Pinetum, trzcinnikowo-sosnowy bór mieszany Calamagrostio-Pinetum, dą
browa Potentillo albae-Quercetum, łęg olszowo-świerkowy Piceo-Alnetum (So k o
ł o w s k i 1979).
Granice Białowieskiego Parku Narodowego nie obejmują też większych rzek puszczańskich stanowiących istotny charakterystyczny element przyrody Pusz czy. W związku z tym poza Parkiem Narodowym znajduje się też duża grupa zbiorowisk wodnych i zasiedlająca puszczańskie wody fauna. Z około 900 gatunków roślin naczyniowych występujących w Puszczy (Fa l iŃs k i 1977) w Białowieskim Parku Narodowym rośnie tylko 480 (So k o ł o w s k i 198lc). Z 286 gatunków porostów stwierdzonych na terenie polskiej części Puszczy w Parku Narodowym żyje tylko 186 gatunków (Ci e ś l i ń s k i i To b o l e w s k i 1988). Ze 108
gatunków z nadrodziny motyli Papilionoidea i Hesperioidea występujących w polskiej części Puszczy Białowieskiej na terenie Białowieskiego Parku Narodo wego stwierdzono zaledwie 28 gatunków (26%), (Kr z y w i c k i 1967). Również w grupie kózkowatych Cerambycidae, brak jest w Parku Narodowym wielu gatunków spotykanych na terenie Puszczy ( Gu t o w s k i 1988). Podobnie Dą b r o
w s k i(1983) na podstawie przeprowadzonych badań motyli Puszczy Białowieskiej stwierdza niedostateczną reprezentatywność motyli występujących w Parku Narodowym w stosunku do lepidopterofauny i postuluje utworzenie w południo wej części Puszczy Białowieskiej rozległej strefy ochronnej dla Lepidoptera. Dotyczy to zapewne również wielu innych grup zwierząt i roślin, których rozmie szczenie nie zostało jeszcze dokładnie zbadane. Powierzchnia Parku Narodowego jest mniejsza od areału osobniczego wielu gatunków drapieżnych ptaków. W obecnych granicach Park Narodowy nie chroni między innymi miej sc lęgowych wielu gatunków ptaków rzadkich w Europie, jak sowy błotnej, puchacza i innych. Również w odniesieniu do większych ssaków, jak żubr, łoś, wilk, ryś, bóbr, wydra mały teren Parku nie może spełnić pełnych potrzeb biocenotycznych.
Obecnie cały teren Białowieskiego Parku Narodowego jest w zasięgu diaspor przenoszonych ze zrębów zakładanych w zagospodarowanej części Puszczy. Miejscami zręby dochodzą prawie do granicy Parku Narodowego, wskutek tego nawet w najbardziej centralnej części Parku w miejscu wiatrołomów spotyka się takie gatunki, jak starzec leśny Senecio silvaticus, starzec wiosenny Senecio
vernalis, przymiotno kanadyjskie Erigeron canadensis, ostrożeń lancetowaty Cirsium lanceolatum, ostrożeń polny Cirsium arvense, mlecz polny Sonchus
arvensis i wiele innych (So k o ł o w s k i 198 lb). Przed 60 laty niektóre z tych
gatunków były bardzo rzadkie. I tak na przykład Pa c z o s k i (1930) opisując roślinność zrębów z czasów pierwszej wojny światowej wymienia Senecio silvati
cus, S. vernalis, Erigeron canadensis zaledwie z jednego stanowiska. Obecnie
gatunki te występują masowo na każdym zrębie. Pewne polepszenie sytuacji nastąpiło w związku z utworzeniem otuliny Parku Narodowego ( Ku j a w i a k 1981). Objęła ona przylegający do Parku od strony południowej pas gruntów użytko wanych rolniczo i nieużytków szerokości od 150 do około 500 m oraz pas lasu szerokości 1000 do 1500 m. Utworzenie otuliny było zabiegiem niezbędnym, ale niewystarczającym dla trwałego zabezpieczenia przyrodniczych elementów Pu szczy Białowieskiej.
Z dziesięciolecia na dziesięciolecie pojawiają się w Puszczy nowe gatunki roślin (So k o ł o w s k i 1967, 1970). Niektóre z nich po kilku latach giną, inne natomiast szybko rozprzestrzeniają się, wkraczając nawet do naturalnych zbio rowisk leśnych. Przykładem tak ekspansywnego gatunku jest niecierpek drobno- kwiatowy Impatiens parvißora, który przed 20 laty był notowany na dwu stano wiskach w Hajnówce, a obecnie już w okolicy Białowieży.
Istnieje więc duża rozbieżność między międzynarodową rangą Puszczy Bia łowieskiej, jej światową popularnością, a sposobem ochrony jej przyrodniczych zasobów (So k o ł o w s k i 198la).
W stosunku do wielu parków narodowych uświadomiono już konieczność zwiększenia ich powierzchni. I tak. Bieszczadzki Park Narodowy z 5725 ha został zwiększony w 1991 roku do 27064 ha, Roztoczański z 4548 ha do 7811 ha,
Poleski z 4813 ha do 9433 ha. W przygotowaniu jest powiększenie parków: Babiogórskiego i Drawieńskiego.
Uwzględniając sytuację przyrodniczą Puszczy Białowieskiej w 1982 roku został opracowany projekt powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego (So
k o ł o w s k i 1983). Przewidywał on rozszerzenie granic Parku tak, by przebiegające w nim procesy na poziomie ekosystemów mogły przejawiać się w sposób pełny. Projekt ten przewidywał zwiększenie powierzchni Parku do około 18000 ha, co stanowiłoby około 34% powierzchni Puszczy znajdującej się w granicach Polski. Dzięki temu pod ochroną znalazłyby się te części Puszczy, które zachowały jeszcze liczne fragmenty naturalnych lasów i gospodarczo cennych drzewosta
nów, zawierające miedzy innymi elementy flory i fauny nie występujące w Parku Narodowym.
W granicach powiększonego Parku Narodowego znalazłyby się 4 rezerwaty: Głuszec, Wilczy Szlak, Pogorzelce, Wysokie Bagno oraz część Rezerwatu Krajo brazowego i glebowa powierzchnia wzorcowa. Park Narodowy objąłby też główną ostoję żubrów oraz rezerwaty hodowlane żubrów i tarpanów. Złagodziłoby to wydatnie konfliktową sytuację między potrzebami gospodarki leśnej a ochroną żubra, dla którego Puszcza Białowieska musi stanowić trwałą ostoję.
Część powiększonego Parku Narodowego o powierzchni około 2500 ha według tego projektu powinna stanowić rezerwat ścisły. W ten sposób powierz chnia ścisłego rezerwatu osiągnęłaby około 7250 ha. Pozostała część Parku Narodowego o powierzchni około 10750 ha stanowiłaby rezerwat częściowy zagospodarowany, jak wszystkie inne parki narodowe Polski (rys. 2.).
Ścisły rezerwat objąłby dolinę rzeki Hwoźnej na całej jej długości oraz dolinę rzeki Narewki na odcinku od Polany Białowieskiej do miejsca położonego 1 km na północ od ujścia Hwoźnej oraz dotychczasową otulinę Białowieskiego Parku Narodowego w obrębach: Browsk, Narewka i Zwierzyniec oraz oddziały 104, 105, 106, 130, 131 obejmujące między innymi jedną z rozleglej szych i stosunkowo dobrze zachowanych powierzchni borów sosnowych z całą serią ekologiczną od boru brusznicowego przez bór czernicowy (wilgotny) do boru bagiennego. Do rezerwatu ścisłego miał być włączony również oddział 161 obejmujący jedną z rozleglej szych w Puszczy powierzchni olsów. Włączenie tych terenów do rezerwatu ścisłego miało zagwarantować między innymi ochronę wydry i bobra, a także głuszca, gadożera, żurawia i innych. Należy podkreślić, że Wojewódzki Komitet Ochrony Przyrody ju ż jesienią 1975 roku zaakceptował projekt włącze nia do Parku Narodowego całej doliny Hwoźnej.
Powiększenie powierzchni Parku Narodowego nie zmniejsza jednak znacze nia całej Puszczy Białowieskiej w zachowaniu przyrodniczych walorów tego najcenniejszego w kraju i w środkowej Europie kompleksu leśnego.
Projekt ten pozytywnie zaopiniowany przez Radę Naukową Białowieskiego Parku Narodowego i Wojewódzki Komitet Ochrony Przyrody nie został zaakcep towany przez administrację Lasów Państwowych.
Ponieważ jednak stan ochrony przyrodniczych elementów, charakterystycz nych dla Puszczyjest niewystarczający, powstał projekt pewnego tymczasowego rozwiązania kompromisowego, polegającego na włączeniu do Parku Narodowego całych dolin rzek stanowiących granice Parku i utworzenie rezerwatu częścio wego na powierzchni około 2 500 ha obejmującego lasy przylegające od północy
i zachodu. Celem projektowanego rezerwatu byłoby stworzenie strefy ochronnej ochraniającej teren Parku Narodowego podlegającego ochronie ścisłej przed niekorzystnymi zjawiskami wynikającymi z dość intensywnego użytkowania drzewostanów zagospodarowanej części Puszczy. Od strony zachodniej w grani cach projektowanego rezerwatu występują stosunkowo dobrze zachowane grądy wilgotne i łęgi jesionowo-olszowe, miejscami prawie pierwotne, z licznymi pomni kowymi drzewami. Od strony północnej obok dobrze zachowanych grądów wilgotnych duże powierzchnie zajmują olsy, łęgi jesionowo-olszowe, bory świeże, boiy wilgotne, bory bagienne, boiy świerkowe torfowcowe. Rezerwat ten stano wiłby więc cenne uzupełnienie Parku Narodowego. Wraz z Białowiekim Parkiem Narodowym stworzyłby rozległy (ponad 7 tys. ha) zwarty obszar podlegający ochronie. W obszarze tym znajdują się również doliny rzek puszczańskich stanowiących charakterystyczny element przyrody Puszczy Białowieskiej. Do tychczas podlegały one ochronie tylko częściowo (So k o ł o w s k i 1986).
Jednak i ten projekt spotkał się ze sprzeciwem administracji Lasów Państwo wych.
W nowej sytuacji polityczno-gospodarczej ponownie podjęto w 1991 roku starania o powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego i zwiększenia ochro ny całej Puszczy Białowieskiej.
Optymalnym rozwiązaniem problemu ochrony przyrodniczych walorów Pu szczy Białowieskiej byłoby objęcie granicami parku narodowego całej polskiej części Puszczy. Uwzględniając jednak ekonomiczny aspekt zagadnienia opraco wano projekt takiego powiększenia, które pozwoliłoby objąć granicami parku narodowego najważniejsze elementy przyrody Puszczy nie występujące w Parku lub reprezentowane w stopniu niedostatecznym.
Projekt przewidywał więc powiększenie Parku o 6 053 ha, to jest do łącznej powierzchni 11 364 ha. Ochroną ścisłą miały być objęte doliny rzek z fragmen tami przylegających lasów o łącznej powierzchni 517 ha, w tym powierzchnia leśna zajmuje 304 ha.
Również i w tym przypadku projekt spotkał się ze zdecydowanie negatywną postawą zarówno administracji Lasów Państwowych, jak i samorządu lokalnego.
P R O J E K T R E Z E R W A T U B IO S F E R Y P U S Z C Z Y B IA Ł O W IE S K IE J
Pomimo tych różnych przeciwieństw, ze względu na wzrastające zagrożenie lasów powodowane zanieczyszczeniem środowiska, zespół złożony z przedstawi cieli nauk leśnych, z udziałem botaników, zoologów, geografów, przystąpił w 1992 roku do opracowania projektu rezerwatu biosfery Puszczy Białowieskiej, który umożliwia stosowanie obok ochrony konserwatorskiej szerokiego zakresu ochrony czynnej.
Białowieski Park Narodowy wpisany w 1977 roku na światową listę rezerwa tów biosfery w obecnym stanie nie spełnia istotnych warunków stawianych obiektom tej kategorii. Rezerwat biosfery musi obejmować znaczną powierzchnię i odznaczać się strefowością reżymu ochronnego. W związku z tym został opracowany projekt rezerwatu biosfery obejmujący całą Puszczę Białowieską.
Według tego projektu ścisły rezerwat Białowieskiego Parku Narodowego ma być powiększony o około 700 ha obejmując odcinek lewobrzeżnej doliny Narewki i prawobrzeżną część doliny H woźnej oraz fragment lasu przylegającego do dolin rzecznych. W tych nieco powiększonych granicach rezerwat ścisły BPN stanowić ma strefę centralną rezerwatu biosfery. Strefę centralną ma otaczać rezerwat częściowy obejmujący całe dwa obręby: Browsk i Zwierzyniec oraz 4 oddziały z obrębu Narewka. Rezerwat ten stanowić będzie strefę buforową I (rys. 3.).
Rys. 3. Strefowy układ reżymu ochronnego w projektowanym rezerwacie biosfery.
1 — ścisły rezerwat przyrody Białowieskiego Parku Narodowego Jako strefa centralnego rezerwatu biosfery, 2 — dotyeh czasowa otulina Parku Narodowego, 3 — rezerwaty, 4 — lasy, 5 — tereny z przewagą lasów prywatnych i młodników na glebach porolnych, 6 — glebowa powierzchnia wzorcowa, 7 — zbiornik Siemianówka, 8 — grani ca pierwszej strefy buforowej stanowiąca rezerwat częściowy, 9 — granica drugiej strefy buforowej stanowiąca
Pozostała część Puszczy obejmująca lasy gospodarcze z siecią rezerwatów ma stanowić strefę buforową II. Lasy gospodarcze tej strefy mają być zagospodaro wane według specjalnych zasad opracowanych przez zespół leśników, według których „podstawowymi celami hodowli i ochrony lasów Puszczy są:
1. zachowanie ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego oraz warunków ich naturalnej ewolucji;
2. ochrona różnorodności biologicznej naturalnych biocenoz pozostających w zgodności z biotopem dla zachowania ich bogactwa genetycznego;
3. restytucja metodami aktywnej hodowli i ochrony lasu naturalnego chara kteru zniekształconych i zdegradowanych fragmentów zbiorowisk Puszczy z wykorzystaniem procesów sukcesji naturalnej;
4. wzmaganie korzystnego wpływu Puszczy na środowisko przyrodnicze oraz harmonizowanie społecznego i gospodarczego rozwoju mezoregionu, ja k również racjonalne wykorzystanie zasobów Puszczy”.
Strefę III stanowić mają przylegające do Puszczy lasy chłopskie z dużymi powierzchniami monokultur sosnowych na gruntach porolnych oraz tereny zagospodarowane rolniczo i tereny zurbanizowane.
Projekt przewiduje objęcie formułą rezerwatu biosfery przy współpracy z Białorusią całej Puszczy Białowieskiej po obu stronach granicy.
Przebieg granic poszczególnych stref i ich wielkość zostały uzgodnione między Radą Naukową Białowieskiego Parku Narodowego i przedstawicielami Lasów Państwowych i Instytutu Badawczego Leśnictwa.
W 1993 roku rozpoczęto prace nad szczegółowymi zasadami zagospodaro wania poszczególnych stref rezerwatu biosfery.
T H E B IA Ł O W IE Ż A F O R E S T A N D ITS P R O T E C T IO N S u m m a r y
The Białowieża Forest constitutes a coherent forest complex ofabout 1300 km2. Its eastern part, belonging to Belorus, covers the area o f 876 km2, and since 1991 was established a National Park. The western, Polish part covers 624 km2. Three categories o f land management are distinguished in the Polish part o f the Białowieża Forest: 1. The managed (exploited) forests, with nature reserves (570,049 km I, 2. the Białowieża National Park (53,46 km2) and 3. agricultural and buit-up area.
The main features distinguishing the Białowieża Forest from other Polish and European forests are: 1. high level o f nature conservation, coherence and extensiveness o f the forest complex, and the presence o f all main forest types of Central Europe; 2. presence o f large areas of old natural stands, forming an important gene pool for forestry: 3. exploitation ofcompletly natural stands, using various methods o f cutting, and establishment of the first generation of replanted forest; 4. presence o f the complete community o f large mammals (European bison, elk, red deer, roe deer, wild boar, wolf, lynx) living in the European lowland conditions in the wild; 5. richness of flora and fauna, and great variety o f plant communities; 6. transitional localisation between Central and Eastern Europe and presence o f western and eastern European natural element close to each other; 7. localisation on the European watershed, on a flat terrain, with water playing an important role as a factor influencing site conditions and ecosystem functioning; 8. establishment in the Narew river valley o f a large water reservoir (32.5 km2), at the northern border o f the Forest, which is a new element in the hydrological system o f the Białowieża Forest; 9. large distance from the sources o f large emission o f toxic dusts and gases; 10. presence o f a network of the nature reserves, strictly protected for 70 years and subject to highly intensive scientific research (there are four well equipped scientific
centers with highly qualified staff, rich flora and fauna collections and libraries); 11. intensive tourism, concentrated in few restricted areas which allows to follow the influence o f tourism on the Forest’s nature; 12. system o f the natural environment monitoring, covering the whole Białowieża Forest area.
In 1992, a team consisting o f forest science representatives, botanists, zoologists, and geographers started to work out a project o f enlargement o f the biopsherc reserve o f the Białowieża Forest, which would make possible, apart from conservation, a wide use o f active protection measures. The project envisages the formula of a biosphere reserve for the whole Białowieża Forest, at both sides o f the border, in cooperation with Belorus Republic.
L IT E R A T U R A
C ie ś liń s k i S., T o b o l e w s k i Z., 1988. Porosty (Lichenes) Puszczy Białowieskiej i je j zachodniego
przedpola. Phytocoenosis, 1 (n.s.), 1-216.
D ą b r o w s k i J. S., 1983. Uwagi o stanie zagrożenia lepidopterofawuy w parkach narodowych. Cz. IV.
Białowieski Park Narodowy i Puszcza Białowieska. Parki lar. Rez. przyr. 4, 2, 5-28.
F a liń s k i J . B ., 1 9 6 7 . Przegląd zbiorowisk roślinnych Puszczy Białowieskiej i je j najbliższych okolic.
Materiały Zakł. Fttosocjol. Stos. U.W. 20. ss. 20.
F a liń s k i J. B. ,1977. Białowieża Primeval Forest. Phytocoenosis 6, 1-2, 133-148.
G u t o w s k i J. M. ,1988. Ocena stanu poznania kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) parków
narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochrona Przyrody 46, 281-307.
K r z y w ic k i M. , 1967. Fauna Papilionidae i Hesperoidae (le p idop tera) Puszczy Białowieskiej. Annales Zool. 25, 1, 1-213.
K u ja w ia k S., 1981. Otulina Ścisłego Rezenvatu Przyrody Białowieskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. przyr. 2, 90.
P a c z o s k i J. ,1930. Lasy Białowieży. Poznań, Monogr. nauk. PROP. 1. ss. 575.
S o k o ł o w s k i A. W., 1967. Nowi przybysze we jlo rze Puszczy Białowieskiej. Fragm. Flor. Gcobot. 13, 65-68.
S o k o ł o w s k i A. W., 1970. Nowi przybysze w e ß orze Puszczy Białowieskiej. Część II. Fragm. Flor. Geobot. 16, 251-253.
S o k o ł o w s k i A. W., 1972. Gospodarcze użytkowaiiie lasu jalco główny czynnik synantropizacji
zbiorowisk leśnych. Phytocoenosis 1, 3, 211-216.
S o k o ł o w s k i A. W., 1979. Przegląd zbiorowisk leśnych Puszczy Białowieskiej. Sylwan 4, 21-29.
S o k o ł o w s k i A. W., 1981a. Puszcza Białowieska w świetle potrzeb programu UNESCO „Człowiek i
biosfera” (MAB). Kosmos Seria A, 30, 6, 579-581.
S o k o ł o w s k i A. W., 198 lb. Flora roślin naczyniowych Białowieskiego Parku Narodowego. Fragm. Flor. Geobot. 27, 1-2, 51-131.
S o k o ł o w s k i A. W., 1983. Konieczność powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. przyr. 4, 2, 29-37.
S o k o ł o w s k i A. W. , 1986. Kompromis w zalcresie ochrony Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. przyr. 7, 1, 17-20.
