PANDEMIA – SKUTKI EKONOMICZNE I SPOŁECZNE

Wstęp Prezesa PTE Ryszard Kamiński 4

Wstęp do numeru Monika Dobska 6

Epidemia koronawirusa jako wydarzenie typu „czarny łabędź” Marek Szczepański 8

Epidemiolodzy wyrocznią gospodarki Monika Dobska 13

Polityka pieniężna w Polsce w trakcie kryzysu spowodowanego pandemią wirusa

SARS-CoV Marcin Flotyński 16

Usprawnienie wybranych procesów poprzez wdrożenie narzędzi opartych na blockchainie jako element przeciwdziałania sytuacjom kryzysowym Alicja Mikołajewicz-Woźniak 28 Odyseja OFE w czasach koronawirusa Marek Szczepański 36 Współczesne kryzysy a elastyczność organizacyjna Michał Flieger 41 Elastyczność organizacji w dobie pandemii w aspekcie zastosowania zarządzania kryzysowego – wyniki badań empirycznych Iwona Chomiak-Orsa, Michał Flieger 45 Crowdlearning – nauka poprzez interakcję z innymi Adam Baszyński 52 Funkcjonowanie samorządu terytorialnego oraz administracji państwowej w czasie pandemii COVID-19 – na wybranych przykładach Lucyna Staniszewska 60 Sytuacja Szpitali Powiatowych w dobie pandemii Anna Niechciałkowska 70

Prawo w kryzysie kryzys prawa Jerzy W. Ochmański 73

Oszczędzaj bez lokat bankowych i funduszy inwestycyjnych Wojciech Jaszkowski 78 Rozmowa z Jakubem Giermaziakiem właścicielem Netbox PL Sp. z o.o. na temat organizacji

firmy w czasie pandemii Monika Dobska 82

Nowości wydawnicze. „Z badań nad rozwojem gospodarczym Polski na tle przemian w Europie i na świecie. Koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne” Maciej Mikulewicz 86

List Prezesa Zarządu

Szanowni Czytelnicy!

W związku z pandemią COVID-19 wymuszającą ograniczenie kontaktów bezpośrednich osób funk- cjonujących w różnego rodzaju organizacjach, w tym również w naszym Towarzystwie, działania naszego oddziału zostały dostosowane do obowiązujących rygorów sanitarnych. Spowodowało to przeniesienie punktu ciężkości prowadzonych działań na te, które nie pozostają w kolizji z obowią- zującymi zasadami epidemicznymi i mieszczą się profilu działalności PTE.

Najważniejszą obecnie działalnością Oddziału jest działalność wydawnicza. W ostatnich czterech miesiącach nasze Wydawnictwo zintensyfikowało prace nad wydawaniem monografii naukowych oraz naszych stałych pozycji („Przeglądu Ekonomicznego” oraz „Obserwatorium Ekonomicznego”).

Mam ogromną satysfakcję, że od początku pandemii Oddział wydał już trzy książki, a mianowicie:

Państwowość, gospodarka i bezpieczeństwo Nowej Zelandii – historia i współczesność, Przedsię- biorstwo, gospodarka, społeczeństwo w kręgu zainteresowania ekonomistów oraz Społeczna odpo- wiedzialność przedsiębiorstw jako przedmiot sprawozdawczości niefinansowej w świetle regulacji prawnych i doświadczeń praktycznych w Polsce i na Ukrainie; natomiast jeszcze w październiku światło dzienne ujrzy praca pt. Adherencja. Współodpowiedzialność i współkreacja procesu lecze- nia. W planie na ten rok mamy ponadto do wydania kolejne cztery monografie naukowe.

Szanowni Państwo zgodnie ze statutem PTE w 2020 roku powinna skończyć się kadencja obec- nych władz Oddziału i powinien nastąpić wybór nowych władz. Ze względu na pandemię tak się jeszcze nie stało. Pragnę poinformować, że ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. – tzw. Tarcza 4.0, która weszła w życie 24 czerwca br., wprowadziła wydłużenie kadencji organów wybieralnych w stowa- rzyszeniach i fundacjach. Zgodnie z nowymi regulacjami (art. 10 ust. 1f ustawy prawo o stowarzy- szeniach) – jeżeli kadencja władz stowarzyszenia upływa w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii lub do 30 dni po odwołaniu danego stanu, podlega ona prze- dłużeniu do czasu wyboru władz stowarzyszenia na nową kadencję, jednak nie dłużej niż do 60 dni od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii.

Prof. UAM dr hab. Ryszard Kamiński Prezes Zarządu

Poznańskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

wem funkcjonowanie dotychczasowych władz. Pragnę zapewnić, że Zjazd Oddziału zostanie zwo- łany w pierwszym możliwym terminie po ustaniu zagrożenia epidemicznego. Uważam, że Zjazd jest bardzo ważnym wydarzeniem w życiu Oddziału, podczas którego nie tylko istnieje możliwość skorzystania z prawa do oddania głosu i wypełnienia obowiązku statutowego, ale również jest okazją do spotkania, wymiany poglądów i doświadczeń. W związku z tym powinien być przeprowadzony w warunkach, które umożliwiają osiągnięcie jego wszystkich celów.

Z wyrazami szacunku i poważania,

Szanowni Państwo,

W czasach globalizacji i postępu technologicznego zaczyna nas paraliżować patogen. Atak okazał się skuteczny, ponieważ był niespodziewany. Triumfalny pochód SARS – od nietoperza do łuskowca, od Wuhan na inne kontynenty, jest imponujący. Kiedy WHO ogłosiło stan pandemii, rozpoczynał się już paraliż niejednej gospodarki. Rozpowszechnianie się COVID-19 drogą kropelkową wywo- łało globalny kryzys zdrowotny.

Pierwotna panika i zamknięcie wielu instytucji zmieniły się w przygotowanie procedur pre- wencyjnych. Wyjście z kryzysu jest jednak trudnym wyzwaniem. Wiele biznesów nie przetrwa pan- demii. Zwolnienia, zwłaszcza w sferze usługowej, długo będą miały odzwierciedlenie w odrabianiu już prawie półrocznej przerwy. Nowa normalność zaczęła pojawiać się na ekranach komputerów.

Dzięki high-tech komunikacja została utrzymana, ale kosztem braku osobistych relacji. Pandemia uwydatniła także braki w przygotowaniu firm na kryzys biologiczny.

SARS jest egzaminem nie tylko dla liderów, menadżerów, ale także dla społeczeństw i, sze- rzej, państw. Szybkość reakcji w zakresie podejmowania decyzji oraz dobre narzędzia zarządzania mogą wpłynąć na bezpieczny powrót na rynek. Efektem pandemii będzie z całą pewnością wzrost zaufania do zawodów medycznych. Pacjenci i społeczeństwo zaczynają widzieć ludzi, którzy mają misję – misję ratowania życia. Kwarantanna z jednej strony otworzyła nas na nowe technologie, zbli- żyła rodziny, a z drugiej spowodowała, że zaczęliśmy się czuć klaustrofobicznie w naszych małych celach mieszkalnych. Zachowanie odstępu w rzeczywistości i w przenośni spowodowało, iż część osób poczuła się wyalienowana i niepotrzebna. Nastroje domowe zaczęły się przenosić na sceptycyzm gospodarczy. W jaki sposób przedsiębiorstwa odnalazły się w nowej rzeczywistości? Aby się tego dowiedzieć, zachęcam do lektury numeru poświęconego ekonomii i biznesowi w czasach pandemii.

W części pierwszej polecam w szczególności artykuł prof. M. Szczepańskiego nt. wydarzenia typu „czarny łabędź”. Dalej nakreślenie wybranych aspektów polityki pieniężnej i usprawnień wybra- nych procesów poprzez wdrożenie narzędzi opartych na blockchainie. Niezwykle ciekawe są także

Wprowadzenie

Prof. UEP dr hab. Monika Dobska Redaktor Naczelna

„Przeglądu Ekonomicznego”

artykuły przedstawiające elastyczność organizacji w dobie pandemii. Uwieńczeniem tego numeru jest wywiad z przedsiębiorcą Jakubem Giermaziakiem, właścicielem Netbox PL Sp. z o.o., na temat organizacji przedsiębiorstwa w tym niecodziennym czasie.

Z życzeniami zdrowia,

OW AD ZENIE

Epidemia koronawirusa jako

wydarzenie typu „czarny łabędź”

Marek Szczepański

O

tym, że pandemia koronawirusa wywarła już i będzie jeszcze przez długi czas wywie- rać olbrzymi wpływ na stan gospodarki poszczególnych państw i całego świata, a także o prze- widywanych doniosłych konsekwencjach społecznych, politycznych, a nawet kulturowych COVID-19 napi- sano już bardzo dużo. Jak słusznie zauważył (m.in.

na łamach „Rzeczypospolitej” z 2 kwietnia 2020) prof.

Marian Gorynia, „koronawirus jest fenomenem wie- lowymiarowym i jako taki wymaga odpowiedniego podejścia do jego złożoności”.

Czytelnicy „Przeglądu Ekonomicznego” znają na pewno szacunki przewidywanych strat gospodar- czych, spadku PKB w Polsce czy też nieuchronnego wzrostu zadłużenia związanego z uruchomieniem tarczy kryzysowej. Dlatego tym razem chciałbym zwrócić uwagę na inny aspekt pandemii koronawi- rusa, jakim jest zarządzanie ryzykiem i niepewność.

Nie ulega wątpliwości, że pandemia koronawi- rusa była wydarzeniem nieoczekiwanym i nieprzewi- dzianym w skali całego świata, o ekstremalnie silnych konsekwencjach. Zdaniem wielu analityków można ją zaliczyć do tzw. black swan events – wydarzeń typu

„czarny łabędź”. Źródłem tego określenia jest tytuł książki Nassima Nicholasa Taleba The Black Swan.

The Impact of Highly Improbable („Czarny Łabędź.

O skutkach nieprzewidywalnych zdarzeń”). W czasie pandemii to dzieło jest niezwykle aktualne i poucza- jące i warto przypomnieć zawarte w nim przesłanie.

Kiedy w 2007 roku wcześniej bliżej nieznany statystyk, analityk i inwestor giełdowy (działający na rynku opcji) Nassim Nicholas Taleb opublikował swoją książkę, w krótkim czasie stała się ona światowym

bestsellerem. Dziennik „The Sunday Times” uznał ją nawet za jedną z dwunastu najważniejszych książek wydanych od zakończenia II wojny światowej.

Warto ponownie sięgnąć po tę błyskotliwie napi- saną pracę – stanowiącą połączenie eseju i studium w zakresie rachunku prawdopodobieństwa – wła- śnie teraz, podczas zmagań z pandemią koronawi- rusa, uznaną przez wielu ekonomistów i specjalistów od zarządzania ryzykiem właśnie za zdarzenie z kate- gorii czarnych łabędzi. I bynajmniej nie chodzi tu o lekturę dla miłośników ornitologii, ale dla wszyst- kich, którzy interesującą się ekonomią, finansami i zarządzaniem ryzykiem.

Nassim Nicholas Taleb pochodzi z Libanu, należy do jednej z najbardziej znanych rodzin w tym kraju. Jest także obywatelem Stanów Zjedno- czonych, wykładowcą na New York University i Oxford University. Mówi płynnie po angiel- sku, francusku (studia kończył na Uniwersyte- cie Paryskim) i arabsku, porozumiewa się także po hiszpańsku i włosku. Czyta w oryginale kla- syczne teksty, m.in. po łacinie i po aramejsku.

Jakie cechy charakterystyczne mają zdarzenia typu czarny łabędź?

Zdaniem N. Taleba (Taleb 2008, s. XXII) wyróżniają je trzy atrybuty:

1. Są nieoczekiwane, nietypowe, nieprzewidy- walne, bardzo mało prawdopodobne, „odsta- jące” (ang. outlier); sytuują się poza sferą regu- larnych oczekiwań. Dzieje się tak dlatego, że nic w przeszłości nie wskazywało na możliwość wystąpienia takich zdarzeń.

2. Kiedy już nastąpią, wywierają olbrzymi wpływ na gospodarkę i życie społeczne.

3. Po ich wystąpieniu wiele osób twierdzi, że jed- nak coś takiego można było przewidzieć (np.

uderzenie samolotu w wieżowiec World Trade Center w Nowym Jorku spowodowane umyślnie).

Jak pisał N. Taleb, historia narodów i spo- łeczeństw nie rozwija się stopniowo, ewolucyjnie, w sposób liniowy, ale od czasu do czasu gwałtow- nie, skokowo („History does not crawl. It jumps” –

„Historia nie czołga się, ona skacze”).

Do wydarzeń w kategorii czarny łabędź N. Taleb zaliczył m.in. atak terrorystyczny na World Trade Center w Nowym Jorku 11 września 2001 roku, upa- dek Związku Radzieckiego, a nawet wybuch I wojny światowej. Wielu komentatorów za wydarzenie typu czarny łabędź uznało wybór miliardera Donalda Trumpa, który nie był zawodowym politykiem, na prezydenta Stanów Zjednoczonych. Oczywiście ocena, czy dane zdarzenie jest czarnym łabędziem, czy nie, zależy od punktu widzenia. Na przykład dla prezydenta Rosji Władimira Putina takim zda- rzeniem był upadek Związku Radzieckiego, podczas gdy dla reszty świata (zwłaszcza obywateli państw socjalistycznych) miało ono charakter pozytywny.

Czarne łabędzie występują częściej, niż można by przypuszczać. Problem polega na tym, że nie potra- fimy ich przewidzieć i je ignorujemy. Wpływ wyda- rzeń nieprawdopodobnych jest olbrzymi. 

Takim kompletnie nieoczekiwanym wydarze- niem, którego nikt lub prawie nikt na początku 2020 roku nie przewidział, jest właśnie wybuch pande- mii koronawirusa, która rozpoczęła się w Chinach w grudniu 2019 roku, a potem rozprzestrzeniła się na cały świat. Gwoli ścisłości dodajmy, że pojawiały

się publikacje naukowe (zwłaszcza z nauk medycz- nych) zawierające ostrzeżenia ze strony epidemiolo- gów po poprzedniej epidemii SARS z lat 2002–2003, że działalność w Chinach targów żywych zwierząt nieuchronnie wywoła kolejną epidemię. Od kilku lat przed zagrożeniem pandemią przestrzegał Bill Gates, ale był to głos wołającego na puszczy…

O tym, jak bardzo świat był nieprzygotowany na pandemię COVID-19, świadczy m.in. lektura raportu na temat głównych czynników ryzyka i naj- większych zagrożeń na świecie pt. The Global Risk Report 2020, opracowanego zresztą bardzo staran- nie z udziałem wielu uznanych ekspertów na zlece- nie World Economic Forum – szwajcarskiej insty- tucji znanej m.in. z organizacji Światowego Forum Ekonomicznego w Davos, w którym uczestniczą przywódcy państw i czołowi przedstawiciele świata biznesu. W raporcie oprócz opinii eksperckich wyko- rzystano wyniki badań ankietowych. I cóż się oka- zuje? W raporcie wskazano dziesięć rodzajów ryzyka, których prawdopodobieństwo realizacji w 2020 roku jest największe (zob. tabela 1).

Jak widać, w pierwszej dziesiątce najbardziej prawdopodobnych do wystąpienia w 2020 roku rodzajów ryzyka nie ma pandemii koronawirusa (ani zresztą jakiejkolwiek innej pandemii).

Takiego zagrożenia nie przewidzieli ekono- miści, nawet prof. Nouriel Roubini, znany amery- kański ekonomista, który jako jeden z pierwszych przewidział załamanie na amerykańskim rynku nieruchomości i w konsekwencji kryzys finan- sowy z 2008 roku. Żaden analityk finansowy nie zapowiedział w styczniu 2020 roku krachu na gieł- dach światowych, jaki nastąpił dwa miesiące później w związku z COVID-19. Przypuszczenie, że jakiś pojedynczy czynnik stanowić będzie zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi ze 150 państw i wpłynie tak silnie na realną gospodarkę i na rynki finan- sowe, wykraczało – jak by to ujął N. Taleb (2007, s. 10) – „poza obszar normalnych przewidywań”.

Taka jest zresztą istota zdarzeń typu czarny łabędź – bardzo mało prawdopodobnych, nieprzewidywal- nych. Działania dostosowawcze po poprzednim globalnym kryzysie (np. dotyczące nadzoru i wymo- gów kapitałowych dla banków), choć oczywiście potrzebne, okazały się całkowicie nieadekwatne

wobec nowego globalnego zagrożenia, tym razem w postaci pandemii.

Mamy tu do czynienia nie z ryzykiem rozu- mianym jako niepewność mierzalna, którego prawdopodobieństwo realizacji można oszaco- wać za pomocą rachunku prawdopodobieństwa na podstawie danych historycznych, ale z obsza- rem niepewności sensu stricto. Można by oczywi- ście dalej analizować tę niepewność i zastanawiać się, czy jest to niepewność typu „znane nieznane”

(wiemy, co może nastąpić, ale nie wiemy, gdzie, kiedy, z jakim prawdopodobieństwem), czy też typu „nieznane nieznane” (nie wiemy w ogóle, co, kiedy i gdzie może wystąpić). Ale nie zmienia to stanu rzeczy – kolejny czarny łabędź pojawia się nagle i niespodziewanie.

Skąd wziął się czarny łabędź?

Nieco poetycka nazwa pochodzi od rzeczywiście bar- dzo rzadko występujących na świecie czarnych łabę- dzi. Dopóki nie odkryto ich w Australii, powszech- nie panowało przekonanie, że wszystkie łabędzie na świecie są białe. Okazuje się, że bardzo rzadko pojawiają się czarne ptaki z tego gatunku. Nie chodzi jednak o poetyckie porównania, ale o bardzo istotną

z punktu widzenia zarządzania ryzykiem – kwestię nieprzewidywalności i niepewności.

Stosowana w ubezpieczeniach i finansach defini- cja ryzyka jako niepewności mierzalnej stanowi pod- stawę systemów zarządzania ryzykiem, ale ma też swoje ograniczenia. Nadmierne przywiązanie do sprawdzo- nych metod postępowania z ryzykiem – jego identyfi- kacji, pomiaru i wyboru metod manipulacji nim (np.

unikania, transferu, podziału, ubezpieczenia, zatrzyma- nia części ryzyka i tworzenia odpowiednich rezerw) – zupełnie nie sprawdza się w przypadku nieprzewidy- walnych zdarzeń typu czarny łabędź. Typowe strategie zarządzania ryzykiem koncentrują się na zdarzeniach znanych, o przewidywalnych konsekwencjach, co do których nie wiadomo z góry, kiedy nastąpią („znane nieznane”), np. ryzyko pożaru (znamy możliwość, nie wiemy z góry, kiedy nastąpi), ryzyko wypadku drogo- wego, ryzyko osiągnięcia zwrotu z inwestycji w akcje lub obligacje różnego od oczekiwanego w normalnej, niekryzysowej sytuacji na rynku finansowym). Takie ryzyko można skalkulować, opierając się na rachunku prawdopodobieństwa i danych historycznych, zastoso- wać cały arsenał metod i instrumentów zmniejszających to ryzyko, sprowadzających je do wielkości akcepto- walnej przez podmiot zarządzający ryzykiem (unikanie

Rodzaj ryzyka Udział procentowy odpowiedzi

wskazujący na dany rodzaj ryzyka Ryzyko związane

ze środowiskiem przyrodniczym

Ekstremalne fale upałów 88,8%

Zniszczenie ekosystemów 87,9%

Wpływ zanieczyszczeń na zdrowie 87,9%

Niekontrolowane pożary 79,8%

Kryzys związany z dostępem do wody 86%

Ryzyko geopolityczne Konfrontacje ekonomiczne* 78,4%

Ryzyko społeczne Utrata zaufania do informacji

podawanych w mediach 77,1%

Wewnętrzna polaryzacja polityczna 75,3%

Ryzyko technologiczne Utrata prywatności (dla firm) 76,2%

Utrata prywatności (dla rządów) 76,1%

Tabela 1. Krótkoterminowa prognoza ryzyka występującego w skali globalnej w 2020 roku – opinie respondentów

* Nie chodzi tu o normalną konkurencję rynkową, tylko wojny handlowe między państwami, np. Stany Zjednoczone versus Chiny.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Economic Forum Global Risks Survey 2019–2020 https://

reports.weforum.org/global-risks-report-2020/chapter-one-risks-landscape/ [dostęp: 10.04.2020].

ryzyka, działania prewencyjne, transfer ryzyka z wyko- rzystaniem ubezpieczenia, dywersyfikacja ryzyka – np.

poprzez inwestowanie w akcje spółek z innych branż).

Istnieją jednak zdarzenia typu „nieznane nieznane” – nie wiemy, co może nastąpić ani kiedy – a wśród nich

„nieznane nieznane” typu czarny łabędź (nieprawdopo- dobne o bardzo poważnych skutkach). Czarne łabędzie nie mieszczą się w rozkładzie normalnym prawdopo- dobieństwa (rozkład Gaussa), którego wykres funkcji przedstawia krzywa w kształcie dzwonu (tzw. krzywa dzwonowa – zob. rysunek 1).

To, co w typowych sytuacjach sytuuje się w „koń- cówce ogona” krzywej rozkładu normalnego (zdarzenia bardzo mało prawdopodobne, najbardziej oddalone od średniej mierzonej odchyleniem standardowym), w odniesieniu do nieoczekiwanych zdarzeń o ekstre- malnych skutkach nabiera zupełnie innego wymiaru (zob. rysunek 2).

N. Taleb zwraca uwagę na bezużyteczność danych historycznych przy próbach przewidywania zdarzeń określanych mianem czarnych łabędzi. Nie

–30 –20 –10 0 10 20 30

Rysunek 1. Rozkład normalny funkcji prawdopodo- bień stwa.

Źródło: domena publiczna.

Rys. 2. Wpływ koronawirusa na rynek kapitałowy (wydarzenie typu black swan)

znaczy to, że nie należy wyciągać z nich wniosków.

Nie ma jednak sensu tworzyć bardzo szczegółowych planów zarzą dzania kryzysem, który wywołany został poprzednim zdarzeniem typu czarny łabędź, lecz przyjąć, że musimy żyć w czasach niepewności i być przygotowanym na nowe wyzwania.

Ignorancja motywacyjna

O ile pandemię COVID-19 generalnie można potrak- tować jako kolejne potwierdzenie teorii N. Taleba o czarnych łabędziach, o tyle nie sposób nie zauwa- żyć, że stanowi ona także efekt wielu zaniedbań. Jed- nym z nich było pozostawienie w Chinach targów żywych zwierząt, prawdziwych wylęgarni wirusów, które mogą ze zwierząt przenieść się na ludzi – mimo negatywnych doświadczeń z wcześniejszej epidemii SARS (2002–2003), spowodowanej innym wirusem odzwierzęcym z podobnej rodziny wirusów. Co wię- cej, takie targi jak w Wuhan służyły zaspokojeniu potrzeb tylko wąskiej grupy dobrze sytuowanych klientów, a stanowiły od dawna zagrożenie dla całej blisko półtoramiliardowej populacji Chin i, jak się teraz okazało, całej ludzkości. Co prawda obecnie zostały zamknięte, ale z tego, co mi wiadomo, nie zapadła jeszcze w Chinach decyzja o ich ostatecz- nej likwidacji.

Nie ulega wątpliwości, że zbyt późno zare- agowała WHO (Światowa Organizacja Zdrowia).

Najpóźniej na początku lutego trzeba było ogłosić stan zagrożenia pandemią i szybciej wstrzymać loty do Chin. Nota bene okazało się, że przewodniczący tej organizacji, pochodzący z kraju afrykańskiego, został swego czasu wybrany na to stanowisko dzięki silnemu poparciu Chin.

Nadmierne uzależnienie gospodarki światowej od dostaw z Chin było widoczne już od dawna. Para- doksalnie, kiedy podstępny wirus zaatakował Europę i Stany Zjednoczone, okazało się, że interwencyjne dostawy maseczek, płaszczy ochronnych dla lekarzy i innego sprzętu niezbędnego w zmaganiach z pan- demią też muszą być realizowane z Chin…

Co można w tej sytuacji zrobić?

Nie wdając się w szczegółowe rozważania na temat rachunku prawdopodobieństwa, warto zapamiętać

główne przesłanie książki N. Taleba, iż wydarzenia typu czarny łabędź zdarzają się częściej, niż można by przypuszczać. Żyjemy i żyć będziemy w czasach, gdzie znane rodzaje ryzyka współwystępować będą z niepewnością.

Nie oznacza to, że należy popaść w fatalizm.

Nie jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkich tego typu zdarzeń, ale mamy wpływ na to, jak na nie zareagujemy. Mając określone zasoby na sytuacje nadzwyczajne i plany postępowania w sytuacjach kryzysowych, państwa, gospodarki, przedsiębior- stwa czy gospodarstwa domowe mogą przynajmniej częściowo zniwelować ich negatywne następstwa.

Po pierwsze, zawsze warto dysponować rezerwą finansową i rzeczową na całkowicie nieprzewidziane zdarzenia (tak w gospodarstwie domowym, jak i w skali państwa i jednostek samorządu terytorialnego).

Po drugie, oprócz standardowych metod zarzą- dzania ryzykiem warto zastanawiać się także nad tym, co zrobić, gdy zrealizują się wydarzenia bardzo mało prawdopodobne o olbrzymich konsekwencjach. 

Po trzecie, poszukując na horyzoncie przy- szłych zdarzeń czarnych łabędzi, zadbajmy o to, aby w nagłej, nieprzewidzianej sytuacji nie zostać samemu (pomoc sąsiedzka, zaufany doradca finan- sowy, dostęp do wiarygodnych źródeł informacji, unikanie nadmiernego uzależnienia od jednego czy wąskiej grupy dostawców i odbiorców w przy- padku firm). Kryzysy wywołane bardzo mało praw- dopodobnymi, nieoczekiwanymi zdarzeniami o eks- tremalnych skutkach ukazują, jak bardzo ludzkość jest w dobie globalizacji powiązana, „usieciowiona”.

Nadal kluczową rolę w zarządzaniu sytuacją kryzysową mają do odegrania państwa narodowe, ale rozwią- zań musimy poszukiwać wspólnie (np. szczepionki na koronawirusa, nowych łańcuchów dostaw, syste- mów wczesnego reagowania, wspólnych zasobów – ludzkich, finansowych, rzeczowych – możliwych do uruchomienia w sytuacjach nadzwyczajnych, kiedy znowu pojawi się czarny łabędź).

Po czwarte, zawsze przyda się zdrowy rozsądek i pewna doza filozoficznego spokoju oraz skromno- ści co do naszych możliwości przewidywania tego, co czai się za dostępnym naszej wyobraźni horyzontem zdarzeń, a także solidaryzm społeczny i niezbędna dyscyplina w fazie walki z kryzysem.

Po piąte, każdy kryzys jest okazją do radykal- nych zmian na lepsze. Bez wątpienia globalna pan- demia COVID-19 przyczyni się do rozwoju gospo- darki opartej na wiedzy, handlu internetowego, zdalnego dostępu do usług publicznych, rozwoju zdalnego nauczania (e-learningu). W niektórych krajach (np. w Hiszpanii), w obliczu przewidywanej recesji i wzrostu bezrobocia, planuje się wprowadze- nie bezwarunkowego dochodu obywatelskiego, nie- związanego z pracą. Do tej pory był to temat tabu, ale kto wie, czy takie rozwiązanie nie stanie się, przy- najmniej okresowo, koniecznością. Czy nie rozsadzi to budżetów państw, które wprowadzą tę innowację społeczną? Zobaczymy.

Ludzkość do tej pory z każdego globalnego kryzysu wychodziła zwycięsko, choć oczywiście cię- żary nigdy nie były rozłożone równo. Tam, gdzie są straty i zagrożenia, tam pojawiają się szanse i nowe możliwości. Zgodnie z zasadą Pareto można zało- żyć, że nawet jeśli 80% ludzi dotkniętych kryzysem koronawirusa poniesie straty, to pozostałe 20% osta- tecznie na tym zyska.

Bibliografia

Taleb Nassim Nicholas (2008), The Black Swan. The Impact of the Highly Improbable, Penguin Books, New York (revised edition).

Taleb Nassim Nicholas (2019), Na własne ryzyko.

Ukryte asymetrie w codziennym życiu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań, przełożyła Alicja Unterschuetz.

Taleb Nassim Nicholas (2020a), Czarny Łabędź.

Jak nieprzewidywalne zdarzenia rządzą naszym życiem, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań, prze- łożyła Olga Siara.

Taleb Nassim Nicholas (2020b), Zwiedzeni przez przy- padek. Tajemnicza rola losowości w życiu i w ryn- kowej grze, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań, przełożył Michał Lipa.

Prof. PP dr hab. Marek Szczepański – pełni funkcję wiceprezesa Zarządu Oddziału PTE w Poznaniu.

W swojej pracy naukowej zajmuje się badaniami systemów zabezpieczenia społecznego, a także pro- blematyką zarządzania ryzykiem.

Epidemiolodzy wyrocznią gospodarki

Monika Dobska

P

andemia zahamowała gospodarkę. Prze- ciążenie osiągnęło 5 g i nie wszyscy byli w stanie to wytrzymać, tyle że nie było to przeciążenie przy jeździe, a przy hamowaniu. Część mocno uderzyła w chiński mur. Z rozbitych przed- siębiorstw nie wszystkie nadają się do uratowania.

Finansowi liderzy opinii, tacy jak Warren Buffett, są cały czas słu- chani, przy czym wszy- scy patrzą na epidemiolo- gów. A ci, nieprzygotowani do swojej roli, odwracają wzrok. Nie da się bowiem przewidzieć tego, co będzie się działo w naturze. Pato- gen może zmutować w taki sposób, że dzisiejsze dzia- łania jutro będą zupełnie nieadekwatne do sytuacji.

Wystarczy kilka czynni- ków, a zmutowany wirus zaatakuje ze wzmożoną siłą. Czy jesteśmy na to przygotowani? Większość przedsiębiorców mówi,

że tak, choć po cichu wzruszają ramionami i starają się działać na bieżąco. Krzyk paniki na giełdach prze- mienił się w ciszę na ulicach. W marcu wymarłe mia- sta i zatrzymane przedsiębiorstwa wzbudzały strach i podziw. Widmo krążącej śmierci spowodowało zabunkrowanie się części społeczeństwa. Czy tak będzie wyglądał świat przy zagładzie?

J.J. Hardy, dyrektor do spraw strategii rynków walutowych w Saxo Banku, przeanalizował trzy możliwe scenariusze wydarzeń¹:

1. Najbardziej optymistyczny scenariusz ma kształt litery „V”. Zakłada ostre odbicie. Radykalne kwarantanny przynoszą skutek, a odbicie przy-

chodzi dzięki polityce fiskalnej i cięciu stóp procentowych. Prawdo- podobieństwo realizacji tego scenariusza może być większe przy opra- cowaniu szczepionki w ciągu kilku miesięcy.

2. S c e n a r i u s z umiarkowany – „U”.

Oznacza gwałtowną recesję spowodowaną kwarantanną i samo- izolacją. Pomimo reani- macji powrót do stanu wyjściowego jest bardzo powolny ze względu na nowe ogniska zaka- żeń. W części sektorów pojawiają się zakłóce- nia podaży – przez co przy odbiciu dochodzi do skokowego wzrostu cen.

3. Scenariusz najczarniejszy – „L”. Pandemia cały czas się tli. Powrót do zwykłej działalności powoduje strach przed ponownym wybuchem.

1 P. Strawiński, Gospodarka w czasach zarazy, „Forbes”

2020, nr 4, s. 16.

Patogen może zmutować w taki sposób, że dzisiejsze działania jutro będą zupełnie nieadekwatne do sytuacji.

Wystarczy kilka czynników, a zmutowany wirus zaatakuje ze wzmożoną siłą.

Czy jesteśmy na to przygotowani?

Większość przedsiębiorców mówi, że tak, choć po cichu wzruszają ramionami i starają się działać na bieżąco. Krzyk

paniki na giełdach przemienił się w ciszę na ulicach. W marcu wymarłe miasta i zatrzymane przedsiębiorstwa wzbudzały strach i podziw. Widmo

krążącej śmierci spowodowało zabunkrowanie się części społeczeństwa.

Czy tak będzie wyglądał świat przy zagładzie?

kryzysu z podażowego w popytowy. Obawy o „drugą falę” zarażeń i wzrost bezrobocia (oficjalnie w mia- stach wynosi ono 6%, ale w rzeczywistości może to być nawet 20%) skłaniają konsumentów do ograni- czania zakupów towarów i usług. Zwolnienia mogą dotknąć zwłaszcza firmy nastawione na eksport.

W I kwartale eksport do kluczowych partnerów Chin – Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej – zmniejszył się odpo- wiednio o ponad 25%

i 16% (w dolarach).

W kwietniu firmy prze- mysłowe z ChRL sygna- lizowały też silny spa- dek liczby zamówień zagranicznych. Powyż- sze czynniki zwiększają prawdopodobieństwo niskiej dynamiki wzrostu ChRL w 2020 roku – według Międzynarodowego Funduszu Waluto- wego wyniesie on 1,2% (najmniej od lat 70. XX wieku), ale i tak byłby to największy wzrost wśród dużych gospodarek. Analitycy szacują, iż niestabil- ność popytu na rynkach zagranicznych, rywaliza- cja ze Stanami Zjednoczonymi czy napięcia z Unią Zamykane są kolejne firmy, rośnie bezrobo-

cie. Pierwsze oznaki ożywienia pojawiają się dopiero w 2021 roku.

Zaczyna się sprawdzać ostatni scenariusz.

Polski Instytut Spraw Międzynarodowych donosi², że w wyniku pandemii COVID-19 i wprowadzenia w ChRL ostrych restrykcji w I kwartale bieżącego roku zmniejszyła się kon-

sumpcja (w juanach – o 19% w skali rocznej).

Spadła produkcja prze- mysłowa (o 8,4%), co zaburzyło funkcjono- wanie globalnych łań- cuchów wartości. Dane wskazują na trudności w odbiciu gospodarki

po wstępnym opanowaniu pandemii w ChRL. Zwięk- szenie produkcji przy słabych wydatkach konsumpcyj- nych i inwestycyjnych świadczy o przekształcaniu się 2 Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM) (2020), Wpływ pandemii COVID-19 na gospodarkę Chin, https://

www.pism.pl/publikacje/Wplyw_pandemii_COVID19_

na_gospodarke_Chin [dostęp: 10.07.2020].

Obawy o „drugą falę” zarażeń i wzrost bezrobocia (oficjalnie w miastach wynosi

ono 6%, ale w rzeczywistości może to być nawet 20%) skłaniają konsumentów

do ograniczania zakupów towarów i usług. Zwolnienia mogą dotknąć zwłaszcza firmy nastawione na eksport.

Europejską mogą skutkować odłączeniem się Chin od gospodarki światowej i skoncentrowaniem się na zwiększaniu udziału konsumpcji w PKB.

Aktywności gospodarcze w poszczególnych państwach rosną w nierównym tempie. Zgodnie ze wskaźnikami aktywności Bloomberg Econo- mics rośnie aktywność Włoch, Hiszpanii, Francji.

Świat po pandemii podniesie się – pytanie brzmi, w jaki sposób patogen zmienił sektory naszych gospodarek. W jaki sposób zmieniły się zachowania poszczególnych branż? Wygrane są wszystkie rozwiązania oparte na technologiach.

Rozwiązania tele- przynoszą krocie właścicielom.

Jak podaje „Forbes”³, Telemedi.co rósł w imponu- jącym tempie. W rankingu Deloitte Technology Fast 50 Central Europe 2019 jego dochody wzro- sły o ponad 652%. W ciągu kilku dni po ogłosze- niu pandemii liczba realizowanych za pośrednic- twem Telemedi.co konsultacji medycznych wzrosła o około 500%. Firma podjęła współpracę z ponad stoma nowymi lekarzami.

Epidemia znacząco wpłynęła także na rynek pracy zdalnej oraz na rynek edukacyjny. Ustąpienie pandemii nie zatrzyma już tego procesu. Wygra- nym jest Bill Gates i jego produkt Microsoft Teams oraz Eric Yuan z platformą do wideokonferencji Zoom, której liczba użytkowników wzrosła z 10 do 300 mln. Mimo tego sukcesu zaczynamy się obawiać o cyberszpiegostwo. System szyfrowania danych i przesyłanie danych użytkowników do Chin spowodowały, że platformą zainteresowało się FBI.

Wzrosła sprzedaż maseczek i rękawiczek jed- norazowych. Duzi gracze rynkowi wykorzystali kry- zys. W dziedzinie e-commerce takie firmy, jak Alle- gro, Eobuwie, Audioteka, Szkla rosną na wartości.

Odmrażanie gospodarki jednak będzie przebiegało w Polsce powoli, co być może jest spowodowane kli- niczną depresją naszych przedsiębiorców. Pesymizm narodowy był szczególnie widoczny w marcu i kwiet- niu, kiedy część przedsiębiorców chciała zamykać firmy. Miejmy nadzieję, że okres wakacyjny i czas urlopu wpłynie pozytywnie na nastroje, a jesień mimo zapowiedzi nie zakończy się przywracaniem restrykcji jak w Korei Południowej.

3 P. Domaradzki (2020), Wirtualne recepty na realny problem, „Forbes”, nr 4, s. 26.

Zamaskowani epidemiolodzy zdemaskują liczbę zachorowań i ona pokaże prawdziwe możli- wości podniesienia się gospodarki. Chiński Smok już się odradza, poczekajmy na naszego.

Bibliografia

Domaradzki P. (2020), Wirtualne recepty na realny problem, „Forbes”, nr 4.

Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM) (2020), Wpływ pandemii COVID-19 na gospo- darkę Chin, https://www.pism.pl/publikacje/

Wplyw_pandemii_COVID19_na_gospodarke_

Chin [dostęp: 10.07.2020].

Strawiński P. (2020), Gospodarka w czasach zarazy,

„Forbes”, nr 4.

Prof. UEP dr hab. Monika Dobska – Katedra Badań Rynku i Usług, kierownik Studium Podyplomo- wego Zarządzanie w Opiece Zdrowotnej, członek zarządu PTE Oddział w Poznaniu.

Polityka pieniężna w Polsce

w trakcie kryzysu spowodowanego pandemią wirusa SARS-CoV-2

Marcin Flotyński

Wprowadzenie

W

^artykule1 poruszono kwestie związane z polityką antykryzysową realizowaną przez Narodowy Bank Polski (NBP) w trakcie trwania w Polsce pandemii koronawirusa SARS-CoV-2, wywołującego chorobę COVID-19. Działania banku centralnego miały na celu łagodzenie negatywnych skutków gospodarczych i finansowych, które pojawiły się w wyniku nakładania przez rządy państw na całym świecie restrykcji dotyczących pracy, przemieszczania i gromadzenia się ludzi (tzw. zamknięcie – lockdown, lub „zamrożenie” gospodarki) w celu zapobiegania rozprzestrzenianiu się choroby COVID-19.

W Stanach Zjednoczonych, państwach Unii Europejskiej i w wielu innych krajach realizowano działania z zakresu polityki gospodarczej – pienięż- nej i fiskalnej, które miały na celu zrównoważyć straty gospodarcze powstałe w wyniku lockdown. W Polsce po stronie polityki budżetowej zastosowano pakiety stymulacyjne – tzw. tarcze antykryzysowe. Po stronie polityki monetarnej NBP – Rada Polityki Pieniężnej (RPP) zdecydowała o obniżce stóp procentowych w pobliże zera. Zaczęto stosować również luzowanie ilościowe (quantitative easing – QE). NBP dołączył zatem do grona innych banków centralnych stosu- jących bardzo łagodną politykę pieniężną.

1 W artykule wykorzystano obszerne fragmenty z opra- cowania: M. Flotyński (2020), Działania Narodowego Banku Polskiego na rzecz utrzymania stabilności ekono- micznej w czasie kryzysu wywołanego pandemią korona- wirusa w świetle uwarunkowań makroekonomicznych, w:

Kamiński R. (red.), Przedsiębiorstwo, gospodarka i społe- czeństwo w kręgu zainteresowania ekonomistów, Poznań:

Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Oddział w Poznaniu.

Celem artykułu jest przedstawienie i analiza działań Narodowego Banku Polskiego w zakresie przeciwdziałania gospodarczym skutkom pandemii koronawirusa SARS-CoV-2. Opracowanie uwzględ- nia kontekst sytuacji makroekonomicznej w Pol- sce. Wartością dodaną artykułu jest analiza nowego podejścia NBP do prowadzenia polityki monetar- nej m.in. w zakresie nowych instrumentów i „pol- skiej wersji QE”.

Zakres analizy obejmuje działania NBP pod- jęte przede wszystkim w początkowej fazie kryzysu – w pierwszej połowie 2020 roku, kiedy skala załama- nia gospodarczego była znaczna.

Informacje dotyczące kształtowania się wskaź- ników makroekonomicznych i finansowych pozy- skano z baz danych Głównego Urzędu Statystycznego i Narodowego Banku Polskiego.

Artykuł podzielony został na sześć części, w któ- rych analizie poddano instrumenty polityki pieniężnej wykorzystywane przez NBP w trakcie kryzysu gospo- darczego wywołanego przeciwdziałaniem skutkom rozprzestrzeniania się koronawirusa.

1. Łagodzenie niekorzystnych skutków pandemii przez Narodowy Bank Polski Pandemia wywarła niekorzystny wpływ na otoczenie makroekonomiczne w Polsce. Według prognoz anali- tyków Polskiego Instytutu Ekonomicznego (PIE) PKB Polski w 2020 roku spadnie o od 4,0 do 7,1% w zależ- ności od przyjętego scenariusza². Komisja Europej- 2 PKO BP (2020), Najnowsza prognoza PKB Polski w 2020 r., https://www.pkobp.pl/aktualnosci/aktualnosci-eks- portera/najnowsza-prognoza-pkb-polski-w-2020-r/

[dostęp: 08.05.2020].

ska prognozuje z kolei, że polska gospodarka skurczy się w tym okresie o 4,6%. Oznaczałoby to, że w 2020 roku w Polsce odnotowana zostanie pierwsza rece- sja od 1991 roku. Wskazywano również na znaczący spadek konsumpcji krajowej³. W trakcie kwarantanny wstępne szacunki Ministerstwa Rodziny, Pracy i Poli- tyki Społecznej wskazywały na wzrost stopy bezro- bocia do 9–10% pod koniec roku⁴.

W 2020 roku dochody budżetu państwa miały być równe wydatkom. Były to jednak zamierze- nia sprzed wybuchu pandemii. W wyniku spadku wpływów podatkowych i lawinowo przyrastających potrzeb wydatkowych sytuacja znacząco się pogor- szyła w kontekście wielkości deficytu budżetowego i długu publicznego. Spadek lub wzrost długu publicz- nego w przyszłości uzależniony będzie od panującej 3 Tamże.

4 N. Kieszek (2020), Bezrobocie w Polsce wzrośnie. Jakie są prognozy dla rynku pracy po epidemii koronawirusa?, ht- tps://strefainwestorow.pl/artykuly/gospodarka/20200408/

bezrobocie-w-polsce-prognozy [dostęp: 09.04.2020].

w danym momencie koniunktury gospodarczej.

W czasach boomu gospodarczego łatwiej jest wypra- cowywać wyższe dochody budżetowe, co może mieć przełożenie na zmniejszenie potrzeb pożyczkowych.

W odpowiedzi na niekorzystne zjawiska gospo- darcze Narodowy Bank Polski rozpoczął przygotowy- wanie i wdrażanie działań antykryzysowych w poło- wie marca 2020 roku. Jednym z pierwszym sygnałów o tym świadczących była wypowiedź Prezesa NBP, profesora A. Glapińskiego dla Polskiej Agencji Pra- sowej z dnia 13 marca 2020 roku⁵, w której stwierdził, że wprowadzone przez rządy wielu państw nadzwy- czajne środki ostrożności, mające za zadanie ograni- czać rozprzestrzenianie się epidemii, powodują straty gospodarcze. Celem polityki pieniężnej i fiskalnej jest łagodzenie niekorzystnych skutków tych obostrzeń.

5 NBP (2020a), Wypowiedź Prezesa NBP, prof. Adama Glapińskiego dla Polskiej Agencji Prasowej, https://www.

nbp.pl/home.aspx?f=/koronawirus/index.html [dostęp:

05.04.2020].

Rekomendacje Zarządu NBP dla:

polityki fiskalnej polityki nadzorczej

i sektora bankowego

• czasowe wprowadzenie metody kasowej rozliczania podatków dla przedsiębiorstw,

• zawieszenie płatności podat- ków oraz składek na ZUS i Pra- cownicze Plany Kapitałowe oraz rozłożenie ich na nieopro- centowane raty płatne po okre- sie karencji,

• kompensowanie przedsiębiorcy od pierwszego dnia przez ZUS kosztów absencji związanej z epidemią koronawirusa,

• karencja w spłacie kredytu dla przedsiębiorstw,

• możliwość obniżenia wyna- grodzenia w firmach, tak aby przez pewien czas pra- cownik otrzymywał mniej niż wynosi płaca minimalna;

pracodawca miałby obowią- zek późniejszego wyrówna- nia pensji

• Komisja Nadzoru Finansowego powinna monitorować charakter i zakres wpływu pandemii na zdolność banków do świadczenia usług finansowych,

• Komisja Nadzoru Finansowego powinna okresowo sprawozdawać Komitetowi Stabilności Finansowej istotne ustalenia w zakresie wpływu pandemii na stabilność banków,

• Komisja Nadzoru Finansowego powinna zezwolić na wykorzy- stanie nadwyżki płynności banków w stosunku do minimal- nego wymogu krótkoterminowej płynności (Liquidity Cove- rage Ratio – LCR) w celu zapewnienia tymczasowej płynności przedsiębiorstwom niefinansowym – bez uszczerbku dla oceny ostrożnościowej banków,

• zwiększeni swobody banków w zakresie realizacji wymogu MREL (Minimum Requirements for Own Funds and Eligible Lia- bilities), pozwalając bankom wykorzystać w pełni okres przewi- dziany w BRRD II (Bank Recovery and Resolution Directive II) – do 2024 roku,

• obniżenie wymaganego bufora ryzyka systemowego w celu utrzymania poziomu podaży kredytu przez banki. Oszacowano, że redukcja stopy z 3% do 0% przyniosłaby ok. 30 mld PLN uwol- nionego kapitału,

• zredukowanie lub zawieszenie podatku bankowego, w szczegól- ności w zakresie ekspozycji korporacyjnych

Tabela 1. Rekomendacje Zarządu NBP z dnia 16 marca 2020 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: NBP (2020f), Komunikat Zarządu NBP z dnia 16 marca 2020 r., https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/aktualnosci/wiadomosci_2020/zarzad-16032020.html [dostęp: 14.04.2020].

W komunikacie Zarządu NBP z dnia 16 marca 2020 roku⁶ wskazano, że sytuacja w kraju i poza jego granicami rozwija się wyjątkowo dynamicznie, dlatego istnieje wysoka niepewność prognozowa- nia przyszłych zdarzeń. Przyjęto, że wymagane jest podjęcie stanowczych działań antykryzysowych, wspomagających sferę realną gospodarki. Istot- nym wyzwaniem jest przeciwdziałanie powstającym zatorom płatniczym w sektorze przedsiębiorstw, co może negatywnie oddziaływać m.in. na działalność eksporterów. Kolejnym problemem jest ogranicze- nie działalności firm w związku z ich zamknięciem lub pozostaniem w domach części pracowników (w związku z koniecznością sprawowania opieki nad dziećmi, osobami niepełnosprawnymi lub oso- bami starszymi).

Zarząd NBP zarekomendował działania anty- kryzysowe po stronie sektora bankowego, polityki fiskalnej i nadzorczej⁷ – wyszczególniono je w tabeli 1.

2. Stopy procentowe

Przed wybuchem pandemii koronawirusa, w lutym 2020 inflacja mierzona wskaźnikiem CPI wrosła do 4,7%

r/r, co było najwyższym odczytem od listopada 2011⁸. 6 NBP (2020f), Komunikat Zarządu NBP z dnia 16 marca 2020 r., https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/aktualnosci/

wiadomosci_2020/zarzad-16032020.html [dostęp:

14.04.2020].

7 Tamże.

8 NBP (2020o), Statystyka i sprawozdawczość. Inflacja bazowa, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statysty- ka/bazowa/bazowa.htm [dostęp: 13.07.2020]; NBP (2020p), Szeregi czasowe miar inflacji bazowej w ujęciu miesięcznym, kwartalnym i rocznym obejmujące okres od 2001 r., https://www.nbp.pl/statystyka/bazowa/

bazowa.xlsx [dostęp: 13.07.2020].

Nasilała się przez to presja na RPP na podwyżki stóp procentowych. Niemniej jednak wraz z „zamknię- ciem gospodarki” RPP zdecydowała, że konieczne jest łagodzenie polityki monetarnej w celu wsparcia wzrostu gospodarczego, mając jednocześnie na uwa- dze spodziewaną niższą presję inflacyjną w kolejnych kwartałach (z pominięciem cen żywności, które miały w dalszym ciągu dość szybko rosnąć).

W tabeli 2 przedstawiono decyzje RPP odno- śnie do poziomu stóp procentowych na posiedzeniach w dniach 5 marca 2015, 17 marca 2020, 8 kwietnia 2020 i 28 maja 2020. Na trzech posiedzeniach RPP w 2020 roku podjęto decyzję o obniżeniu stóp pro- centowych⁹. Stopy: referencyjna, lombardowa, depo- zytowa, redyskontowa weksli i dyskontowa weksli obniżone zostały odpowiednio do: 0,1%, 0,5%, 0%, 0,11% i 0,12%. Oprocentowanie kredytu refinanso- wego jest wyższe o 1 punkt procentowy niż oprocen- towanie kredytu lombardowego i wynosi 1,50%¹⁰. 9 NBP (2020h), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 17 marca 2020 r., https://www.nbp.pl/

polityka_pieniezna/dokumenty/files/rpp_2020_03_17.

pdf [dostęp: 10.04.2020]; NBP (2020i), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 8 kwietnia 2020 r., https://www.nbp.pl/polityka_pieniezna/doku- menty/files/rpp_2020_04_08.pdf [dostęp: 29.04.2020].

10 NBP (2020t), Uchwała nr 7/2020 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 28 maja 2020 r. w sprawie stopy referencyjnej, oprocentowania kredytów refinansowych, oprocentowania lokaty terminowej oraz stopy redyskontowej i stopy dyskon- towej weksli w Narodowym Banku Polskim, https://www.

infor.pl/akt-prawny/U05.2020.007.0000010,uchwala- nr-72020-rady-polityki-pienieznej-w-sprawie-stopy- referencyjnej-oprocentowania-kredytow-refinansowych- oprocentowania-lokaty-terminowej-oraz-stopy-re- dyskontowej-i-stopy-dyskontowej-weksli-w-nar.html [dostęp: 14.07.2020].

Stopa procentowa Poziom stóp procentowych po posiedzeniach RPP

05.03.2015 17.03.2020 08.04.2020 28.05.2020

Referencyjna 1,5% 1% 0,5% 0,1%

Lombardowa 2,5% 1,5% 1% 0,5%

Depozytowa 0,5% 0,5% 0% 0%

Redyskontowa weksli 1,75% 1,05% 0,55% 0,11%

Dyskontowa weksli 1,1% 0,6% 0,12%

Tabela 2. Zmiany poziomu stóp procentowych NBP w latach 2015–2020

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP (2020g), Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1998–2020, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/dzienne/stopy_archiwum.htm [dostęp: 30.04.2020].

Tym samym zakończono bardzo długi okres stabili- zacji stóp procentowych, który trwał od marca 2015.

Warto zauważyć, że stopy procentowe w Polsce są obecnie na historycznie niskich poziomach. Kształ- towanie się wyżej wymienionych stóp procentowych banku centralnego zaprezentowano na wykresie 1.

Bank komercyjny chcący założyć depozyt w NBP nie otrzyma za zdeponowane środki żadnych odse- tek. Z drugiej strony, jeżeli chciałby zaciągnąć kredyt lombardowy, zapłaci odsetki wynoszące jedynie 0,5%

w skali roku. Dotychczas rzadko zwracano uwagę na fakt, iż w wyniku obniżenia stopy lombardowej o 2 p.p. i stopy depozytowej o 0,5 p.p. zawężeniu uległ (z 2 p.p. przed zmianami do 0,5 p.p. po zmia- nach) korytarz zmienności stóp procentowych, rozu- miany jako przestrzeń pomiędzy stopą kredytu lom- bardowego a stopą depozytową. Mniejsze jest zatem potencjalne pasmo wahań stóp procentowych rynku międzybankowego.

Za obniżką stóp procentowych przemawiały trzy podstawowe argumenty.

Pierwszym z nich jest wsparcie polityki fiskalnej.

Pakiet ratunkowy dla gospodarki (tzw. tarcza antykry- zysowa) stanowi wielomiliardowy koszt dla budżetu państwa. Wspomnieć należy przy tym również o kosz- townych programach pomocowych realizowanych przez Polski Fundusz Rozwoju i Bank Gospodar- stwa Krajowego. Programy wsparcia finansowane są poprzez emisję instrumentów dłużnych (obligacji).

Obniżenie stóp procentowych sprawia, że dług może być zaciągany po znacznie niższym koszcie niż przed obniżką. Będzie on ponadto taniej obsługiwany. Ist- nieją zatem szersze możliwości pozyskiwania finan- sowania i wsparcia gospodarki pogrążonej w kryzysie.

Drugim argumentem jest spodziewany poziom inflacji. Przed wybuchem pandemii wskaźnik CPI w Polsce sięgnął 4,6% r/r. Była to wartość znacz- nie powyżej dopuszczalnego przez bank centralny przedziału (BCI – bezpośredni cel inflacyjny = 2,5%

+/-1 p.p.). Kształtowanie się wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w latach 2004–2020 zaprezentowano na wykresie 2.

Wykres 1. Stopy procentowe Narodowego Banku Polskiego w latach 2004–2020

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP (2020g), Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1998–2020, dz. cyt.

Ze względu na zagrożenie wystąpieniem rece- sji w Polsce aktywność gospodarcza i popyt prawdo- podobnie kształtować się będą na znacznie niższym poziomie niż przed wybuchem epidemii. Kolejnym czynnikiem są niskie ceny ropy naftowej na świato- wych rynkach, co przekłada się na obniżone koszty transportu. Te dwa czynniki będą działały obniża- jąco na inflację. W związku z tym NBP przewiduje, że w horyzoncie oddziaływania polityki pieniężnej wskaźnik CPI znów powróci w pobliże celu inflacyj- nego. Dlatego członkowie RPP uznali, że obniżka nie spowoduje dodatkowej presji na wzrost cen.

Trzecim argumentem jest szybkie zmniejsze- nie obciążeń dla kredytobiorców. Decydenci mieli tu na względzie w szczególności poprawę kondy- cji zadłużonych przedsiębiorstw oraz zmniejszenie obciążeń odsetkowych gospodarstw domowych

z tytułu zaciągniętych wieloletnich kredytów miesz- kaniowych¹¹. Nie bez znaczenia są również poten- cjalne oszczędności dla sektora finansów publicznych (z tytułu obniżonych kosztów obsługi zadłużenia).

3. Stopa dyskontowa weksli i kredyt wekslowy

Na posiedzeniu RPP w marcu wprowadzoną nową stopę procentową – stopę dyskontową weksli, która jest związana z kredytem wekslowym – nową formą finansowania oferowaną bankom komercyjnym przez NBP. Umożliwia on refinansowanie kredytów udzielanych przez banki przedsiębiorstwom sektora niefinansowego. Jest to oferta podobna do programu TLTRO (Targeted Longer-Term Refinancing Operations) 11 NBP (2020f), Komunikat Zarządu NBP z dnia 16 marca

2020 r., dz. cyt.

Wykres 2. Kształtowanie się miesięcznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (r/r) w Pol- sce w latach 2004–2020

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP (2020p), Szeregi czasowe miar inflacji bazowej w ujęciu miesięcznym, kwartalnym i rocznym obejmujące okres od 2001 r., https://www.nbp.pl/statystyka/

bazowa/bazowa.xlsx [dostęp: 13.07.2020].

realizowanego przez Europejski Bank Centralny . Instrument ten udostępniono od 10 kwietnia 2020 na mocy Uchwały Nr 21/2020 Zarządu Narodowego Banku Polskiego¹³.

Istotą kredytu wekslowego jest przyjęcie przez NBP od banków do dyskonta weksli, które są wysta- wiane przez firmy w związku z zaciągniętym przez nie w banku kredytem obrotowym. Dla banku zabez- pieczeniem udzielonego kredytu jest weksel wysta- wiony przez przedsiębiorstwo na bank. Następnie bank będzie mógł pozyskać refinansowanie, dyskon- tując weksel w NBP¹⁴.

4. Rezerwa obowiązkowa

Na posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 17 marca 2020¹⁵ podjęto decyzję o:

• obniżeniu stopy rezerwy obowiązkowej z 3,5%

do 0,5%,

• podwyższeniu oprocentowania środków utrzymy- wanych w formie rezerwy obowiązkowej z 0,5%

do poziomu stopy referencyjnej NBP.

Ze względu na obniżenie stopy referencyj- nej do poziomu 0,5% na posiedzeniu Rady Polityki 12 Tamże; NBP (2020h), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 17 marca 2020 r., https://

www.nbp.pl/polityka_pieniezna/dokumenty/files/

rpp_2020_03_17.pdf [dostęp: 10.04.2020]; EBC (2016), Na czym polegają operacje TLTRO-II?, https://www.ecb.

europa.eu/explainers/tell-me/html/tltro.pl.html [dostęp:

07.05.2020].

13 NBP (2020k), Uchwały Nr 21/2020 Zarządu Narodowego Banku Polskiego w sprawie rodzajów weksli przyjmowa- nych przez Narodowy Bank Polski do dyskonta oraz zasad i trybu ich dyskonta, https://dzu.nbp.pl/eDziennik/

DU_NBP/2020/9/akt.pdf [dostęp: 07.05.2020].

14 NBP (2020l), Kredyt wekslowy. Pytania i odpowiedzi, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/faq/kredyt-wekslowy.

html [dostęp: 07.05.2020].

15 NBP (2020h), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 17 marca 2020 r., dz. cyt.; NBP (2020s), Uchwała nr 2/2020 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 17 marca 2020 r. zmieniająca uchwałę w sprawie stóp rezerwy obowiązkowej banków, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych i Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej oraz wysokości opro- centowania rezerwy obowiązkowej, https://www.infor.pl/

akt-prawny/U05.2020.004.0000005,uchwala-nr-22020- rady-polityki-pienieznej-zmieniajaca-uchwale-w-sprawie- stop-rezerwy-obowiazkowej-bankow-spoldzielczych- kas-oszczednosciowokredytowych-i-krajowej-spol- dzielczej-kasy-oszczednosciowokred.html [dostęp:

14.07.2020].

Pieniężnej w dniu 8 kwietnia 2020 oprocentowanie środków utrzymywanych w formie rezerwy obowiąz- kowej wynosiło 0,5%. Po kolejnym obniżeniu stopy referencyjnej na posiedzeniu RPP w dniu 28 maja 2020 wysokość oprocentowania środków rezerwy obowiąz- kowej, utrzymywanej przez banki, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe i Krajową Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo-Kredytową na rachunkach bieżących lub rachunkach rezerwy obowiązkowej równa jest 0,1%¹⁶.

Stopa rezerwy obowiązkowej wynosi¹⁷:

• od środków uzyskanych z tytułu emisji papie- rów wartościowych oraz od środków złotowych i środków w walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych: 0,5% (obowiązuje od dnia 30 kwietnia 2020),

• od środków pozyskanych co najmniej na 2 lata oraz środków z tytułu operacji repo i sell-buy- -back: 0%.

Obniżenie stopy rezerwy obowiązkowej zwięk- sza płynność banków i zwiększa możliwości działa- nia mnożnika kreacji pieniądza.

5. Operacje otwartego rynku

Operacje otwartego rynku to – obok rezerwy obo- wiązkowej oraz operacji depozytowo-kredytowych – jeden ze standardowych instrumentów polityki pie- niężnej. W ramach operacji otwartego rynku NBP wykorzystuje:

• operacje podstawowe,

• operacje dostrajające,

• operacje strukturalne.

Dnia 16 marca 2020 Zarząd NBP podjął decy- zję o wykorzystaniu instrumentu repo, który trak- towany jest jako rodzaj ubezpieczenia na wypadek niedoboru płynności w bankach. Repo to warun- kowe nabycie papierów wartościowych od banków 16 NBP (2020s), Uchwała nr 2/2020 Rady Polityki Pieniężnej

z dnia 17 marca 2020 r., dz. cyt.

17 NBP (2020j), Podstawowe stopy procentowe NBP, https://

www.nbp.pl/home.aspx?f=/dzienne/stopy.htm [dostęp:

07.04.2020]; NBP (2020u), Ponad 7,4 mld zł z zysku NBP wpłynęło dziś do budżetu państwa, https://www.nbp.pl/

home.aspx?f=/aktualnosci/wiadomosci_2020/20200601.

html [dostęp: 12.07.2020].

przez bank centralny z ustaloną datą odsprzedaży tych instrumentów przez bank centralny. Dzięki temu można czasowo zwiększyć ilość płynnych środków, będących w dyspozycji banków.

Operacje dostrajające repo są przeprowadzane przez NBP, gdy sytuacja na rynku międzybankowym tego wymaga. W zależności od występujących oko- liczności zostanie dostosowany okres zapadalności tego instrumentu¹⁸.

NBP wykorzystuje również operacje podsta- wowe – emisję bonów pieniężnych NBP z rozli- czeniem w terminie T+0, z okresem zapadalności wynoszącym 7 dni¹⁹. Instrument ten ma za zada- nie krótkoterminowo absorbować nadmiar płyn- ności z sektora bankowego. Jest to związane z fak- tem, że polski sektor bankowy jest co do zasady nadpłynny²⁰.

NBP wprowadził również operacje struktu- ralne bezwarunkowego zakupu papierów wartościo- wych od banków komercyjnych. Jest to instrument typu outright purchase (buy), trwale zwiększający płynność sektora bankowego. Polega on na skupie wybranych skarbowych papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu i terminach zapadalno- ści powyżej jednego roku. NBP planuje wykorzy- stywać ten instrument na dużą skalę. W komunika- cie po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 8 kwietnia 2020 poinformowano, że przedmiotem operacji outright buy będą skarbowe papiery warto- ściowe oraz dłużne papiery wartościowe gwaranto- wane przez Skarb Państwa. W zależności od warun- ków rynkowych będzie ustalana skala oraz terminy prowadzonych operacji. Dzięki nabywaniu w ramach strukturalnych operacji otwartego rynku obligacji skarbowych na rynku wtórnym, zmienia się dłu- goterminowa struktura płynności w sektorze ban- kowym. Przyczynia się to również do utrzymania płynności rynku wtórnego obligacji skarbowych.

Kolejną zaletą użycia tego instrumentu jest wzmoc- nienie oddziaływania obniżenia stóp procentowych 18 NBP (2020h), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki

Pieniężnej w dniu 17 marca 2020 r., dz. cyt.

19 Tamże.

20 Przejawia się to m.in. niskim oprocentowaniem de- pozytów bankowych (rachunków oszczędnościowych i lokat terminowych) dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw niefinansowych.

NBP na gospodarkę – wzmocnienie mechanizmu transmisji monetarnej²¹.

Na przetargach NBP będzie przyjmował oferty kupna po cenach zgłoszonych przez ich uczestników.

Bank centralny może odrzucić część bądź całość zgłoszonych ofert. Na niektórych przetargach NBP może określić pulę. Ważną charakterystyką stoso- wanych operacji jest brak określenia docelowej skali programu skupu oraz terminu zakończenia reali- zowania tych operacji. Ich harmonogram jest udo- stępniany w komunikatach NBP. Banki posiadające dostęp do operacji podstawowych mogą przystępo- wać do operacji strukturalnych i dostrajających²². 6. Podaż pieniądza i obrót gotówkowy A. Glapiński stwierdził²³, że najważniejszą kwestią operacyjną było zapewnienie nieprzerwanego dostępu klientów banków do gotówki oraz niezakłócone dzia- łanie systemu płatniczego. Komunikaty NBP odnośnie do wykorzystania pieniądza gotówkowego w obro- cie gospodarczym pojawiły się w marcu i kwietniu 2020²⁴. Bank centralny zaapelował do przedsiębiorców o powszechne akceptowanie płatności gotówkowych oraz przyjmowanie banknotów i monet emitowa- nych przez NBP, które są prawnym środkiem płatni- czym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Apel był związany z faktem, że w części sklepów, punktów handlowych i usługowych zaobserwowano tendencję do przyjmowania płatności wyłącznie w formie bezgo- tówkowej. W tej sytuacji zaistniała obawa, że niektó- rzy klienci dokonujący transakcji wyłącznie w sposób 21 NBP (2020h), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 17 marca 2020 r., dz. cyt.; NBP (2020f), Komunikat Zarządu NBP z dnia 16 marca 2020 r., dz. cyt.;

NBP (2020i), Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniu 8 kwietnia 2020 r., dz. cyt.

22 NBP (2020n), Harmonogram operacji otwartego rynku planowanych do przeprowadzenia przez Narodowy Bank Polski w maju 2020 r., https://www.nbp.pl/home.

aspx?f=/aktualnosci/wiadomosci_2020/harmonogram- -oor-V-2020.html [dostęp: 06.05.2020].

23 NBP (2020a), Wypowiedź Prezesa NBP, prof. Adama Glapińskiego, dz. cyt.

24 NBP (2020b), Banknoty o nominale 500 zł. Można ich używać we wszystkich transakcjach gotówkowych w całej Polsce, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/aktualnosci/wia- domosci_2020/20200320-500zl.html [dostęp: 21.04.2020];

NBP (2020c), NBP apeluje o powszechne akceptowanie płatności gotówkowych, https://www.nbp.pl/home.

aspx?f=/aktualnosci/wiadomosci_2020/10042020dsp.

html [dostęp: 11.04.2020].

gotówkowy zostaną pozbawieni możliwości zaopatry- wania się (np. w żywność i leki). NBP przypomniał również, że banknot o nominale 500 PLN należy (obok banknotów o nominałach 10 PLN, 20 PLN, 50 PLN, 100 PLN, 200 PLN) do serii banknotów powszechnego obiegu „Władcy polscy” i może być używany we wszyst- kich transakcjach gotówkowych w całej Polsce.

Początkowa faza kryzysu związana z bardzo dużą niepewnością społeczeństwa wiązała się m.in.

ze zwiększoną potrzebą posiadania gotówki. Skutko- wało to rekordową skalą zwiększenia wartości gotówki w obiegu. Według danych NBP²⁵ rozchody banknotów i monet w pierwszym kwartale 2020 wzrosły o ponad 30 mld PLN. Znaczący przyrost rozchodów pokazano 25 NBP (2020e), Banknoty i monety: struktura obiegu, przy-

chody i rozchody (zaopatrywanie), rotacja, https://www.

nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/

struktura-obiegu.html [dostęp: 05.05.2020].

Wykres 3. Pieniądz gotówkowy w obiegu i podaż pieniądza M3 (w mld PLN)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP: (2020q), Statystyka monetarna i finansowa. Podaż pieniądza M3 i czynniki jego kreacji, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/

m3.html [dostęp: 14.07.2020]; (2020r), Podaż pieniądza M3 i czynniki jego kreacji, https://www.nbp.pl/staty- styka/pieniezna_i_bankowa/dwn/podaz_bilansowa.xlsx [dostęp: 14.07.2020].

na wykresie 3. Zapewniono, że pomimo zwiększonych wypłat klientów zaopatrywanie banków w walutę pol- ską przebiega sprawnie²⁶. Znacząco wzrosła również wartość wypłat walut obcych z oddziałów banków komercyjnych. W związku z tym podjęto działania ponadstandardowe, mające na celu wsparcie starań banków w pozyskiwaniu walut obcych.

Warto nadmienić, że w Polsce w badanym okresie zanotowano szybkie tempo wzrostu podaży pienią- dza. Na koniec I kwartału 2020 agregat M3 wyniósł w przybliżeniu 1,7 bln PLN. Ponadto tempo zmian było cały czas dodatnie.

Zakończenie

W artykule przedstawiono działania NBP podjęte w obliczu pandemii koronawirusa. Będą one ogra- niczały długofalowo niekorzystne skutki pandemii dla gospodarki.

Kwestią budzącą najwięcej kontrowersji jest skup przez NBP na rynku wtórnym instrumentów finanso- wych służących finansowaniu deficytu budżetu pań- stwa. W komunikacie NBP²⁷ podkreślono, że obecnie nie ma podstaw prawnych, aby NBP mógł nabywać na rynku pierwotnym papiery wartościowe emito- wane przez jakikolwiek podmiot publiczny. NBP może natomiast, zgodnie z art. 48 Ustawy o NBP, sprzedawać i kupować dłużne papiery wartościowe w operacjach otwartego rynku. NBP korzysta zatem z mechanizmu pośredniego – prowadzi zakup skar- bowych papierów wartościowych oraz dłużnych papierów wartościowych gwarantowanych przez Skarb Państwa na rynku wtórnym w ramach struk- turalnych operacji otwartego rynku.

Wraz z poluzowaniem polityki fiskalnej wprowa- dzono w Polsce również bardzo ekspansywną politykę monetarną. Najważniejszymi czynnikami ultraluźnej (jak na warunki polskie) polityki pieniężnej są bliskie zeru stopy procentowe oraz wprowadzone po raz pierw- szy w Polsce tzw. luzowanie ilościowe (quantitative 26 NBP (2020d), NBP zasila na bieżąco banki w gotówkę, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/aktualnosci/wiado- mosci_2020/18032020.html [dostęp: 27.04.2020].

27 NBP (2020m), Informacja NBP na temat uwarunkowań prawnych oraz celów skupu papierów wartościowych przez NBP, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/aktualnosci/

wiadomosci_2020/informacja-skup- papierow.html [dostęp: 06.05.2020].

easing). Prowadzona w ten sposób polityka banku centralnego jest działaniem antykryzysowym i może pomóc złagodzić zjawiska recesyjne. Znaczenie ma tu przede wszystkim zmniejszenie kosztów obsługi zadłużenia przez podmioty prywatne i publiczne.

Niemniej jednak należy mieć świadomość, że występują również koszty takiej polityki.

Po pierwsze, utrzymywanie niskich stóp procen- towych przez długi czas może sprzyjać narastaniu tzw.

baniek spekulacyjnych. Tego typu zjawiska występo- wały dość często w przeszłości²⁸. Również Woźniak²⁹ i Winiecki³⁰ przedstawiali potencjalne skutki łagodnej polityki pieniężnej. Dla przykładu amerykański System Rezerwy Federalnej (FED) w latach 2003–2004 obni- żył stopy procentowe do bardzo niskiego poziomu.

W krótkim terminie było to wsparciem dla gospo- darki. W dłuższej perspektywie natomiast okazało się błędem polityki gospodarczej, sprzyjającym narasta- niu zjawisk kryzysowych³¹ poprzez nadmierny boom na rynku mieszkaniowym³². Gwałtowny spadek cen mieszkań w trakcie kryzysu lat 2007–2009 spowodo- wał duże problemy instytucji finansowych zaangażo- wanych w instrumenty oparte o kredyty hipoteczne subprime. Kolejnym przykładem była niechęć Banku Anglii do podnoszenia stóp procentowych, co krót- kookresowo pomagało lokalnym przedsiębiorstwom finansującym się za pomocą długu, aczkolwiek osta- tecznie prowadziło również do negatywnych reper- kusji dla gospodarki³³.

28 A. Balcerzak (2009), Wpływ polityki monetarnej Stanów Zjednoczonych na powstanie przyczyn światowego kryzysu gospodarczego z roku 2008, „Acta Universitatis Nicolai Copernici Ekonomia”, t. 40, s. 131–146; P. Ciżkowicz, A. Rzońca (2010), Stopy procentowe bliskie zera nie mu- szą być dobrą odpowiedzią na kryzys, w: Ciżkowicz P., Rzońca A., Tymoczko D., Banki centralne w zarządzaniu kryzysem finansowym – strategie wyjścia, „Zeszyty BRE Bank-CASE”, nr 111, s. 33–35.

29 P. Woźniak (2013), Długofalowe skutki polityki niskich stóp i poluzowania polityki pieniężnej, „Zeszyty BRE Bank-CASE”, nr 129, s. 11–20.

30 J. Winiecki (2013), Świat darmowego pieniądza i jego dotychczasowe konsekwencje, „Zeszyty BRE Bank- CASE”, nr 129, s. 21–25.

31 E. Radomska (2013), Globalny kryzys finansowy – przy- czyny, przebieg, skutki, „Zarządzanie Zmianami. Zeszyty Naukowe”, nr 2–3(59), s. 7–11.

32 W. Siwiński (2011), Globalny kryzys gospodarczy i jego implikacje dla polityki pieniężnej, „Master of Business Administration”, nr 2(112), s. 15–16.

33 A. Sentance (2011), Is UK monetary policy still good for business?, „The Market Magazine”, jesień; M. Flotyński