Ekonomiczne i społeczne skutki długu publicznego

Pełen tekst

(1)635. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Ma³gorzata Gajda Katedra. Teorii. Ekonomii. Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego 1. Wstêp Ekonomiœci do tej pory nie osi¹gnêli consensu w kwestii ekonomicznych i spo³ecznych konsekwencji d³ugu publicznego. Podobnie jak przy badaniu skutków wystêpowania innych zjawisk ekonomicznych, podstawow¹ trudnoœæ w ich jednoznacznym okreœleniu stanowi niemo¿noœæ przeprowadzania rzeczywistych eksperymentów w gospodarce, co powoduje, ¿e teorie ekonomiczne podlegaj¹ stale otwartym debatom. Pomimo up³ywu d³ugiego okresu od momentu, kiedy problem d³ugu publicznego i deficytu bud¿etowego sta³ siê najwa¿niejszym przedmiotem dyskusji na temat po¿¹danego charakteru polityki makroekonomicznej, we wspó³czesnej literaturze ekonomicznej nie dosz³o dotychczas do uzgodnienia jednolitego stanowiska na temat wp³ywu d³ugu publicznego na gospodarkê. Najczêœciej wyró¿nia siê dwa podejœcia w tej kwestii: – „konwencjonalne”, czyli keynesowskie w krótkim i klasyczne w d³ugim okresie; – oparte na teorii neutralnoœci d³ugu publicznego1. Teorie te zostan¹ omówione kolejno w dalszej czêœci niniejszego artyku³u.. 2. Wp³yw d³ugu publicznego na gospodarkê – pogl¹dy konwencjonalne W analizie keynesowskiej przyjmuje siê, ¿e obni¿enie stopy podatku dochodowego poprzez zwiêkszenie poziomu dochodu rozporz¹dzalnego spowoduje wzrost 1 D.W. Elmendorf, N.G. Mankiw, Government Debt, NBER Working Paper No. W6470, March 1998, oraz L. Ball, N.G. Mankiw, What Do Budget Deficits Do? [w:] Budget Deficits and Debt: Issues and Options, a symposium sponsored by the Federal Reserve Bank of Cansas City, Jackson Hole, Wyoming, August 31–September 2, 1995, s. 95–119..

(2) 6. Ma³gorzata Gajda. poziomu wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych i w ten sposób zwiêkszy siê zagregowany popyt na dobra i us³ugi w gospodarce. Z kolei wzrost popytu poprzez efekt mno¿nikowy doprowadzi do wzrostu poziomu dochodu w punkcie równowagi2 (podobnie wzrost wydatków rz¹dowych zwiêksza popyt globalny i w efekcie prowadzi do wzrostu stopnia wykorzystania mocy wytwórczych). Teoria ta zaleca stosowanie aktywnej polityki fiskalnej, szczególnie ekspansywnej w warunkach wystêpowania tzw. luki recesyjnej. W tej sytuacji uzasadnione jest wiêc tworzenie deficytów bud¿etowych. Niewykorzystane moce wytwórcze, g³ównie przejawiaj¹ce siê w wystêpowaniu bezrobocia przymusowego, s¹ wiêc bardziej niepo¿¹dane dla gospodarki ni¿ wzrastaj¹cy deficyt bud¿etowy i d³ug publiczny. Co wiêcej, Keynes by³ przekonany, ¿e deficyty bud¿etowe nie odgrywaj¹ ¿adnej roli, poniewa¿ d³ug publiczny jesteœmy winni sobie sami. Ponadto w okresie o¿ywienia deficyty znikn¹ samoczynnie na skutek wzrostu wp³ywów podatkowych. W teorii keynesowskiej popyt globalny odgrywa³ g³ówn¹ rolê jako czynnik determinuj¹cy poziom globalnej poda¿y. Znalaz³o to potwierdzenie w sformu³owaniu koncepcji mno¿nika inwestycyjnego, a tak¿e mno¿nika wydatków publicznych3 oraz mno¿nika zrównowa¿onego bud¿etu 4. Pogl¹dy Keynesa znalaz³y wœród ekonomistów wielu zwolenników. Do kontynuatorów jego myœli w dziedzinie finansów publicznych nale¿y zaliczyæ przede wszystkim A.H. Hansena, który by³ zdecydowanym przeciwnikiem stosowania zasady równowagi bud¿etowej. Uwa¿a³ on, ¿e równowaga ta nie mo¿e byæ celem samym w sobie, a zaci¹ganie d³ugu publicznego przynosi gospodarce korzyœci, szczególnie w sytuacji istnienia niewykorzystanych mocy wytwórczych. Podobne pogl¹dy g³osi³ A. Lerner, który zaleca³ jeszcze bardziej aktywne wykorzystanie finansów publicznych w celu zapewnienia pe³nego wykorzystania mocy wytwórczych oraz zapobiegania inflacji, st¹d powsta³a nazwa „finanse funkcjonalne” (functional finance)5. Zupe³nie przeciwstawne zalecenia pod adresem polityki gospodarczej proponowali zwolennicy „nowego konserwatyzmu fiskalnego”. Najwa¿niejsze za³o¿enia tego podejœcia s¹ nastêpuj¹ce: 2 G³ówne za³o¿enia tej teorii s¹ nastêpuj¹ce: ceny i p³ace s¹ „lepkie” w krótkim okresie i brak jest barier po stronie poda¿owej gospodarki, st¹d zwiêkszenie poziomu popytu prowadzi do pe³niejszego wykorzystania mocy produkcyjnych gospodarki. 3 Wed³ug teorii keynesowskiej oba mno¿niki przyjmuj¹ wartoœæ wiêksz¹ od 1 i uzale¿nion¹ g³ównie od wartoœci krañcowej sk³onnoœci do konsumpcji, co oznacza, ¿e przyrost popytu globalnego o jednostkê powoduje przyrost wartoœci globalnej poda¿y o wiêcej ni¿ jednostkê. 4 Je¿eli rz¹d dokonuje zwiêkszenia wydatków o tak¹ sam¹ kwotê, o jak¹ wzrosn¹ wp³ywy podatkowe, nast¹pi przyrost popytu globalnego i dochodu w punkcie równowagi. W przypadku podatków zrycza³towanych mno¿nik ten wynosi 1, co oznacza, ¿e dochód narodowy wzroœnie dok³adnie o wartoœæ wydatków rz¹dowych. Koncepcja ta nosi nazwê „mno¿nika zrównowa¿onego bud¿etu” lub „efektu T. Haavelmo”. Szerzej na ten temat pisz¹: S. Owsiak, M. Kosek-Wojnar, K. Surówka, Równowaga bud¿etowa. Deficyt bud¿etowy. D³ug publiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 66–69, oraz R.A. Musgrave, P. Musgrave, Public Finance in Theory and Practice, New York 1984, s. 521–526. 5 Szerzej na ten temat: S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 41–45..

(3) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 7. – bezwzglêdnie zrównowa¿ony bud¿et; – ograniczenie skali redystrybucji PKB przez system finansów publicznych w wyniku ograniczenia wydatków rz¹dowych, co umo¿liwia zmniejszenie obci¹¿enia podatkowego (celem by³ jak najmniejszy bud¿et i jak najni¿szy poziom podatków neutralnych wobec gospodarki); – polityka fiskalna mia³a doprowadziæ do ograniczenia d³ugu publicznego ze wzglêdu na jego skrajnie negatywne konsekwencje ekonomiczne, g³ównie z powodu wypierania wydatków sektora prywatnego, ponadto nadmierne obci¹¿enie d³ugiem przysz³ych pokoleñ6. Jak zaznacza W. Zió³kowska, w latach dziewiêædziesi¹tych nast¹pi³ powrót do liberalizmu gospodarczego, w wyniku czego dosz³o do ustalenia tzw. consensu waszyngtoñskiego. Wynikaj¹ce st¹d zalecenia pod adresem polityki gospodarczej w zakresie finansów publicznych, które prowadz¹ do szybszego wzrostu gospodarczego, s¹ nastêpuj¹ce: nale¿y d¹¿yæ do obni¿ania poziomu deficytów bud¿etowych, poszerzania bazy poboru podatków i ich obni¿ania oraz do alokowania œrodków publicznych w te dziedziny, od których w najwiêkszym stopniu zale¿y rozwój gospodarki, tzn. w oœwiatê, naukê i infrastrukturê7. 2.1. Gospodarka zamkniêta Efekty w krótkim okresie Wp³yw wzrostu popytu generowanego w wyniku zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej na poziom dochodu w krótkim okresie mo¿na zilustrowaæ, wykorzystuj¹c prosty model makroekonomiczny AS-AD (rys. 1a) lub model IS-LM (rys. 1b). LAS. a P. b r. SAS. LM. r1. P1. r2. P0 P2 AD1. IS1. AD0 Y0 Yp. Y. IS0 Y0. Y1. Rys. 1. Wp³yw ekspansywnej polityki fiskalnej na poziom dochodu Źród³o: opracowanie w³asne. 6. Ibidem, s. 46–47.. Zob. W. Zió³kowska, Finanse publiczne. Teoria i zastosowanie, Wydawnictwo Wy¿szej Szko³y Bankowej, Poznañ 2000, s. 37–38. 7.

(4) Ma³gorzata Gajda. 8. Wykorzystuj¹c do analizy skutków ekspansywnej polityki fiskalnej rys. 1 zak³adamy, ¿e pocz¹tkowo gospodarka funkcjonuje przy niepe³nym wykorzystaniu mocy wytwórczych (produkcja faktyczna Y0 jest ni¿sza od produkcji potencjalnej, oznaczonej na wykresie jako Yp). Zastosowanie ekspansywnej polityki fiskalnej powoduje wzrost popytu zagregowanego przy ka¿dym poziomie cen, co graficznie mo¿na przedstawiæ jako przesuniêcie w prawo makroekonomicznej krzywej popytu z AD0 do AD1, a w rezultacie spowoduje wzrost dochodu i przybli¿enie gospodarki do stanu pe³nego zatrudnienia. W d³ugim okresie jedynym skutkiem zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej bêdzie wy¿szy poziom cen (P1 zamiast poziomu P2, który ukszta³towa³by siê w wyniku presji na spadek poziomu p³ac i cen jako rezultat procesu dostosowawczego). Rysunek 2 pozwala na okreœlenie wp³ywu ekspansywnej polityki fiskalnej na poziom dochodu i stopy procentowej w krótkim okresie8. WyraŸnie widoczny jest efekt w postaci zwiêkszonego dochodu (z poziomu Y 0 do poziomu Y 1), jednak¿e wzroœnie tak¿e poziom stopy procentowej, powoduj¹c czêœciowe wypieranie wydatków sektora prywatnego przez sektor publiczny9. Wzroœnie jednak poziom deficytu bud¿etowego i poziom d³ugu publicznego w sytuacji, gdy deficyt zostanie sfinansowany poprzez emisjê papierów wartoœciowych na rynek krajowy. Efekt wypierania móg³by zostaæ zmniejszony w przypadku finansowania deficytu bud¿etowego poprzez emisjê dodatkowego pieni¹dza, czyli przez sprzeda¿ papierów wartoœciowych do banku centralnego (graficznie: krzywa LM tak¿e uleg³aby przesuniêciu w prawo), co dodatkowo zwiêkszy³oby poziom dochodu w punkcie równowagi w krótkim okresie10. Metoda ta nie prowadzi do zwiêkszenia poziomu d³ugu publicznego. Powoduj¹c wzrost poziomu bazy monetarnej i poziomu cen, mo¿e przyczyniæ siê dodatkowo do obni¿enia realnej wartoœci istniej¹cego d³ugu publicznego. Ponadto, bior¹c pod uwagê aspekt ograniczania lub eliminowania wzrostu stopy procentowej, metoda ta wydaje siê bardziej korzystna dla sektora publicznego. Jednak¿e inflacja, która jest skutkiem wyboru takiego sposobu finansowania deficytu, prowadzi w d³u¿szym okresie do wzrostu poziomu nominalnych stóp procentowych (tzw. hipoteza Fishera), ponadto wyst¹pi¹ tak¿e inne koszty towarzysz¹ce inflacji11. 8 Wed³ug teorii monetarystycznej ekspansywna polityka fiskalna, która prowadzi do zwiêkszenia poziomu d³ugu publicznego, powoduje efekt ca³kowitego wypierania nawet w krótkim okresie. Wynika to z przyjêtego za³o¿enia o niewra¿liwoœci popytu na pieni¹dz na zmiany stopy procentowej, co powoduje ca³kowit¹ nieskutecznoœæ polityki fiskalnej (Krzywa LM jest w tym przypadku pionowa). Zob.: Z. Fedorowicz, Polityka pieniê¿na, SGH, Studia Finansowo-Bankowe, Poltext, Warszawa 1994. 9 Bardzo szczegó³owy opis ró¿nych form efektu wypierania zarówno w krótkim, jak i w d³ugim okresie zawiera opracowanie W.H. Buitera pt. A Guide To Public Sector Debt and Deficits, „Economic Policy. A European Forum”, No.1, November 1985.. Efekt wypierania móg³by zostaæ ca³kowicie wyeliminowany w przypadku, gdyby wartoœæ dodatkowej poda¿y pieni¹dza by³a dok³adnie równa przyrostowi popytu na pieni¹dz, spowodowanemu przyrostem dochodu na skutek zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej. 10. 11 Szerzej na temat kosztów inflacji pisz¹: D. Belg, D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997, s. 278–287..

(5) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 9. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e trudno jednoznacznie okreœliæ, jaki bêdzie wp³yw wzrostu zad³u¿enia bud¿etu w bankach komercyjnych na krajow¹ poda¿ pieni¹dza. Je¿eli w wyniku zakupu pañstwowych papierów wartoœciowych banki ogranicz¹ rozmiary udzielanych kredytów, aby utrzymaæ sta³¹ stopê rezerw gotówkowych w relacji do poziomu depozytów, wtedy poda¿ pieni¹dza nie ulega zmianie. Je¿eli akcja kredytowa nie ulega ograniczeniu, poda¿ pieni¹dza ulegnie zwiêkszeniu, pomimo braku zmian w poziomie bazy monetarnej12. Natomiast sprzeda¿ papierów wartoœciowych podmiotom z pozabankowego sektora prywatnego nie wp³ynie na wielkoœæ zarówno bazy monetarnej, jak i pieni¹dza w szerszym ujêciu. Nast¹pi jedynie przemieszczenie, za poœrednictwem bud¿etu, zasobów pieniê¿nych od nabywców obligacji do podmiotów bêd¹cych beneficjentami ró¿nego rodzaju wydatków rz¹dowych. Skutki w d³ugim okresie W d³ugim okresie jedynym skutkiem zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej bêdzie wy¿szy poziom cen (P2 zamiast poziomu P1 na rys. 1), który ukszta³towa³by siê w wyniku presji na spadek poziomu p³ac i cen jako rezultat procesu dostosowawczego. Skutkiem finansowania deficytu poprzez zwiêkszanie poziomu d³ugu publicznego bêdzie bowiem ca³kowite wypieranie wydatków sektora prywatnego przez sektor publiczny13. Mo¿na to zilustrowaæ tak¿e, stosuj¹c model AS-AD (rys. 2).. P. LAS. P2 P1 AD1 AD0 Yp. Y. Rys. 2. Skutki ekspansywnej polityki fiskalnej w d³ugim okresie Źród³o: opracowanie w³asne. 12. Zwiêkszy siê poda¿ pieni¹dza w szerszym ujêciu.. W standardowych neoklasycznych modelach makroekonomicznych metoda wybrana przez rz¹d w celu sfinansowania programu wydatków wp³ywa na poziom konsumpcji, inwestycji i eksportu netto. Modele tego typu zak³adaj¹, ¿e zagregowany poziom konsumpcji jest wy¿szy, a krajowe oszczêdnoœci ni¿sze, gdy dany program wydatków rz¹dowych jest finansowany poprzez emisjê obligacji zamiast poprzez bie¿¹ce opodatkowanie (zob. szerzej D. Bernheim, A Neoclassical Perspective on Budget Deficits, „Journal of Economic Perspectives”, vol. 3, No 2, Spring 1989, oraz J.L. Yellen, Symposium on the Budget Deficit, „Journal of Economic Perspectives”, vol. 3, No 2, Spring 1989, s. 17–21). 13.

(6) Ma³gorzata Gajda. 10. Je¿eli pocz¹tkowo gospodarka znajduje siê w stanie d³ugookresowej równowagi przy poziomie cen P1 oraz produkcji potencjalnej Y p, ekspansywna polityka fiskalna powoduje wzrost popytu przy ka¿dym poziomie cen, co znajduje graficzne odzwierciedlenie jako przesuniêcie krzywej AD w prawo (z poziomu AD0 do AD1). Jak pokazuje wykres, jedynym skutkiem takiej polityki bêdzie wzrost cen z poziomu P 1 do poziomu P 2 . Aby nie dosz³o do zmiany poziomu popytu globalnego w nowym punkcie równowagi, wzrostowi popytu sektora publicznego musi towarzyszyæ dok³adnie równy wartoœciowo spadek popytu sektora prywatnego, poniewa¿ w d³ugim okresie podstawowym ograniczeniem jest wielkoœæ poda¿y globalnej, zapewniaj¹ca pe³ne zatrudnienie. 2.2. Gospodarka otwarta Konsekwencje finansowania deficytu przy stosowaniu przyrostu d³ugu zagranicznego zale¿¹ g³ównie od istniej¹cego w danej gospodarce systemu kursu walutowego. Aby zilustrowaæ te ró¿nice, mo¿na wykorzystaæ model Flemminga-Mundella (rys. 3, 4)14, który wykorzystam równie¿ do zilustrowania przyrostu zad³u¿enia na rynku krajowym w warunkach gospodarki otwartej, przy za³o¿eniu wystêpowania doskona³ej mobilnoœci kapita³u w skali miêdzynarodowej.. LM0. r. LM1 BP. r1 r2 r0. IS1 IS0 Y0. Yp Y1. IS2. Y. Rys. 3. Ekspansywna polityka fiskalna przy sta³ym kursie walutowym Źród³o: Z.M. Fallenbüchl, op. cit., s. 205.. Rozpatrzmy najpierw skutki deficytu bud¿etowego finansowanego przez przyrost d³ugu publicznego przy sta³ym kursie walutowym. Zak³adamy pocz¹tkowo, ¿e 14 Bardziej szczegó³owe omówienie tego modelu mo¿na znaleŸæ przyk³adowo w opracowaniach: Z.M. Fallenbüchl, Wstêp do analizy makroekonomicznej gospodarki otwartej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1995, s. 204–212; A. Stevenson, V. Muscatelli, M. Gregory, Macroeconomic Theory and Stabilization Policy, Philip Allan/Barnes & Noble Books, Glasgow and Oxford 1988, s. 258–265..

(7) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 11. gospodarka znajduje siê w punkcie E0, przy stopie procentowej na poziomie œwiatowym r0 i dochodzie Y0. Przy doskona³ej mobilnoœci kapita³u gospodarka znajduje siê równoczeœnie w sytuacji równowagi zewnêtrznej (saldo bilansu p³atniczego wynosi zero) oraz wewnêtrznej (planowane wydatki s¹ równe faktycznej produkcji przy stopie procentowej zapewniaj¹cej równowagê na rynku pieniê¿nym), jednak¿e produkcja faktyczna jest ni¿sza od potencjalnej (tzw. luka recesyjna). Rz¹d za pomoc¹ instrumentów ekspansywnej polityki fiskalnej próbuje przybli¿yæ gospodarkê do stanu pe³nego zatrudnienia, co graficznie mo¿na przedstawiæ jako przesuniêcie krzywej IS0 do IS1. Powstaje nadwy¿ka w bilansie p³atniczym15. Przy sta³ym kursie walutowym nastêpuje przyrost poziomu rezerw dewizowych banku centralnego i jednoczeœnie przyrost poda¿y pieni¹dza krajowego (operacje wyrównawcze), co graficznie obrazuje przesuniêcie krzywej LM w prawo. Podobny efekt wywo³uje zaci¹gniêcie d³ugu na rynkach zagranicznych, poniewa¿ bezpoœrednio powoduje przyrost rezerw dewizowych. Powstaje tzw. luka inflacyjna (produkcja faktyczna Y1 przewy¿sza Yp). Aby nie dopuœciæ do powstania inflacji, rz¹d powinien skorygowaæ politykê fiskaln¹ (nieco „zaostrzyæ” tê politykê), co na rysunku mo¿na przedstawiæ jako przesuniêcie IS1 do pozycji IS2. Polityka fiskalna jest wiêc bardzo skuteczn¹ metod¹ stabilizowania gospodarki przy sta³ym kursie walutowym, poniewa¿ przyrost poda¿y pieni¹dza, spowodowany prowadzonymi operacjami wyrównawczymi, dodatkowo wzmacnia ekspansywny charakter tej polityki przy braku skutecznoœci polityki pieniê¿nej. Efekt wypierania wydatków sektora prywatnego poprzez ekspansywn¹ politykê fiskaln¹ jest znacznie os³abiony, poniewa¿ przyrost stopy procentowej wywo³uje nap³yw kapita³u (wy¿sza stopa zwrotu), przyrost rezerw dewizowych i poda¿y pieni¹dza, co zmniejsza poziom krajowej stopy procentowej. Przy p³ynnym kursie walutowym sytuacja kszta³tuje siê w odmienny sposób. (rys. 4). Zaci¹ganie d³ugu publicznego na rynku krajowym lub zagranicznym podobnie wywo³uje nadwy¿kê w bilansie p³atniczym16. Jednak¿e nadwy¿ka wywo³uje w tym systemie kursu walutowego inne konsekwencje ni¿ w poprzednio analizowanym przypadku. Przy niezmienionej poda¿y pieni¹dza krajowego (bank centralny nie prowadzi operacji wyrównawczych w celu podtrzymania poziomu kursu waluty) dochodzi do aprecjacji waluty krajowej, co ogranicza wielkoœæ eksportu netto, przy innych czynnikach niezmienionych. Na rysunku 4 mo¿na przedstawiæ tê sytuacjê jako przesuniêcie IS 1 oraz BP 0 odpowiednio do pozycji IS 2 i BP 1. Polityka fiskalna przy p³ynnym kursie walutowym nie jest wiêc skuteczna, poniewa¿ jej skutki s¹ niwelowane przez zmiany kursu walutowego, które dzia³aj¹ w przeciwnym kierunku ni¿ stosowana pocz¹tkowo polityka fiskalna. Uzyskany ostatecznie poziom 15 Wzrost stopy procentowej do poziomu r1 powoduje nap³yw kapita³u, co przyczynia siê do poprawy salda bilansu obrotów kapita³owych bilansu p³atniczego. Jednoczeœnie wzrost dochodu powoduje przyrost importu na skutek wzrostu dochodu do poziomu Yp przy danej krañcowej sk³onnoœci do importu. Skutkiem jest pogorszenie siê salda obrotów bie¿¹cych bilansu p³atniczego. Jednak¿e efekt wczeœniej opisany silniej wp³ywa na saldo bilansu p³atniczego, wywo³uj¹c jego nadwy¿kê. 16 Analiza dotycz¹ca wczeœniejszego rysunku jest tutaj adekwatna do momentu powstania nadwy¿ki w bilansie p³atniczym..

(8) Ma³gorzata Gajda. 12. równowagi wewnêtrznej wystêpuje wiêc przy poziomie dochodu Y 2 niewiele wy¿szym ni¿ pocz¹tkowy17, ponadto przy wy¿szym poziomie stopy procentowej r2.. LM. r. BP1 BP0. r1 r2 r0. IS1 IS2 IS0 Y0 Y2 Yp. Y. Rys. 4. Ekspansywna polityka fiskalna przy p³ynnym kursie walutowym Źród³o: Z.M. Fallenbüchl, op. cit., s. 209.. Negatywne konsekwencje deficytu i d³ugu publicznego mo¿na tak¿e zaprezentowaæ za pomoc¹ to¿samoœci rachunkowych, wykorzystywanych w ramach rachunków narodowych. Jedna z nich przedstawia sumê prywatnych i publicznych oszczêdnoœci jako sumê inwestycji krajowych i eksportu netto, co mo¿na zapisaæ nastêpuj¹co: S + (T – G) = I + NX, gdzie: S – oszczêdnoœci prywatne, T–G – oszczêdnoœci sektora publicznego (nadwy¿ka wp³ywów bud¿etowych nad wydatkami), I – inwestycje prywatne, NX – eksport netto (wartoœæ eksportu – wartoœæ importu). Je¿eli uwzglêdnimy kolejn¹ to¿samoœæ rachunkow¹, mówi¹c¹ o równoœci pomiêdzy saldem bilansu obrotów bie¿¹cych danego kraju (w przybli¿eniu wartoœæ eksportu netto) a saldem bilansu obrotów kapita³owych ze znakiem ujemnym (NFI – inwestycje zagraniczne netto), otrzymamy: S + (T – G) = I + NFI. Lewa strona równania przedstawia ³¹czne oszczêdnoœci krajowe (suma oszczêdnoœci prywatnych i publicznych), prawa natomiast – wykorzystanie tych oszczêdnoœci na finansowanie inwestycji w kraju i za granic¹. 17. Opis innych mo¿liwoœci ukszta³towania siê poziomu równowagi w: Z.M. Fallenbüchl, op. cit..

(9) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 13. Zastosowanie ekspansywnej polityki fiskalnej przez rz¹d zmniejszy poziom oszczêdnoœci publicznych18. Aby to¿samoœæ by³a zachowana, musz¹ wyst¹piæ 3 przypadki: – wzrost oszczêdnoœci prywatnych – wed³ug teorii konwencjonalnej przyrost ten jest wartoœciowo mniejszy ni¿ spadek oszczêdnoœci publicznych, co powoduje spadek poziomu oszczêdnoœci krajowych. W rezultacie, ³¹czny poziom inwestycji (krajowych i zagranicznych) równie¿ ulega ograniczeniu; – spadek inwestycji prywatnych – w d³u¿szym okresie prowadzi do redukcji zasobu krajowego kapita³u, co w rezultacie powoduje obni¿enie poziomu produkcji i dochodu. Zmniejszenie zasobu kapita³u powoduje wzrost jego krañcowej produktywnoœci, a co za tym idzie – poziomu stopy procentowej, przy jednoczesnym spadku krañcowej produktywnoœci pracy i w rezultacie obni¿eniu poziomu p³ac realnych; – spadek poziomu inwestycji zagranicznych netto – oznacza zmniejszenie zasobu kapita³u zagranicznego bêd¹cego w posiadaniu krajowych rezydentów lub zwiêkszenie zasobu kapita³u krajowego w posiadaniu inwestorów zagranicznych. W obu przypadkach dochodzi do spadku poziomu dochodów kapita³owych krajowych rezydentów. Przy p³ynnym kursie walutowym, oprócz efektu wypierania wydatków sektora prywatnego przez sektor publiczny na rynku krajowym wystêpuje dodatkowo efekt wypierania eksportu netto w wyniku aprecjacji kursu waluty krajowej. Zale¿noœæ pomiêdzy deficytem bud¿etowym a deficytem handlowym mo¿na odczytaæ na podstawie to¿samoœci rachunkowej: Z – X = (G – T) – (S – I), gdzie: (Z–X) – eksport netto, (G–T) – saldo bud¿etu, (S–I) – nadwy¿ka oszczêdnoœci prywatnych nad inwestycjami. Dopóki deficyt bud¿etowy nie zmniejszy znacz¹co inwestycji prywatnych, konsekwencj¹ bêdzie nap³yw kapita³u, wzroœnie kurs waluty krajowej, co prowadzi do spadku eksportu netto z powodu obni¿enia siê jego op³acalnoœci. Deficyt bud¿etowy powoduje wiêc deficyt handlowy przy innych czynnikach niezmienionych. Zale¿noœæ tê okreœla siê czêsto w ekonomii jako „bliŸniacze deficyty” (twin deficits). Jednak¿e wielu ekonomistów zg³asza zastrze¿enia co do prawid³owoœci tej relacji. Np. M. Feldstein19 wyjaœnia, ¿e wzrost deficytu bud¿etowego per se (przy innych czynnikach nie18 Stanowisko takie podzielaj¹: E. Gramlich (zob. Budget Deficits and National Savings: Are Politicians Exogenous?, „Journal of Economic Perspectives”, vol. 3, No 2, Spring 1989, s. 23–35) oraz D. Bernheim (tam¿e, A Neoclassical Perspective on Budget Deficits, s. 55–72). Wed³ug tych autorów deficyty bud¿etowe obni¿aj¹ narodowe oszczêdnoœci i w ten sposób przyczyniaj¹ siê do obni¿enia standardu ¿ycia w przysz³oœci. 19 Zob. np. M. Feldstein, The Budget and Trade Deficits Aren’t Really Twins, NBER Working Paper, No W3966, January 1992, lub M. Feldstein, Overview Panelist [w:] Budget Deficits and Debt: Issues and Options, A symposium sponsored by the Federal Reserve Bank of Cancas City, Jackson Hole, Wyoming, August 31–September 2, 1995, s. 403–412..

(10) Ma³gorzata Gajda. 14. zmienionych) powoduje aprecjacjê waluty krajowej, natomiast nieoczekiwany spadek oszczêdnoœci bud¿etu mo¿e doprowadziæ do spadku kursu waluty krajowej. Dalej autor ten stwierdza, ¿e „ró¿nica w pogl¹dach na temat tego, co siê stanie, gdy zmieni siê poziom deficytu, wynika z faktu, ¿e inne czynniki mog¹ nie byæ sta³e”20. Ponadto podkreœla, ¿e teoretycy ekonomii koncentruj¹ siê na czystym efekcie wzrostu deficytu, natomiast dla „praktyków” wa¿niejsze s¹ efekty zwiêkszonego deficytu i inne zmiany w gospodarce, które mog¹ byæ z tym zwi¹zane21. W szczególnoœci istotne jest, czy wzrost oczekiwañ inflacyjnych, które towarzysz¹ zwiêkszeniu deficytu bud¿etowego, spowoduje wzrost czy spadek realnej stopy procentowej. Je¿eli bank centralny stara siê kontrolowaæ poziom krótkoterminowych stóp procentowych i nie wzrastaj¹ one w reakcji na wzrost oczekiwañ inflacyjnych, realna stopa procentowa ulega obni¿eniu. W rezultacie kurs waluty krajowej spada. Wed³ug wspomnianego autora, w tej sytuacji przyczyn¹ spadku kursu jest nie sam deficyt, lecz oczekiwania inflacyjne, co jest ostrze¿eniem dla banku centralnego o koniecznoœci wzmocnienia determinacji w kierunku d¹¿enia do stabilnoœci cen. Autor podaje jeszcze jeden prawdopodobny powód spadku kursu krajowej waluty w reakcji na wzrost deficytu bud¿etowego i d³ugu publicznego: w sytuacji, w której zagraniczni inwestorzy obawiaj¹ siê, ¿e pogarszanie siê sytuacji bud¿etu mo¿e doprowadziæ do repudiacji d³ugu, podejmowane przez nich decyzje doprowadzaj¹ do spadku kursu walutowego, natomiast zwiêkszone ryzyko niewyp³acalnoœci, dotycz¹ce krajowych nabywców d³ugu publicznego, zostaje zrównowa¿one przez wy¿sz¹ premiê za ryzyko, nie wp³ynie natomiast na poziom kursu walutowego22. Jednym z dowodów empirycznych nie potwierdzaj¹cych jednoczesnego wystêpowania deficytu bud¿etowego oraz deficytu handlowego jest sytuacja gospodarcza Japonii w po³owie lat 80., gdy bardzo wysokiemu poziomowi deficytu bud¿etowego towarzyszy³a nadwy¿ka handlowa23. Sytuacjê tê t³umaczy siê najczêœciej wysokim poziomem oszczêdnoœci prywatnych w tym kraju, które s¹ wystarczaj¹ce do sfinansowania znacznej czêœci inwestycji, olbrzymiego deficytu bud¿etowego, a tak¿e do zakupu d³ugu publicznego w Stanach Zjednoczonych i udzielania innych form po¿yczek dla tego kraju24. Zaskakuj¹ca w œwietle powy¿szych rozwa¿añ mo¿e wydawaæ siê koncepcja J. Tobina, laureata nagrody Nobla, który na podstawie analizy danych dotycz¹cych Stanów Zjednoczonych stwierdzi³, ¿e wzrost deficytu bud¿etowego w latach 80. nie by³ przyczyn¹ wysokiego poziomu stóp procentowych, lecz ich skutkiem. Wed³ug niego, rozmiary deficytu bud¿etowego s¹ wra¿liwe na stan gospodarki i tylko w okre-. 20. Por. M. Feldstein, Overview..., s. 403–404.. 21. Ibidem.. 22. Ibidem, s. 405.. Kwestia zale¿noœci pomiêdzy deficytem bud¿etowym a deficytem zostanie poruszona w drugiej czêœci niniejszego rozdzia³u w odniesieniu do teorii neutralnoœci d³ugu publicznego. 23. 24 Zob. E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 360..

(11) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 15. sie o¿ywienia i przy pe³nym zatrudnieniu mo¿e wyst¹piæ zjawisko wypierania sektora prywatnego przez sektor publiczny. W zwi¹zku z tym nie deficyt bud¿etowy wypiera wydatki sektora prywatnego, lecz wysokie stopy procentowe i recesja, które wynikaj¹ z charakteru prowadzonej polityki monetarnej25. Inne efekty Oprócz wspomnianych efektów w postaci zwiêkszenia popytu globalnego w krótkim i redukcji zasobu kapita³u w d³ugim okresie26, d³ug publiczny wywo³uje nastêpuj¹ce konsekwencje: – mo¿e wywieraæ wp³yw na sposób prowadzenia polityki monetarnej. Je¿eli celem banku centralnego jest kontrola stopy procentowej, rz¹d, zwiêkszaj¹c poziom d³ugu publicznego i wp³ywaj¹c tym samym na wzrost stopy procentowej, poœrednio zmusza bank centralny do zastosowania ekspansywnej polityki pieniê¿nej. Ponadto w skrajnym przypadku rz¹d mo¿e zmusiæ bank centralny do monetyzacji deficytu; – mo¿e byæ przyczyn¹ straty dobrobytu, spowodowanej koniecznoœci¹ przeznaczenia czêœci wp³ywów podatkowych na pokrycie kosztów obs³ugi d³ugu. Nie oznacza to powstania kosztu w skali ca³ego spo³eczeñstwa (przy pominiêciu ewentualnych wyp³at na rzecz wierzycieli zagranicznych), lecz redystrybucjê zasobów pomiêdzy ró¿nymi podmiotami, co w warunkach zniekszta³ceñ podatkowych przyczynia siê do powstania strat spo³ecznych; – sama mo¿liwoœæ zaci¹gniêcia d³ugu przez rz¹d os³abia dyscyplinê bud¿etow¹, a wysoki poziom d³ugu przyczynia siê do ograniczenia elastycznoœci polityki fiskalnej. Zdaniem M. Feldsteina „tylko twarde ograniczenie bud¿etowe, wymuszaj¹ce utrzymanie zrównowa¿onego bud¿etu [...] mo¿e zmusiæ polityków do os¹dzenia, kiedy korzyœci z dokonanych wydatków rzeczywiœcie uzasadniaj¹ poniesione koszty”27; – zwiêksza podatnoœæ gospodarki na kryzys miêdzynarodowego zaufania 28, co mo¿e siê przejawiaæ w postaci masowego odp³ywu zagranicznego kapita³u i w efekcie – g³êbokiej deprecjacji krajowej waluty. Zagro¿enie tego typu istnieje szczególnie w krajach o wysokiej relacji d³ugu do PKB, ponadto w przypadku, gdy relatywnie du¿a czêœæ d³ugu jest w posiadaniu wierzycieli zagranicznych; – mo¿e zmniejszyæ niezale¿noœæ polityczn¹ w krajach, w których potrzeby po¿yczkowe rz¹du s¹ relatywnie du¿e w porównaniu z poziomem krajowych oszczêdnoœci29. 25 Wed³ug J. Tobina wysokie stopy procentowe przyczyni³y siê do powstania depresji w Stanach Zjednoczonych ju¿ w 1978 r., a wiêc przed wzrostem rozmiarów deficytu bud¿etowego. Zob. E. Kwella, Teoria makroekonomii. Zarys wyk³adu, cz. I, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1994, s. 109. 26 Opracowanie D.W. Elmendorfa i N.G. Mankiwa pt. Government Dept, s. 16–26, zawiera iloœciowe szacunki, dotycz¹ce skali wspomnianych efektów. 27. Zob. M. Feldstein, Overview Panelist, s. 405.. 28. Zob. D.W. Elmendorf, N.G. Mankiw, op. cit., s. 14–15.. 29. Ibidem, s. 16..

(12) Ma³gorzata Gajda. 16. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e obok negatywnych najczêœciej skutków d³ugu i deficytu, rzadko wspomina siê o pozytywnym efekcie, w postaci dostarczania przez rz¹d wzglêdnie bezpiecznych aktywów na rynek finansowy, co niew¹tpliwie zwiêksza mo¿liwoœci dywersyfikacji portfela aktywów w kierunku ograniczenia ryzyka wœród podmiotów sektora prywatnego. Emisje rz¹dowych papierów wartoœciowych maj¹ relatywnie olbrzymie rozmiary w porównaniu z emisjami prywatnymi, co – jak wskazuj¹ dowody empiryczne – pozwala na pewne zmniejszenie premii za ryzyko, ponadto papiery te s¹ bardziej homogeniczne od emitowanych przez sektor prywatny, co wyra¿a siê m.in. istnieniem jednego podmiotu-emitenta (rz¹du), poza tym pewn¹ czêstotliwoœci¹ emisji oraz terminów wyp³aty odsetek. S¹ one zazwyczaj identyczne dla ró¿nych emisji, co powoduje, ¿e w efekcie wystêpuje pomiêdzy nimi du¿a substytucyjnoœæ30. Papiery rz¹dowe, przyczyniaj¹c siê wiêc w istotny sposób do zapewnienia p³ynnoœci na rynkach finansowych, stanowi¹ czêsto punkt odniesienia (benchmark), s³u¿¹cy do wyceny innych instrumentów d³u¿niczych oraz instrumentów pochodnych, co jest szczególnie istotne dla rozwoju rynku papierów wartoœciowych korporacji 31.. 3. Teoria neutralnoœci d³ugu publicznego. Za³o¿enia modelu Podstawy tej teorii zosta³y utworzone przez Davida Ricarda w XIX w.32, dlatego te¿ czêsto jest ona okreœlana jako „równowa¿noœæ Ricarda” (Ricardian equivalence), teoremat neutralnoœci d³ugu lub hipoteza Ricarda. W ostatnich latach zosta³a ona rozwiniêta przez R. Barro 33, co zadecydowa³o o jej du¿ym wp³ywie na kszta³towanie siê wspó³czesnych pogl¹dów, dotycz¹cych konsekwencji d³ugu publicznego (tzw. pogl¹dy neoricardiañskie – Neo-Ricardian View). Paradoksalnie w opozycji do konwencjonalnych pogl¹dów na ten temat, wed³ug tej teorii nie jest istotne, jaki rodzaj polityki gospodarczej jest stosowany przez rz¹d. Je¿eli rz¹d w okresie bie¿¹cym obni¿a poziom podatków bez planowanej redukcji poziomu wydatków w okresie bie¿¹cym lub w przysz³oœci, nie wp³ynie to na poziom bie¿¹cej konsumpcji ani na poziom akumulacji kapita³u czy tempo wzrostu gospodarczego34. Argumentacja w tym podejœciu jest oparta na spostrze¿eniu, ¿e ni¿szy poziom. 30 Zob. P. Mylonas, S. Schich, T. Thorgeirsson, G. Wehinger, New Issues in Public Debt Management: Government Surpluses in Several OECD Countries, The Common Currency in Europe and Rapidly Rising Debt in Japan, „OECD Economics Department Working Papers” No 239, 5 May 2000, s. 6. 31. Ibidem, s. 5.. Ricardo sformu³owa³ ten pogl¹d i natychmiast go odrzuci³ jako nieprawdopodobny ze wzglêdu na nierealistyczne, jego zdaniem, za³o¿enia. 32. R. Barro przedstawi³ argumenty Ricarda w nowym ujêciu w artykule pt. Are Government Bonds Net Wealth?, „Journal of Political Economy” 82, November/December 1974, s. 1095–1117. 33. 34 Wed³ug wspomnianej poprzednio analizy konwencjonalnej, dzia³ania rz¹du tego typu zwiêkszaj¹ popyt konsumpcyjny, redukuj¹ poziom narodowych oszczêdnoœci i akumulacji kapita³u, przyczyniaj¹c siê w ten sposób do obni¿enia tempa wzrostu w d³ugim okresie..

(13) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 17. bie¿¹cych podatków i w konsekwencji deficyt bud¿etowy dzisiaj (przy braku zmian w poziomie wydatków rz¹dowych), musi zostaæ zrównowa¿ony przez wy¿sze opodatkowanie w przysz³oœci. W ten sposób emisja d³ugu przez rz¹d, w celu sfinansowania obni¿ki podatków, nie oznacza faktycznej ich obni¿ki, a jedynie opóŸnienie ich poboru w czasie. W ten sposób Barro dowodzi³, ¿e deficyty bud¿etowe nie maj¹ wp³ywu na dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Dodatkowo twierdzi³ on, ¿e nie jest istotne, czy wydatki pañstwa zostan¹ sfinansowane poprzez zaci¹ganie po¿yczek, czy bêd¹ pochodziæ z wy¿szych wp³ywów podatkowych. Oznacza to, ¿e finansowanie za pomoc¹ podatków i obligacji jest równowa¿ne, dlatego te¿ koncepcja ta jest czêsto okreœlana tak¿e jako „ricardowski teoremat ekwiwalentnoœci”. Z tego podejœcia wynika, ¿e w d³u¿szym okresie podatnicy nic nie zyskuj¹ na obni¿ce podatków, st¹d przy za³o¿eniu, ¿e oczekiwania podmiotów gospodarczych s¹ racjonalne, ogólny ciê¿ar podatków nie ulegnie zmianie. Dzisiejsza obni¿ka podatków bêdzie dok³adnie równa zaktualizowanej wartoœci przysz³ego opodatkowania. Dlatego te¿ podatnicy nie zareaguj¹ zwiêkszeniem popytu konsumpcyjnego w odpowiedzi na zmniejszenie obci¹¿eñ podatkowych w okresie bie¿¹cym. Co wiêcej, ca³¹ „zaoszczêdzon¹” w ten sposób kwotê przeznacz¹ na przyrost oszczêdnoœci, aby byæ w stanie uregulowaæ swoje wy¿sze zobowi¹zania podatkowe w przysz³oœci, konieczne do sp³acenia przez rz¹d d³ugu wraz z odsetkami. Za³o¿enia przyjête w tym modelu s¹ nastêpuj¹ce: 1. Podatki maj¹ charakter zrycza³towany (lump sum taxes), co oznacza, ¿e nie wp³ywaj¹ zniekszta³caj¹co na alokacjê zasobów; 2. Wydatki rz¹dowe s¹ zmienn¹ egzogeniczn¹, nie reaguj¹ na sytuacjê bud¿etu; 3. Doskona³e funkcjonowanie rynków finansowych, brak ograniczeñ w dostêpie do kredytu bankowego, ponadto rz¹d i sektor prywatny stoj¹ wobec takiej samej stopy procentowej (rg = r); 4. Racjonalny charakter oczekiwañ podmiotów gospodarczych, co oznacza, ¿e w sposób doskona³y prognozuj¹ one poziom bie¿¹cych i przysz³ych dochodów, a tym samym poziom przysz³ych zobowi¹zañ podatkowych, zwi¹zanych z koniecznoœci¹ wykupu emitowanego w okresie bie¿¹cym d³ugu publicznego; 5. Za³o¿enie o altruistycznych motywach podejmowania decyzji konsumpcyjnych jednostek, które jest koniecznym uzupe³nieniem przyjêtej teorii dochodu permanentnego M. Friedmana (1958 r.) czy opartej na podobnej idei teorii cyklu ¿ycia A. Ando i F. Modiglianiego (1963 r.). Teorie te mówi¹ o zale¿noœci popytu konsumpcyjnego od kszta³towania siê dochodów w ramach d³ugoœci trwania ¿ycia jednostek. Altruistyczne motywy, bêd¹ce przyczyn¹ transferów miêdzypokoleniowych, powoduj¹ wyd³u¿enie horyzontu planowania konsumpcji – nie jest on ograniczony czasowo, poniewa¿ dla jednostek u¿yteczna jest nie tylko ich w³asna konsumpcja, lecz tak¿e konsumpcja ich potomstwa, na co wywiera wp³yw wartoœæ maj¹tku pozostawionego im w spadku35. 35 W analizach teoretycznych wyró¿nia siê dwa rodzaje modeli miêdzypokoleniowych: model RamseyaCassa-Koopmansa, który zak³ada istnienie sta³ej liczby ¿yj¹cych wiecznie gospodarstw domowych, oraz model Diamonda, uwzglêdniaj¹cy „rotacjê” ludnoœci, czyli zak³adaj¹cy, ¿e rodz¹ siê wci¹¿ nowe.

(14) 18. Ma³gorzata Gajda. Z powy¿szej teorii wynikaj¹ nastêpuj¹ce konsekwencje: 1. Przy okreœlonym poziomie wydatków rz¹dowych w okresie bie¿¹cym i przysz³ym nie ma znaczenia rozk³ad ciê¿arów opodatkowania w czasie; 2. Spadek poziomu oszczêdnoœci sektora publicznego (wzrost poziomu deficytu bud¿etowego) prowadzi do identycznego przyrostu poziomu oszczêdnoœci w sektorze prywatnym, co powoduje, ¿e popyt globalny nie ulega zmianie. Ponadto z tego samego powodu saldo rachunku obrotów bie¿¹cych nie ma zwi¹zku z deficytem bud¿etowym; 3. W sytuacji, gdy sektor prywatny w pe³ni równowa¿y kszta³towanie siê poziomu oszczêdnoœci rz¹du, nie ulega zmianie realna stopa procentowa, równowa¿¹ca popyt i poda¿ oszczêdnoœci w gospodarce. Oznacza to brak efektu wypierania sektora prywatnego przez sektor publiczny; 4. Przyjêcie za³o¿enia o racjonalnym charakterze oczekiwañ podmiotów gospodarczych powoduje, ¿e nie traktuj¹ one zad³u¿enia rz¹du jako bogactwa netto, poniewa¿ d³ug publiczny jest wierzytelnoœci¹ dok³adnie zrównowa¿on¹ przez przysz³e zobowi¹zania podatkowe. Jak ju¿ wspomniano, czasowy rozk³ad podatków nie ma wp³ywu na maj¹tek netto sektora prywatnego. Ze wzglêdu na fakt, ¿e przy istniej¹cych za³o¿eniach podmioty gospodarcze nie dokonuj¹ zmian w poziomie popytu konsumpcyjnego, istnieje mo¿liwoœæ finansowania deficytu bud¿etowego d³ugiem publicznym bez wywierania wp³ywu na poziom ³¹cznego popytu; 5. Je¿eli uznamy prawdziwoœæ tej hipotezy i przyjmiemy, ¿e deficyt bud¿etowy nie wywiera ¿adnego wp³ywu ani na kszta³towanie siê popytu konsumpcyjnego, ani stopy akumulacji kapita³u, obni¿anie stopy podatkowej przez rz¹d w czasie recesji w celu pobudzenia popytu konsumpcyjnego nie przyniesie zamierzonych efektów; 6. Stanowisko Ricarda jest sprzeczne z pogl¹dami tradycyjnych keynesistów, którzy uwa¿ali, ¿e prywatne i publiczne oszczêdnoœci nie s¹ ze sob¹ skorelowane, co sprawia, ¿e emisja d³ugu publicznego nie ma wp³ywu na decyzje sektora prywatnego w zakresie rozmiarów oszczêdnoœci. Jak podkreœla A. Wojtyna, „argumentacja Barro jest trudna do zaakceptowania dla innych g³ównych szkó³ w ekonomii, poniewa¿ zak³ada brak wp³ywu na inwestycje, brak ciê¿aru d³ugu publicznego lub ubezpieczeñ spo³ecznych, brak skutków inflacyjnych i brak wp³ywu na saldo bilansu obrotów bie¿¹cych bilansu p³atniczego”36.. jednostki, a stare ci¹gle odchodz¹. Uwzglêdnienie tych ostatnich za³o¿eñ powoduje, ¿e hipoteza ekwiwalencji mo¿e nie byæ ca³kiem poprawna. Zob. D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 58–96. 36 Zob. A. Wojtyna, Budget Deficits: Some Lessons From Western Experience, Cracow Academy of Economics and Friedrich Ebert Foundation, Warsaw Office, Seminar Papers No 11 pt. „Transformation Processes In Eastern Europe – Challenges For Socio-Economic Theory”, April 24, 1992, s. 77..

(15) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 19. 4. Krytyka teorii neutralnoœci d³ugu publicznego na gruncie teoretycznym i empirycznym 1. Miêdzyokresowe przesuniêcia s¹ równowa¿ne jedynie w sytuacji, gdy zarówno sektor prywatny, jak i publiczny zaci¹gaj¹ i udzielaj¹ po¿yczek wed³ug takiej samej stopy procentowej. W praktyce stopy oprocentowania prywatnych po¿yczek zawsze s¹ wy¿sze od stóp procentowych po¿yczek sektora publicznego, co jest zwi¹zane z ni¿szym ryzykiem udzielania po¿yczek temu sektorowi w porównaniu z sektorem prywatnym: po pierwsze – informacja o sytuacji finansowej pañstwa jest zazwyczaj pe³niejsza ni¿ w przypadku podmiotów sektora prywatnego, po drugie – przysz³e dochody podmiotów sektora prywatnego, bêd¹ce podstaw¹ do sp³aty kredytów wraz z odsetkami, s¹ obarczone wiêkszym ryzykiem w porównaniu z dochodami sektora publicznego, które s¹ zagwarantowane w sposób prawny w postaci przysz³ych wp³ywów podatkowych, ponadto pañstwo ma mo¿liwoœæ drukowania pieniêdzy. Co wiêcej, podmioty prywatne czêsto napotykaj¹ ograniczenia w dostêpie do kredytów37 lub nie maj¹ w ogóle mo¿liwoœci ich zaci¹gniêcia. Rynek kapita³owy nie jest wiêc w rzeczywistoœci rynkiem doskona³ym, z powodu ró¿nicowania cen, a tak¿e racjonowania kredytu dla niektórych podmiotów sektora prywatnego. W tej sytuacji rz¹d, obni¿aj¹c podatki, przyczynia siê do powiêkszenia bogactwa sektora prywatnego, poniewa¿ zaci¹ga po¿yczki na dogodniejszych warunkach ni¿ sektor prywatny, ponadto powiêksza maj¹tek tych jednostek, które w ogóle nie maj¹ mo¿liwoœci zaci¹gania po¿yczek. Rz¹d, zaci¹gaj¹c d³ug publiczny, dokonuje wiêc transferu od po¿yczkodawców (nabywców np. obligacji pañstwowych) do beneficjentów obni¿ki podatków. Oznacza to, ¿e przynajmniej czeœæ d³ugu publicznego stanowi bogactwo dla sektora prywatnego, st¹d obni¿ka podatków wywiera wp³yw na popyt konsumpcyjny i tym samym na popyt globalny. 2. Podatki w wiêkszoœci maj¹ charakter przyrostowy (krañcowy). Nie s¹ kwotami zrycza³towanymi, lecz najczêœciej s¹ funkcj¹ dochodu, co powoduje powstawanie ró¿nic pomiêdzy cen¹ p³acon¹ a cen¹ otrzymywan¹. W skali ca³ej gospodarki zniekszta³cenia tego typu wywieraj¹ niekorzystny wp³yw na poziom produkcji potencjalnej. 3. Brak ci¹g³oœci w przekazach miêdzypokoleniowych z powodu kierowania siê motywem egoizmu, a nie altruizmu przynajmniej czêœci gospodarstw domowych, ponadto istnienie osób bezdzietnych powoduje, ¿e hipoteza o neutralnoœci d³ugu publicznego nie jest prawid³owa. Po pierwsze, mo¿e siê zdarzyæ, ¿e dzieci dysponuj¹ znacznie wiêkszym maj¹tkiem ni¿ ich rodzice, wzrost deficytu poprzez obni¿enie podatków w okresie bie¿¹cym daje wiêc jednostkom mo¿liwoœæ przejêcia czêœci maj¹tku od w³asnych potomków, poniewa¿ w przysz³oœci to oni zap³ac¹ wzrostem podatków za zwiêkszon¹ konsumpcjê swoich rodziców38. Ponadto, zdaniem 37 Wp³yw ograniczeñ w zaci¹ganiu po¿yczek na mo¿liwoœæ miêdzyokresowej substytucji konsumpcji przez sektor prywatny w postaci „z³amanej” linii bud¿etu zosta³ przedstawiony przyk³adowo w pracy: M. Burda, C. Wyplosz, Makroekonomia. Podrêcznik europejski, PWE, Warszawa 1995, s. 77–80, 85. 38 Zob. U. Kosterna, Deficyt bud¿etu pañstwa i jego skutki ekonomiczne, CASE i Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 93–100..

(16) Ma³gorzata Gajda. 20. F. Modiglianiego, laureata Nagrody Nobla w 1985 r., ludzie oszczêdzaj¹ g³ównie na swoje w³asne okresy emerytalne, a nie dla swoich potomków39. Jednak, jak wykaza³ R. Barro, rodziny mog¹ patrzeæ w nieokreœlon¹ przysz³oœæ, mimo ¿e okres ich ¿ycia jest ograniczony. W przypadku gdy rz¹d przesuwa ciê¿ar opodatkowania na przysz³e generacje, obecne pokolenie zwiêksza poziom swoich oszczêdnoœci, aby zrobiæ prezent przysz³ym pokoleniom. Efektem jest równy rozk³ad podatków pomiêdzy ró¿ne pokolenia 40. 4. W sytuacji gdy realna stopa oprocentowania d³ugu publicznego jest ni¿sza od tempa wzrostu realnego PKB, mo¿liwe jest „rolowanie” starego d³ugu bez koniecznoœci zwiêkszania obci¹¿eñ podatkowych – wtedy obni¿enie podatków finansowane przyrostem d³ugu publicznego w okresie bie¿¹cym nie by³oby uto¿samiane ze wzrostem przysz³ych obci¹¿eñ podatkowych i w efekcie doprowadzi³oby do zwiêkszenia popytu konsumpcyjnego. 5. Jednostki mog¹ nie postêpowaæ optymalnie w d³ugich horyzontach czasowych. Jak zaznacza D. Romer, „istniej¹ dobrze udokumentowane przypadki, w których okazuje siê, ¿e jednostki konsekwentnie i systematycznie odstêpuj¹ od tego, co przewiduj¹ standardowe modele maksymalizacji u¿ytecznoœci, i ¿e te odstêpstwa s¹ znaczne”41. Przy podejmowaniu decyzji konsumpcyjnych postêpuj¹ one raczej wed³ug praktycznych regu³, a nie d¹¿¹ do pe³nej optymalizacji, co oznacza wzrost znaczenia bie¿¹cego dochodu rozporz¹dzalnego. Finansowanie ciêæ podatkowych przez emisjê obligacji powoduje w tej sytuacji wzrost wydatków konsumpcyjnych, co nie jest zgodne z za³o¿eniami hipotezy Ricarda. Jak stwierdza wspomniany autor, przyjêcie za³o¿enia o pe³nej racjonalnoœci „jest potê¿nym narzêdziem modelowania i stanowi dobre pierwsze przybli¿enie do poznania reakcji jednostek na wiele zmian [...] nie daje jednak doskona³ego opisu zachowañ ludzi”42. Jak wskazuj¹ D. Begg, S. Fischer i R. Dornbusch43, najprostsze dowody empiryczne, nie potwierdzaj¹ce prawid³owoœci wynikaj¹cych z hipotezy neutralnoœci, s¹ nastêpuj¹ce: – wystêpowanie tak zwanych „bliŸniaczych deficytów” w gospodarce amerykañskiej od pocz¹tku lat 80., tj. bardzo silnej dodatniej korelacji pomiêdzy deficytem bud¿etowym a deficytem bilansu obrotów bie¿¹cych. Je¿eli uwzglêdnimy równanie ca³kowitych odp³ywów i dop³ywów do ruchu okrê¿nego [Z–X = (G – T) – (S – I)], to wed³ug hipotezy neutralnoœci, zmiany poziomu wp³ywów podatkowych powinny zostaæ skompensowane dostosowaniami w poziomie oszczêdnoœci prywatnych. W rezultacie zmiana wartoœci wyra¿enia (G – T) nie powinna wywieraæ wp³ywu na 39 D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarnoœæ”, Gdañsk 1992, s. A4. 40. Por. R.E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia..., s. 396.. 41. Por. D. Romer, Makroekonomia..., s. 91–92.. 42. Ibidem.. 43. Ibidem, s. 165–166..

(17) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 21. wartoœæ (Z – X), co nie znalaz³o potwierdzenia w rzeczywistoœci w okresie póŸniejszym44; – badania przeprowadzone na podstawie danych z lat 1960–1992, obejmuj¹cych 6 krajów europejskich (Belgiê, Daniê, Francjê, W³ochy, Holandiê i Wielk¹ Brytaniê), nie dostarczaj¹ wystarczaj¹cych dowodów na poparcie tezy, ¿e spadkowi poziomu oszczêdnoœci pañstwa z powodu wzrostu jego wydatków na pocz¹tku wspomnianego okresu towarzyszy wzrost oszczêdnoœci w sektorze prywatnym. Ponadto badania empiryczne nie potwierdzaj¹ w pe³ni wystêpowania altruistycznych motywów podejmowania decyzji przez sektor prywatny: w krajach rozwiniêtych wystêpuje jedynie czêœciowa kompensacja w poziomie oszczêdnoœci tego sektora w reakcji na zmniejszenie oszczêdnoœci sektora publicznego, natomiast w krajach rozwijaj¹cych siê stwierdzono brak zale¿noœci pomiêdzy wspomnianymi agregatami 45. Modele ekonometryczne skonstruowane w celu sprawdzenia wiarygodnoœci hipotezy neutralnoœci nie pozwalaj¹ ani na jej jednoznaczne potwierdzenie, ani na odrzucenie. Jak zaznaczaj¹ M. Burda i C. Wyplosz46, „dane krótkookresowe s¹ dla koncepcji równowa¿noœci mniej sprzyjaj¹ce, byæ mo¿e dlatego, ¿e sektor prywatny potrzebuje czasu, aby zdecydowaæ, czy dzia³ania fiskalne s¹ trwa³e – a zatem wymagaj¹ dzia³añ równowa¿¹cych – czy przejœciowe, a wiêc mo¿na je w pierwszym przybli¿eniu pomin¹æ”47. Wed³ug D. Romera48, w debacie nad ekwiwalencj¹ ricardiañsk¹ „rozs¹dna jest pozycja poœrednia, wed³ug której jest ona dobr¹ teoretyczn¹ podstaw¹ wyjœciow¹, ale nie jest empirycznie u¿yteczna”49. Dalej autor stwierdza, ¿e „mimo [...] jej logicznej atrakcyjnoœci nie wydaje siê, aby jakieœ mocne argumenty przemawia³y za pos³ugiwaniem siê ni¹ w praktycznych ocenach prawdopodobnych efektów rz¹dowych decyzji finansowych50. Zdaniem R. Barro, dane empiryczne nie potwierdzaj¹ wp³ywu deficytu bud¿etowego na poziom stopy procentowej, co stanowi zaprzeczenie pogl¹dów konwencjonalnych w tej kwestii. Autor powo³uje siê na analizê empiryczn¹ przeprowadzo-. 44 W latach 1987–1991 nast¹pi³ znaczny spadek deficytu handlowego, natomiast deficyt bud¿etowy osi¹gn¹³ poziom najwy¿szy w historii. Zob. M. Feldstein, The Budget Deficit... 45 Zob. G. Nicoletti, Private Consumption, Inflation and the «Debt Neutrality Hypothesis»: The Case of Eight OECD Countries, OECD Economics and Statistics Department Working Papers No. 50, 1988; cyt. za: M. Markiewicz, Wp³yw polityki fiskalnej na proces dezinflacji w gospodarkach przechodz¹cych transformacjê (cz. I), „Bank i Kredyt” paŸdziernik 1998 oraz „Bank i Kredyt” listopad 1998 (cz. II). 46. Zob. Makroekonomia..., s. 88.. Wystêpowanie „deficytów bliŸniaczych” w I po³. lat 80. w Stanach Zjednoczonych œwiadczy o braku dzia³añ równowa¿¹cych ze strony sektora prywatnego, natomiast dane dotycz¹ce Izraela z po³owy lat 80. w du¿ym stopniu potwierdzaj¹ hipotezê Ricarda, ale nie s¹ w pe³ni przekonywaj¹ce. 47. 48 Zob. D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 49. Ibidem, s. 92.. 50. Ibidem, s. 93..

(18) Ma³gorzata Gajda. 22. n¹ przez C. Plossera (1982, 1987) oraz P. Evansa (1987), dotycz¹c¹ Stanów Zjednoczonych i innych krajów rozwiniêtych51. Z kolei kszta³towanie siê zale¿noœci pomiêdzy deficytem bud¿etowym a stop¹ oszczêdnoœci w Izraelu w latach 1983–1987 potwierdza hipotezê Ricarda – zwi¹zek pomiêdzy publicznymi oszczêdnoœciami (deficytem bud¿etowym) a prywatnymi jest mniej wiêcej proporcjonalny. Warto podkreœliæ, ¿e R. Barro twierdzi³, ¿e jest mo¿liwa nawet bardziej skrajna, ni¿ zaprezentowana wy¿ej, forma teorii ekwiwalentnoœci. Uwzglêdniaj¹c skrajne za³o¿enia oraz bior¹c pod uwagê niepewnoœæ jednostek odnoœnie ich udzia³u w przysz³ych obci¹¿eniach podatkowych, oraz niepewnoœæ w kwestii ich roz³o¿enia w czasie, zwiêkszenie d³ugu rz¹dowego – zdaniem Barro – prowadzi do zmniejszenia realnej wartoœci ich maj¹tku, a co za tym idzie – wydatków konsumpcyjnych52. Jak wykazuj¹ badania empiryczne z zastosowaniem skomplikowanych modeli ekonometrycznych53, zwiêkszenie d³ugu rz¹dowego prowadzi do spadku stopy procentowej, poziomu dochodu oraz cen, co jest potwierdzeniem skrajnej wersji hipotezy Ricarda, natomiast ca³kowitym zaprzeczeniem pogl¹dów konwencjonalnych. Jednak¿e M. Feldstein argumentuje, ¿e zwiêkszona niepewnoœæ poziomu przysz³ych dochodów rozporz¹dzalnych mo¿e doprowadziæ do zwiêkszenia wydatków, co prowadzi do odrzucenia hipotezy ekwiwalentnoœci. Kwestia, czy niepewnoœæ prowadzi do potwierdzenia skrajnej formy równowa¿noœci Ricarda, czy te¿ do jej odrzucenia, pozostaje wiêc nadal nierozwi¹zana w badaniach empirycznych54. Sprawdzenie poprawnoœci tej teorii jest utrudnione, gdy¿ opiera siê ona na oczekiwaniach, których nie mo¿na obserwowaæ55. Je¿eli np. podmioty sektora prywatnego oczekuj¹, ¿e redukcji stopy podatkowej w okresie bie¿¹cym bêdzie towarzyszyæ obni¿ka rz¹dowych wydatków w przysz³oœci, zmniejszenie podatków przyczyni siê do wzrostu ich bogactwa, a tym samym wzroœnie popyt konsumpcyjny i d³ug publiczny nie bêdzie neutralny. Je¿eli natomiast podmioty nie spodziewaj¹ siê zmian w poziomie przysz³ych wydatków rz¹dowych, obni¿ka podatków w okresie bie¿¹cym, przy innych czynnikach niezmienionych, bêdzie zapowiedzi¹ wy¿szych podatków w przysz³oœci i nie spowoduje wzrostu bogactwa sektora prywatnego. Badania empiryczne dotycz¹ce poprawnoœci hipotezy Ricarda s¹ bardzo zaawansowane. Jednak¿e do tej pory nie uda³o siê ani jednoznacznie potwierdziæ, ani odrzuciæ sformu³owanych w niej wniosków. Jak stwierdza U. Kosterna, „na podstawie tych samych danych statystycznych ró¿ni autorzy dochodzili do zupe³nie odmiennych konkluzji”, a „spory co do rzeczywistoœci s¹ tu z regu³y sporami o kszta³t modelu, co czêsto ma swe g³êbsze Ÿród³o w odmiennym sposobie postrze51. Por. R. Barro, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997, s. 424–426.. 52. Zob. R. Barro, Are Government..., s. 1112.. 53 Przegl¹d tego typu modeli oraz wyników uzyskanych w kwestii skutków d³ugu publicznego mo¿na znaleŸæ przyk³adowo w pracy: M. Wheeler, The Macroeconomic Impacts of Government Debt: An Empirical Analysis of the 1980s and 1990s, „Atlantic Economic Journal”, September 1999, vol. 27, No. 3, s. 273–284. 54. Por. M. Wheeler, op. cit., s. 281.. 55. Zob. M. Burda, C. Wyplosz, Makroekonomia..., s. 88..

(19) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 23. gania mechanizmów funkcjonowania gospodarki”56. Zdaniem W. H. Buitera za³o¿enia w tym modelu s¹ „beznadziejnie nierealistyczne”, co sprawia, ¿e hipoteza ta stanowi jedynie „teoretyczne kuriozum”57. Uzasadniaj¹c przyczyny wystêpowania ró¿nic pogl¹dów na temat ekonomicznych konsekwencji deficytu i d³ugu publicznego, M. Boskin stwierdza, ¿e „wp³yw bie¿¹cych deficytów na gospodarkê zale¿y w silnym stopniu od stopnia substytucyjnoœci lub komplementarnoœci prywatnej i publicznej konsumpcji i inwestycji. Bez pe³nego zidentyfikowania tych czynników deficyt mo¿e wywo³ywaæ ró¿ne skutki: od zwiêkszenia do zmniejszenia prywatnej konsumpcji, oszczêdnoœci lub inwestycji”58. Jak wykazuj¹ badania przekrojowe, przeprowadzone przez S. Fischera na podstawie danych makroekonomicznych dotycz¹cych krajów Ameryki £aciñskiej, wzrost gospodarczy jest dodatnio skorelowany z dobrymi wynikami fiskalnymi59. Jednoczeœnie autor ten podkreœla koniecznoœæ rozpatrzenia wiêkszej liczby wskaŸników fiskalnych w celu w³aœciwego scharakteryzowania polityki fiskalnej, mimo ¿e deficyt bud¿etowy jest dobrym, chocia¿ nie idealnym wskaŸnikiem niestabilnoœci makroekonomicznej. Œwiadczy on, zdaniem wspomnianego ekonomisty, o fakcie utraty kontroli rz¹du nad w³asn¹ dzia³alnoœci¹60. Dlatego te¿, zdaniem autora, nadwy¿ki bud¿etowe s¹ pozytywnie skorelowane z akumulacj¹ kapita³u, deficyty natomiast redukuj¹ zarówno akumulacjê kapita³u, jak i tempo wzrostu produktywnoœci. Wyniki tych badañ nie potwierdzaj¹ wiêc tezy o neutralnoœci d³ugu i deficytu, s¹ dowodem prawid³owoœci pogl¹dów konwencjonalnych, dotycz¹cych d³ugiego okresu. Przeprowadzona analiza sugeruje, ¿e nadal nie ma konsensu odnoœnie skutków zwiêkszania deficytu i d³ugu publicznego w gospodarce. Istniej¹ce rozbie¿noœci wydaj¹ siê nawet pog³êbiaæ, chocia¿ nadal teoria Ricarda znajduje najmniej zwolenników zarówno wœród teoretyków, jak i polityków gospodarczych.. 56 Zob.U. Kosterna, Deficyt..., s. 102. Praca ta zawiera dok³adniejsze informacje na temat wyników badañ empirycznych nad hipotez¹ ekwiwalentnoœci – tam¿e, s. 99–106. 57 W.H. Buiter, A Guide to Public Sector Debt and Deficits, Economic Policy. A European Forum, November 1985, No. 1, s. 42. 58 Zob. M. Boskin, Concepts and Measures of Federal Deficit and Debt and Their Impact on Economic Activity [w:] The Economics of Public Debt. Proceedings of a Conference held by the International Economic Association at Stanford, California, New York: St. Martin’s Press, pod red. K.J. Arrowa i M. Boskina, s. 80.. Por. S. Fischer, The Role of Macroeconomic Factors in Growth, NBER Working Paper, No. W4565, December 1993, s. 2–3. 59. 60. Ibidem, s. 5..

(20) 24. Ma³gorzata Gajda. Literatura Ball L., Mankiw N.G., What Do Budget Deficits Do? [w:] Budget Deficits and Debt: Issues and Options, A symposium sponsored by the Federal Reserve Bank of Cansas City, Jackson Hole, Wyoming, August 31–September 2, 1995. Barro R., Are Government Bonds Net Wealth?, „Journal of Political Economy” 82, November/December 1974. Barro R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997. Bernheim D., A Neoclassical Perspective on Budget Deficits, Journal of Economic Perspectives”, Vol. 3, No. 2, Spring 1989. Boskin M., Concepts and Measures of Federal Deficit and Debt and Their Impact on Economic Activity [w:] The Economics of Public Debt. Proceedings of a Conference held by the International Economic Association at Stanford, California, New York: St. Martin’s Press, ed. K.J. Arrow i M. Boskin. Buiter W.H., A Guide to Public Sector Debt and Deficits, „Economic Policy. An European Forum”, November 1985, No. 1. Burda M., Wyplosz C., Makroekonomia. Podrêcznik europejski, PWE, Warszawa 1995. Elmendorf D.W., Mankiw N.G., Government Debt, NBER Working Paper No. W6470, March, 1998. Fallenbüchl Z.M., Wstêp do analizy makroekonomicznej gospodarki otwartej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1995. Fedorowicz Z., Polityka pieniê¿na, SGH, Studia Finansowo-Bankowe, Poltext, Warszawa 1994. Feldstein M., The Budget and Trade Deficits Aren’t Really Twins, NBER Working Paper No. W3966, January, 1992. Feldstein M., Overview Panelist [w:] Budget Deficits and Debt: Issues and Options, A symposium sponsored by the Federal Reserve Bank of Cansas City, Jackson Hole, Wyoming, August 31–September 2, 1995. Fischer S., The Role of Macroeconomic Factors in Growth, NBER Working Paper, No. W4565, December 1993. Hall E., Taylor J.B., Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Kamerschen D.R., Mc Kenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarnoœæ”, Gdañsk 1992. Kwella E., Teoria makroekonomii. Zarys wyk³adu, cz. I, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1994. Mankiw N.G. i Elmendorf D.W., Government Debt, NBER Working Paper No. W6470, March 1998. Markiewicz M., Wp³yw polityki fiskalnej na proces dezinflacji w gospodarkach przechodz¹cych transformacjê (cz. I), „Bank i Kredyt”, paŸdziernik 1998 oraz listopad 1998 (cz. II). Musgrave R.A., Musgrave P., Public Finance in Theory and Practice, New York 1984. Nicoletti G., Private Consumption, Inflation and the «Debt Neutrality Hypothesis»: The Case of Eight OECD Countries, „OECD Economics and Statistics Department Working Papers”, No. 50, 1988. Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Owsiak S., Kosek-Wojnar M., Surówka K., Równowaga bud¿etowa. Deficyt bud¿etowy. D³ug publiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993. Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Sargen T.J., Wallace N., Some Unpleasant Monetarist Arithmetic, Federal Reserve Bank of Minneapolis, „Quarterly Review”, Fall 1981. Stevenson A., Muscatelli V., Gregory M., Macroeconomic Theory and Stabilization Policy, Philip Allan/ Barnes & Noble Books, Glasgow and Oxford 1988. Wojtyna A., Budget Deficits. Some Lessons from Western Experience [w:] Transformation Process in Eastern Europe – Challenges for Socio-Economic Theory, Cracow Academy of Economics – Friedrich Ebert Foundation, „Seminar Papers” No. 11, April 24, 1992. Yellen J.L., Symposium on the Budget Deficit, „Journal of Economic Perspectives”, Vol. 3, No. 2, Spring 1989. Zió³kowska W., Finanse publiczne. Teoria i zastosowanie, Wydawnictwo Wy¿szej Szko³y Bankowej, Poznañ 2000..

(21) Ekonomiczne i spo³eczne skutki d³ugu publicznego. 25. The Economic and Social Consequences of Public Debt This article presents the most frequently cited views on the consequences of public debt, i.e., so-called conventional views as well as “Ricardian equivalence”. As far as the conventional views are concerned, the author presents two opposing positions, namely the Keynesian one in the short term and the Classical one in the long term. According to the former approach, increasing the budget deficit and public debt is not harmful to the economy. Indeed, it even brings benefits, particularly in a situation where production capacities are not fully used. The advocates of the Classical approach, on the other hand, regard the achievement of a balanced budget and limiting public debt as absolute necessities, as they have a negative impact on the economy, particularly due to the crowing out effect and the excessive burden placed on future generations. “Ricardian equivalence”, in turn, speaks of the neutrality of public debt, which means that it is not important what type of economic policy is pursued by the government, as it will not affect the level of current consumption, the rate of capital accumulation or the rate of economic growth. The author discusses the chief arguments for and against the views endorsed by the various schools. She also presents the results of empirical research on the impact of budget deficits and public debt on key macroeconomic variables..

(22)