Udział Helmuta Kohla w procesie jednoczenia Niemiec

Katarzyna Krzywińska

Udział Helmuta Kohla w procesie

jednoczenia Niemiec

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 11, 75-88

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A VOL. XI SECTIO К 2004 Wydział Politologii UM CS K A T A R Z Y N A K R Z Y W IŃ SK A

Udział H elm uta Kohla w procesie jednoczenia Niem iec

H elm ut K ohl - the O riginator o f the U nified G erm an State

K A R IE R A PO LITY C ZN A

Jesienią 1982 roku na terenie Republiki Federalnej Niemiec (R F N ) doszło do rozpadu dotychczas sprawującej rządy koalicji Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) i Wolnej Partii Dem okratycznej (F D P ) oraz u padku gabinetu H elm uta Schm idta, który m usiał ustąpić ze stanow iska kanclerza. Jedną z głównych przyczyn upadku koalicji były kłopoty gospodarcze oraz bierna polityka zagraniczna R F N , któ ra zamiast przybliżać wzajemne stosunki ze W schodem pogłębiała je.

W trakcie głosowania nad konstruktyw nym w otum nieufności wobec dotychczasowego kanclerza liberałowie oddali swoje głosy na pięćdziesięcio­ dwuletniego chrześcijańskiego dem okratę H elm uta K o h la,1 który dnia 1 paź­ dziernika 1982 roku stanął na czele rządu.

H elm ut K ohl urodził się dnia 3 kwietnia 1930 roku w Ludwigshofen nad Renem. Już od najmłodszych lat interesował się polityką. W roku 1949, m ając niespełna 19 lat, został przewodniczącym Junge U nion na szczeblu powiatu. M łody polityk poszerzył krąg politycznych przyjaciół oraz sojuszników, którzy umożliwili m u wstąpienie w szeregi macierzystej partii - Unii Chrześcijańsko- -Demokratycznej (CD U ). Niespełna cztery lata później m ianow ano go człon­ kiem prezydium C D U okręgu Palatynatu, a następnie kraju związkowego Nadrenii - Palatynatu. Chcąc odnosić kolejne sukcesy w łonie partii K ohl zwerbował nowych członków Unii, dzięki którym przegłosował ustąpienie

większości składu zarządu p artii.2 M ając 29 lat został deputow anym do Landtagu, gdzie przez 6 lat pełnił funkcję członka rady miejskiej. W 1963 roku został przewodniczącym frakcji C D U początkowo Landtagu, a z czasem całego okręgu Palatynatu. Pom im o piastow ania kluczowego stanow iska we frakcji oraz n a szczeblu krajowym organizaqi, K ohl czuł pewien niedosyt działalności politycznej. Aby uzyskać liczniejsze poparcie, zaczął ściśle współpracować z opozycją, dzięki której przeprowadził na terenie N adrenii - Palatynatu dwie istotne reformy. Pierwsza z nich dotyczyła reorganizacji 2460 m iast i gmin w 212 powiatów, uspraw niających działanie administracji sam orządu terytorialnego oraz druga reform a łączyła różne szkoły wyznaniowe w ujednolicone szkoły świeckie, prowadzące katolicką oraz protestancką naukę religii.3

W ten sposób K ohl stał się najbardziej liczącym się członkiem partii. W wieku 39 lat m ianow ano go premierem kraju związkowego Nadrenii. Był now ą twarzą w kręgach politycznych, reprezentował innowacyjne pomysły. P onadto poprzez swoje now atorstw o otoczony był au rą rychłego zwycięstwa. T o dzięki Kohlowi partia C D U , początkow o na terenie Nadrenii, a z czasem całego państw a, stała się efektywną organizaq'ą. Sukces mobilizował m łodych i utalentowanych politycznie członków. K ohl obsadzał nimi stanow iska polityczne, dając m oż­ liwości szybkiego awansu. W ykazał się umiejętnością pozyskiwania zwolen­ ników, spośród których dobierał zaufanych współpracowników. Skuteczność polityczna sprzyjała kreacji wybitnego przywódcy politycznego, łączącego - zgodnie z typologią H arold a Lasswella - trzy podstaw owe typy przywódcze: agitatora, teoretyka i adm inistratora.4

D nia 13 czerwca 1973 roku K ohl został wybrany na przewodniczącego partii C D U . Jak o przewodniczący odniósł kolejny sukces, przeprowadzając gruntow ­ ną reform ę wew nętrzną partii. Dzięki niej C D U zyskała daw ną atrakcyjność, zdobywając nowych wyborców, wśród których znalazły się koła robotników , inteligencji oraz m łodych ludzi, zwłaszcza kobiet. Niebawem, dzięki umiejętnie prow adzonej taktyce, p artia K ohla stała się największą i najprężniej działającą organizacją w R F N , zwiększając liczbę swoich członków z 350 tysięcy osób do około 750 tysięcy. W czerwcu 1975 roku na nadzwyczajnym zjeździe partii w M annheim K oh l wyraził gotowość kandydow ania na kanclerza R F N w wyborach do Bundestagu w 1976 roku, które przegrał niewielką ilością głosów. Nie poddaw ał się, walcząc dalej, by w 1982 roku osiągnąć zamierzony cel.5

K o hl był pierwszym w historii powojennych Niemiec przywódcą partii, który przeszedł przez wszystkie szczeble hierarchii partyjnej, odnosząc liczne sukcesy.

2 P. C lough, H elm ut Kohl. Portret władzy, Gliwice 1999, s. 39. 3 Ibid., s. 42.

4 N a tem at teorii przyw ództw a politycznego zob.: U. Jakubow ska, Czym je st przywództwo

polityczne?, [w:] Przywództwo polityczne, red. T. Bodio, W arszaw a 2001, s. 40-41.

5 P. Cywiński, Olbrzym, „W prost” 1998, nr 40, s. 118; kongres.pft.w roc.pl/pft/histo- ria/koh!2.htm .

K O N C E PC JA Z JE D N O C Z E N IA N IE M IE C

W kilka dni po objęciu funkcji kanclerza R F N , dnia 13 października 1982 roku K ohl w deklaraq'i rządowej na forum Bundestagu opowiedział się za prowadzeniem przez nowy rząd „polityki odnow y” oraz zainicjowania „histo­ rycznego początku” .6 W przedstawionym katalogu działań na najbliższą przyszłość skupił się głównie na problem ach związanych z gospodarką R F N . Do najważniejszych punktów program u należały: utworzenie nowych miejsc pracy, zabezpieczenie świadczeń społecznych poprzez ograniczenie środków dla poli­ tyki soq'alnej, integracja cudzoziemców w społeczeństwie zachodnioniemieckim lub umożliwianie im szybkiego pow rotu do dom u oraz odnow a polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a także zacieśnienie w spółpracy ze Stanami Zjednoczonym i.7 P onadto K ohl dużo uwagi przywiązywał do pow rotu N ie­ mców do dawnych wartości i tradycji. Opow iadał się za m obilizaq'ą duchową i m oralną naro du niemieckiego. Nawoływał, aby przywiązać więcej wagi do wartości rodziny, ojczyzny oraz jedności narodow ej.8 U trzym anie poczucia jedności Niemiec uważał za obowiązek Niemców, podkreślając, iż „wola jedności narodu m oże przezwyciężyć podział k raju ” . M ieszkańcy obu państw niemieckich powinni trw ać przy niemieckiej przynależności, identyfikując się jak o Niemcy.9 K ohl, preferując politykę „przyspieszonych m ałych kroków ” , zamierzał wykorzystać potencjał ekonomiczny R F N oraz zdyskontow ać rolę Bonn w procesie integrowania kontynentu europejskiego.

Początkow o p artia rządząca m iała trudności z zaakceptow aniem rozpoczętej przez poprzedni rząd polityki wschodniej oraz niemiecko-niemieckiej. Wielu członków partii uważało bowiem, że osiągnięcie jedności niemieckiej nie musi się wiązać z likw idaqą bądź przesunięciem ówczesnych granic. K ohl w szeregach partii namawiał, by nie traktow ać kwestii zjednoczenia wyłącznie jak o przy­ wrócenia jedności terytorialno-państwow ej Niemiec, lecz w ram ach jedności ogólnoeuropejskiej, gdzie dotychczasowe granice państw owe przestaną ist­ nieć.10

* H. K ohl, Deklaracja rządowa z 13 października 1982 r., „D as P arlam ent” 1983, n r 43. 7 E. Cziomer, Zarys historii Niemiec powojennych 1945-1995, W arszaw a 1997, s. 193. 8 K. A. W ojtaszczyk, Perspektywy rozwoju partii politycznych w zjednoczonych Niemczech, [w:]

Wewnętrzno-polityczne i międzynarodowe aspekty jedności Niemiec, red. K . A. Wojtaszczyk,

W arszawa 1991, s. 33; Regierngserklàrrrung des Bundeskanzlers vor dem Deutschen Bundestag, „Bulletin des Presse und Inform ationsm tes der Bundesregierung” n r 43, z 5 m aja 1983 r.; Kanclerz

Helmut Kohl, www .kongres.pft.wroc.pl/pft/ historia/kohl, 24.04.2002 r.

9 W. Korzycki, Chadecka koncepcja Deutschlandpolitik, „Spraw y M iędzynarodow e” 1986, n r 6, s. 35-36.

10 Z. Łempiński, Alternatywne modele odzyskiwania jedności Niemiec. Koncepcje jedności

niemieckiej w programach i praktyce politycznej C D U /C SU i SP D w latach 1949-1989, [w:] Droga Niemców do ponownego zjednoczenia państwa 1949-1990, red. A. Czubiński, Poznań 1991, s. 67.

D opiero w połowie lat osiemdziesiątych X X wieku w partiach chadeckich pojawiły rozbieżności co do kwestii terytorialnego zasięgu zjednoczonych Niemiec. Pod znakiem zapytania stanęła wiarygodność polityki wschodniej. K ohl wówczas zaczął mówić o potrzebie podjęcia przez R F N stosunków z państw am i socjalistycznymi, które opierać się miały na układach wschodnich oraz Akcie Końcow ym KBW E, z zachowaniem dotychczasowych porozumień. Problem niemiecki rozwiązany m iał być na arenie pokoju europejskiego.11 Dnia 15 października 1987 roku w spraw ozdaniu o sytuacji narodu w sprawie jedności niemieckiej kanclerz powiedział w Bundestagu, że „D la nas jest tylko jedno miejsce w świecie, u boku wolnych narodów . Naszym celem są wolne i zjed­ noczone Niemcy w wolnej i zjednoczonej E uropie” .12

Pom im o am bitnych założeń początkowo K ohl nie cieszył się uznaniem wśród innych polityków oraz u ogółu społeczeństwa. Niedocenianie było w dużej mierze spow odow ane specyficznym sposobem wysławiania się nowego kanc­ lerza. Nie przykuw ał uwagi słuchaczy ze względu na brak poprawności wyrażanych myśli oraz niekiedy lekkomyślnie wypowiadanych słów.13

Obserwatorzy postaci kanclerza oraz stylu spraw owania przez niego rządów bardzo często porównywali go z autorytatyw nością K o n ra d a Adenauera, nieudolnością Ludwiga E rh ard a i m alkontenctwem K u rta G eorga Kiesingera. Przym ierzano go również - ze względu na m otywaq'e m oralne oraz hum anitarne - do W illy’ego B randta, twierdząc, że K ohl jest jedynie „speq'alistą od ogólników ” .14 Najbliższe otoczenie kanclerza widziało w nim człowieka, który „dużo telefonuje, często prowadzi rozmowy w cztery oczy, a swoje decyzje podejm uje zwykle w wąskim kręgu. Poza tym m a on zwyczaj ignorowania sprzeciwów, a w przypadku podnoszenia ważkich problem ów przez opozycję, przypisywania jej odpowiedzialności za ich pow stanie” .13 Wszyscy współ­ pracow nicy podkreślali p onadto jego wytrwałość w dążeniu do celu, odporność n a zewnętrzną presję, silną psychikę, umiejętność dob oru ekipy politycznej oraz trafność podejm owanych decyzji.16

K ohl określał siebie jak o politycznego spadkobiercę A denauera, nawiązując do tradyq’i jego myśli politycznej oraz do stylu upraw iania polityki. W związku

11 J. K osiarski, Niemieckie koncepcje Unii Europejskiej, [w:] Unia Europejska; nowy typ

wspólnoty międzynarodowej, red Б . H aliżak, S. Parzymies, W arszaw a 2002, s. 179.

12 H. K ohl, Przemówienie o sytuacji narodu h> sprawie zjednoczenia Niemiec z 15 października

1987 r., „PA P. R F N - N R D - Berlin Zachodni” z 7 listopada 1987 г., n r 45/1244, s. 2.

13 M . G . D önhoff, Kanclerze Republiki Federalnej Niemiec jakich nie znam y. W arszawa 1999, s. 246, 248.

14 J. Bartosz, op. cit., s. 76.

15 M . G. D önhoff, op. cit., s. 258; także: A. Krzemiński, Skrzydła Gerharda, „Polityka” 1998, n r 43, s. 38-40.

18 E. Cziomer, Zarys..., s. 194; H. K ohl, Politik der Zusammenarbeit und des Dialogs fü r den

Frieden, „Bulletin Presse und Inform ationsam t der B undesregierung” z 20 listopada 1984 r.; W.

z tym uznawał dom inację USA w świecie, podporządkow ując im swoją politykę.17 W listopadzie 1983 roku zezwolił n a stacjonow anie n a teranie R F N am erykańskich rakiet średniego zasięgu·18 Decyzja wywołała kontrow ersje prowadzące do licznych protestów organizowanych przez ugrupow ania pacyfis­ tyczne, związki zawodowe, opinię publiczną oraz niektóre ugrupow ania poli­ tyczne.19. M anifestacje te nie wpłynęły jednak n a zm ianę stanow iska kanc­ lerza.20 K w estia stacjonow ania rakiet na terenie R F N doprow adziła do ochłodzenia stosunków ze Związkiem Radzieckim. Sytuacja ta jed nak nie trw ała zbyt długo.

Przez wszystkie lata spraw owania władzy w R F N rząd C D U /C SU - F D P cieszył się dużym autorytetem wśród państw zachodnioeuropejskich oraz USA. Już w kilka godzin po zaprzysiężeniu, K ohl udał się do Paryża, aby spotkać się z prezydentem Francji François M itterrandem w celu om ówienia wzajemnych stosunków łączących oba państw a. K ohl podkreślał, ja k wielką wagę przywiązu­ je do kwestii pojednania francusko-niemieckiego oraz ja k ważne są dla niego, partnerskie stosunki oraz akceptaq'a ze strony F ran q 'i.21 Równie dobrze układały się wzajemne stosunki amerykańsko-niemieckie. Polityka zagraniczna R F N opierała się bowiem na aktywnym współdziałaniu z W aszyngtonem . Ponadto w spółpraca ta stanowiła wypadkow ą dla wzajemnej relacji pomiędzy Wschodem a Zachodem .

W ażne miejsce w prowadzonej przez K ohla polityce zajm owała współpraca pomiędzy dw om a państw am i niemieckimi. M iała się ona opierać n a zasadzie kom prom isu obu państw wszędzie tam , gdzie jest to możliwe. W spółpraca pomiędzy R F N a Niemiecką Republiką D em okratyczną dostarczać zaczęła nowych impulsów ideowo-politycznych i gospodarczych, um acniających wspól­ ny dialog.22 K ohl konsekwentnie rozwijał koncepcję porozum ienia „wewnątrz- niemieckiego” , czyli między R F N i N R D , przekreślając daw ną politykę odgradzania się od pobratym ców ze W schodu. Pojawiały się reminiscencje Wielkich Niemiec, m anifestow ano przywiązanie do dziedzictwa Prus i roli Fryderyka Wielkiego.

11 H. Kohl, [w:] B. Koszel, S. Żerko, Słownik polityków X X wieku, Poznań 1995, s. 174. 18 J. Fiszer, Republika Federalna Niemiec, T oruń 1994, s. 20-21.

19 D em onstracje miały różny przebieg: od marszów pokojow ych ulicami większych miast, blokad baz am erykańskich, p o tw orzenia łańcuchów ludzkich łączących am basady Z SR R i USA. N a ulicach m ożna było usłyszeć stale pow tarzające się okrzyki „Ich habe A ngst” (Boję się), czy „Besser R ot als T o t” (Lepiej być czerwonym niż martwym): W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna

świata po 1945 roku, W arszaw a 1997, s. 314.

20 A m erykańskie rakiety średniego zasięgu stacjonowały n a terenie R F N d o sierpnia 1988 roku. Powodem ich usunięcia z terytorium R F N było wejście w życie układu o siłach nuklearnych średniego z a s ię g u -IN F w lutym 1988 roku. J. K rasuski, Historia Niemiec, W rocław 1998, s. 596; W. Roszkowski, op. cit., s. 375.

21 P. C lough, op. cit., s. 83; H. de Bresson, Nowe Niem cy, W arszaw a 2003, s. 41.

22 W. M . G óralski, J. Barcz, Dylem aty polityki wschodniej Republiki Federalnej Niemiec

Wzmogły się również kontakty pomiędzy obywatelami obu państw niemiec­ kich. G ranice N R D zaczęło opuszczać coraz więcej ludzi, szukając pomocy i schronienia w państw ie zachodnioniemieckim. K anclerz ustosunkow ując się do sytuacji panujących w N R D , stale podkreślał, że rząd R F N czyni wszystko, by możliwie ja k najszybciej integrować przybyłych rodaków , zapewniając im stały pobyt.23

A pogeum podjęcia kroków w celu poprawy wzajemnych stosunków sta­ nowiła wizyta przewodniczącego Rady Państw a N R D Ericha Honeckera w R F N we wrześniu 1987 rok u .24 Decyzja dotycząca wizyty przywódcy N R D w R F N była rozw ażana już od m arca 1984 ro k u ,25 na jej przeszkodzie jednak stała spraw a rozmieszczenia wyżej wspom nianych pocisków euro- strategicznych. D użą zasługę w doprow adzeniu do tego spotkania miała natom iast zm iana kierownictwa partyjnego w Związku Radzieckim. Objął je M ichaił G orbaczow od m arca 1985 ro k u .26 W podjęciu dialogu pomiędzy dw om a państw am i niemieckimi istotne znaczenie m iała również zgoda z dnia 18 czerwca 1983 ro ku na przyznanie N R D pięcioletniej pożyczki w wysokości 1 m ld m arek oraz udzielenie przez rząd boński gwarancji n a kolejny kredyt w wysokości 950 m in m arek w dniu 25 lipca 1984 ro k u .27 Powyższa decyzja wynikała ze wspomnianej uprzednio koncepcji „przyśpieszonych m ałych kro­ ków ” oraz realizaqi polityki przyciągania N R D do R F N w następstwie przewagi ekonomicznej państw a zachodnioniemieckiego.

Podczas wspólnego spotkania K ohl apelował d o H oneckera o podjęcie wspólnych rozm ów na tem at przyszłego zjednoczenia państw niemieckich, stwierdzając, że „szanujem y istniejące granice, jed nak chcemy odejść od podziału Niemiec na drodze pokojowej, w procesie porozum ienia [...] Wspólnie ponosim y odpowiedzialność za zachowanie podstaw życia naszego n aro du ” .28 Słowa te nie zrobiły jednak żadnego wrażenia na H onekerze, który tw ardo głosił „budow ę socjalizmu w barw ach Niemiec W schodnich” , będących „przedsion­ kiem do kom unistycznego raju” . Obaj przywódcy jednak doszli do porozum ie­ nia w kwestiach: ułatwień w kom unikacji między N R D i R F N , regularnych

23 Ibid., s. 50; H. K ohl, Przemówienie tv Bundestagu z 5 września 1989 roku, „Bulletin Presse und Inform ationsam t der Bundesregierung” z 6 września 1989 r., n r 87.

24 E. Cziom er, Historia Niemiec 1945-1991. Zarys problemu niemieckiego od podziału do

jedności, K raków 1992, s. 141; „F ran k fu rter Allgemeine Zeitung” z 9 w rześnia 1987.

25 J. Serczyk, Podzielone Niemcy. Przegląd dziejów niemieckich od kapitulacji Trzeciej Rzeszy do

zjednoczenia obu państw niemieckich, T o ru ń 1993, s. 170.

28 C yt za: J. Fiszer, op. cit., s 21; J. K rasuski, Historia Niemiec..., s. 597.

27 Beschluß des Deutschen Bundestages zum Bericht zur Lage der Nation und zur Deutsch­

landpolitik, [w:] Texte zur Deutschlandpolitik, Reihe III, Bd. 2, s. 45; J. K ukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych. W arszawa 1994, s. 332.

kontaktów obu rządów niemieckich oraz rozwoju w spółpracy niemiecko- -niemieckiej.29

D uże znaczenie n a drodze do jedności Niemiec m iało rów nież planow ane od 1986 roku spotkanie K o h la z G orbaczow em .30 Ostateczny term in spotkania obu przywódców udało się ustalić na dzień 23 października 1988 ro ku w M oskwie. Kiedy K ohl przybył do Związku Radzieckiego, G orbaczow od razu pow itał go słowami: „kierownictwo sowieckie życzyłoby sobie, aby nasze stosunki budować na zaufaniu i realnej ocenie sy tu aq i [...] Sądzę, że powinniśm y otw orzyć nowy rozdział w historii stosunków sowiecko-zachodnioniem ieckich” , n a co kanclerz R F N odpowiedział: „W szystko gruntow nie przemyślałem i przybywam do M oskwy wiedziony tym samym życzeniem” .31 N astępnie apelow ał do G o r­ baczowa o zmianę wzajemnych stosunków pom iędzy przyw ódcam i, stwier­ dzając „Jestem gotów do intensywnego, osobistego dialogu z Panem: do kontaktów dro g ą pisem ną i telefoniczną, jak również do kon taktó w poprzez zaufanych pośredników ” . Słowa te zaim ponowały G orbaczow ow i, który od tej chwili zaczął poważnie traktow ać stanowisko K o h la.32

Kanclerz R F N wykorzystał w czerwcu 1989 ro ku rewizytę G orbaczow a w celu zlikwidowania obaw ZSR R przed zjednoczeniem obu państw niemiec­ kich. Rezultatem wizyty było podpisanie 11 umów, włącznie ze W spólnym Oświadczeniem, na m ocy którego Z SR R i R F N zobowiązały się do prze­ zwyciężenia dotychczasowego podziału Europy oraz do budow y „wspólnego europejskiego d o m u ” , po czym G orbaczow oświadczył, że zim na wojna pomiędzy Z SR R a R F N została zakończona.33 P onadto zapewnił, że M oskw a jest skłonna poprzeć zachodnioniemieckie zjednoczenie Niemiec, które rozpo­

czynać się m iało od w prowadzenia wspólnej unii gospodarczej oraz walutowej obydwu państw .34

Od tej chwili zaczęto mówić o rychłym zjednoczeniu Niemiec. Ostateczny przełom nastąpił w listopadzie 1989 roku, kiedy obywatele N R D usłyszawszy przemówienie członka Biura Politycznego oraz rzecznika prasowego Socjalis­ tycznej Partii Jedności Niemiec (SED) G iintera Schabowskiego, dotyczące swobodnego przekraczania granic przez społeczeństwo wschodnioniemieckie,

29 H. W indelen, Basic aspect o f German reunification, [b.d.w.], s. 9; D ie Schöpfung bewahren - die

Z ukunft gewinnen. Regierungspolityk 1987-90, Bonn [b.d.w.], s. 106-109; H . K ohl, Ein M axim um an Miteinander und Begegnungen, [w:] Reden. Z u Fragen der Z ukunft, red. id., Bonn 1989, s. 121-129;

M . G . D önhoff, op. cit., s. 261.

30 T . Waigel, M . Schell, Tage die Deutschland und die W elt veränderten, M ünchen 1994, s. 904; A. K rasoń, Zewnętrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] W ewnętrzno-polityczne i międzynarodowe

aspekty jedności Niemiec, red. K . A. W ojtaszczyk, W arszawa 1991, s. 91.

31 P. G o u g h , op. cit., s. 131. 32 ibid., s. 131-132.

33 Ibid., s. 134.

34 W. S. Burger, Zjednoczenie Niemiec: społeczno-polityczne i międzynarodowe uwarunkowania, Szczecin 1994, s. 30.

zaczęli szturm ow ać powstały w 1961 ro k u m u r berliński, dzielący oba państwa niemieckie.35

K ohl, dowiedziawszy się o próbach obalenia m uru, natychm iast przerwał wizytę w Polsce, chcąc dotrzeć jak najszybciej do Berlina,36 aby na własne oczy przekonać się o prawdziwości podanej wiadomości. N a miejscu tłum wiwatujący obalenie m uru przywitał go gwizdem.37 Jednak ju ż kilka miesięcy później, gdy kanclerz w racał z K aukazu, okrzyknięto go „ojcem zjednoczenia” , którego gdziekolwiek się pojawił, Niemcy witali wielkimi owacjam i.38

D nia 28 listopada 1989 roku K ohl ogłosił na forum dziesięciopunktowy plan ewentualnego zjednoczenia obu państw niemieckich. W planie zawarł dwie koncepcje: z jednej strony drogę do jedności niemieckiej w ścisłej współpracy z N R D , z drugiej zaś zbudow ania zjednoczenia w zgodzie z ładem między­ narodow ym .39 Czołowe miejsce w planie zajmowało stwierdzenie, że w stosunku do N R D należałoby zacząć od „kroków natychm iastow ych” , a nie „z ter­ m inarzem w ręku” , czy też „przy zielonym stoliku” . K o hl w swoim planie zaznaczył również, że aby proces zjednoczenia przyniósł jak najszybciej korzyści, należy go realizować wspólnie we wszystkich dziedzinach, po obu stronach m u ru .40 M yślą przew odnią zaprezentowanego planu były stopniow o koor­ dynow ane poczynania dotyczące trzech konkretnych dziedzin: spraw soqal- nych, gospodarki oraz kom unikacji.41

W pierwszym punkcie plan zakładał podjęcie natychm iastow ych kroków w stosunku do N R D oraz jej obywateli (pom oc m edyczną, finansową). Punkt drugi dotyczył współpracy rządów we wszystkich dziedzinach, które okażą się korzystne dla ludzi po obydwu stronach m uru. K olejne dwa punkty planu mówiły o nieodw racalnym wprowadzeniu zasadniczych zmian systemu politycz­ nego i gospodarczego N R D oraz rozwijaniu stru ktur konfederacyjnych między dw om a państw am i niemieckim i. N astępne cztery punkty dotyczyły wbudow ania procesu zjednoczeniowego w porządek europejski oraz we wzajemne stosunki

35 A. K rzem iński, W yścig do muru, „Polityka” 2000, n r 46, s. 75-77; A. Krzemiński,

Zabetonowane okno, „P olityka” 2001, n r 32, [w:] Polityka onet.pl/ 24.04.2002; D . Z agrodzka, Blizny po murze, „G azeta W yborcza” 1999, n r 44 - M agazyn gazety, s. 11; M ur berliński, „Discovery

Civilisation” , 2 V III 2001 r., godz. 20.00.

36 H. K ohl, Wspomnienie. Powrót do zburzonego muru, „R zeczpospolita” 1999, nr 262, z 9 listopada, 432, s. A8.

31 Gra o Niem cy, część 1 i II, „TV PLU S” 10-17 IX 2001, godz. 12.00.

38 D n ia 15 lipca 1990 r. po wizycie K ohla na K aukazie władze ZSRR wyraziły zgodę na uczestnictwo zjednoczonych Niemiec w N A TO , zob: M . T om ala, Zjednoczenie Niemiec. Reakcje

Polaków, W arszawa 2000, s. 263; P. Cywiński op. cit., s. 118-119.

39 P. C lough, op. cit., s. 159.

40 H. Teltschik, 329 dni. Zjednoczenie Niemiec н> zapiskach doradcy kanclerza, W arszawa 1992, s. 49-50.

pomiędzy W schodem a Zachodem , co w konsekwenq’i pow inno prow adzić do „fed eraq i” , czyli zjednoczenia Niemiec, o czym m ówił p u n k t dziesiąty.42

Zjednoczenie m iało być przeprow adzone w trzech etapach: 1) dem okratycz­ nego zreform ow ania systemu politycznego N R D , 2) bezpośredniej współpracy obu państw , 3) pom ocy finansowej dla N R D . P onadto K o hl zaprezentował program m ówiący o praktycznych działaniach prow adzących do zjednoczenia Niemiec.43 Zam ierzał przeprowadzić „federalizaq'ç” Niemiec, oznaczającą likwidaq'ç m onopolu partyjnego SED, urynkowienie ekonom iki wschodnio- niemieckiej i tworzenie podstaw dobrobytu społeczeństwa. Plan zyskał akcepta­ cję najważniejszych sił politycznych w R F N . Sprzeciw wyrazili jedynie przed­ stawiciele Zielonych, którzy znaleźli w jego treści wiele kwestii budzących zastrzeżenia.44 A kceptacja planu oznaczała um acnianie koncepcji jednolitego narodu niemieckiego „w podzielonych Niemczech” . Um ożliwiała budowę wzajemnego zaufania Niemców po obu stronach obalonego m uru.

K ohl nie omówił treści planu z m ocarstw am i zachodnim i, co wywołało wśród nich negatywne reakcje. Pom inięto bowiem kwestię granic zjednoczonych Niemiec oraz ich przynależności do organizacji m iędzynarodow ych.45 Pom im o niezadowolenia, m ocarstw a otwarcie nie negowały dążeń do jedności niemiec­ kiej, podkreślając jedynie konieczność poddania kontroli międzynarodowej owego procesu.46

Plan stał się jednak wielkim sukcesem K ohla, który „trzym a zjednoczeniowe cugle w swoich rękach i nigdy ju ż ich nie wypuści” , jednocześnie zdając sobie sprawę z tego, iż osiągnięcie jedności Niemiec będzie możliwe tylko dzięki wzajemnej współpracy. N atom iast przed kanclerzem stoi trudne zadanie, jakim jest pozyskanie wszystkich stron dla dobra spraw y.47

42 Z. M azur, Plan Kohla, „Przegląd Zachodni” 1990, n r 3, s. 77-89; K . A . W ojtaszczyk,

Stosunek państw niemieckich do procesu zjednoczenia Niemiec, [w:] W ewnętrzno-polityczne i m iędzy­ narodowe aspekty jedności Niemiec, red. K . A. W ojtaszczyk, W arszaw a 1991, s. 106-108; M . Tom ala, Zjednoczenie Niemiec. A spekty międzynarodowe i polskie, W arszaw a 1992, s. 11-14; Archiv der Gegenwart, 28 X I 1989 r.; „Bulletin Presse und Inform ationsam t der B undesregierung” , 29 X I 1989 r.

43 A. Czubiński, Droga Niemców do ponownego zjednoczenia państwa 1949-1990, Poznań 1991, s. 255; W. S. Burger, Problem niemiecki w m yśli politycznej zachodnioniemieckich partii: C D U /CSU ,

SP D i FD P w latach 1945-1990, T o ru ń 2002, s. 362-363.

44 P. C lough, op. cit., s. 160.

45 Chodzi tu głównie o Francję oraz W ielką Brytanię, któ re obawiały się chęci pow rotu zjednoczonych Niemiec d o granic z 1937 roku; T. A. Kisielewski, Zakres i zasady jedności Niemiec, „Spraw y M iędzynarodow e” 1990, n r 3; Das Bonner Spiel um die Volksseele, „Süddeutsche Zeitung” z 6 grudnia 1989 r.; Z. M azur, Pierwsze reakcje na plan Kohla, „Przegląd Z achodni” 1990, n r 4.

46 M . M . K osm an, Oblicze Niemiec po zjednoczeniu - szanse i zagrożenia dla Unii Europejskiej,

[w:] Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, red B. Fijałkow ski i A. Żukow ski, W arszawa 2002, s. 60-62.

R EA LIZA C JA

Kluczowym m om entem na drodze do zjednoczenia obu państw niemieckich była wizyta K o h la dnia 19 grudnia 1989 ro k u w Dreźnie, gdzie doszło do pierwszego spotkania z ówczesnym przywódcą N R D H ansem M odrow em .48

Już na samym początku rozm ów M odrow dom agał się od rządu R FN pom ocy w wysokości 15 m iliardów zachodnioniem ieckich m arek, określając tę kw otę m ianem „w yrów nania stra t” , jakie poniosła N R D , pozostając przez szereg lat pod okupacją Związku Radzieckiego. Podkreślał, że N R D poniosła główny ciężar powojennych reparacji, nie uzyskując żadnego wsparcia z ze­ w nątrz, jakie otrzym ała R F N w ram ach Planu M arshalla. K ohl nie wyraził zgody na powyższe żądania, twierdząc, że najpierw N R D pow inna stworzyć odpowiednie w arunki dla przyjęcia jakiejkolwiek pom ocy finansowej, gdyż w obecnym stanie tego rodzaju pom oc nie m a sensu. Równocześnie odrzucił wyrażenie „w yrów nania stra t” , które jego zdaniem, było całkowicie nieadekwat­ ne do zaistniałej sytuacji.49

N a konferenqi prasowej, wieńczącej spotkanie, najwięcej uwagi poświęcono od daw na zapow iadanem u otwarciu Bramy Brandenburskiej, co m iało nastąpić dnia 22 grudnia 1989 ro k u .sl W krótkim przemówieniu inaugurującym K ohl powiedział, że jest to najszczęśliwszy m om ent jego życia i zrobi wszystko, aby zjednoczenie obu państw niemieckich od tej chwili nabrało realnego kształtu.

Dzięki takiej postaw ie Kohlowi po m istrzowsku udało się rozegrać walkę 0 jedność niemiecką. Proces ten jednak nie przebiegał bez trudności, zwłaszcza gospodarczych oraz politycznych, które wywoływały wśród polityków, jak 1 samych obywateli obu państw niemieckich niepokój o dalsze losy Niemiec.52

K o hl nie trium fow ał jednak zbyt długo, ponieważ wkrótce jego osiągnięcia przysłonił skandal powstały jeszcze na początku lat osiemdziesiątych X X wieku, związany z kwestią finansow ania przez przedsiębiorstwa przemysłowe - zwłasz­ cza koncern Flicka - partii politycznych w form ie darow izn. Dzięki takiemu wsparciu koła przemysłowe mogły wpływać na podejm owanie przez rząd korzystnych dla siebie decyzji. W konsekwencji doprow adziło to z dniem

48 H. Teltschik, op. cit., s. 75; Gra o Niemcy...·, H. de Bresson, op. cit., s. 43.

49 P. C lough, op. cit., s. 176; „F ran k fu rter Allgemeine Zeitung” z 21 grudnia 1989 г., n r 296; „D ie W elt” z 20 grudnia 1989 r., nr 296.

50 „Biulletin Presse und Inform ationsam t der Bundesregierung” z 20 grudnia 1989, n r 148. W D reźnie obaj przywódcy doszli jednak do wspólnego porozum ienia w kwestii zasad ułatwiających ruch turystyczny między obydw om a państw am i niemieckimi (1. p u n k t planu K ohla), am nestii dla więźniów politycznych oraz postanowili pow ołać d o życia szereg komisji, które miały służyć popraw ie współpracy w tworzeniu „w spólnoty traktatow ej” .50

51 M odrow planow ał jej otwarcie dnia 1 stycznia 1990 roku, lecz K ohl ze względu na silny wydźwięk publiczny poprosił o przesunięcie tego term inu n a czas przed świętami Bożego N arodzenia; zob.: P. C lough, op. cit., s. 176.

1 stycznia 1984 roku Bundestag do zmiany dotychczas obowiązującego artykułu 21. ustęp 4. Ustawy Zasadniczej R F N . Zgodnie z now ą treścią tego artykułu od roku 1984 partie polityczne musiały wykazywać wszelkie źródła finansow ania oraz były zobowiązane do udzielania inform aq'i dotyczącej wykorzystania danego wsparcia, jak i obecnego stanu m ajątkow ego. Od tej pory każda partia polityczna m usiała wykazać przed upoważnionym i do tego organam i p o ­ chodzenie darow izn przekraczających 20 tysięcy m arek .53

Jednak nie wszystkie partie polityczne dostosow ały się do powyższego przepisu, wobec czego Bundestag podjął decyzję o pow ołaniu specjalnej komisji, k tó ra dokładnie m iała przyjrzeć się kwestii darow izn otrzym ywanych przez partie. K om isja przesłuchała przywódców większych ugrupow ań politycznych, nawet i samego K ohla, który na początku stycznia 2000 ro ku został oskarżony o przyjęcie darow izn n a rzecz C D U w kwocie przekraczającej 2 m iliony m arek nieuwzględnionych w spraw ozdaniach finansowych.54 W związku z milczeniem byłego kanclerza sąd powszechny w Bonn w m arcu 2001 ro k u um orzył śledztwo, zobowiązując K oh la do zapłaty grzywny w wysokości 300 tysięcy m arek .55 P onadto n a kanclerską partię C D U również przewodniczący Bundestagu nałożył karę pieniężną w kwocie 6 m ilionów D M .56

K o hl przez 16 lat nieustannie stał n a czele rządu jak o kanclerz R F N oraz 25 lat przewodniczył partii C D U .57 U trzym anie wysokiej pozycji politycznej nie było łatwym zadaniem, dow odzą tego przynajmniej dwie próby zam achów stanu oraz liczne nieporozum ienia z kilkom a czołowymi politykam i w łonie własnej partii. Jedna z prób obalenia K ohla ze stanow iska szefa C D U m iała miejsce w 1988 roku, tuż przed zjednoczeniem obu państw niemieckich. A utorem tego przedsięwzięcia był H einer Geissler, sekretarz generalny Unii Chrześcijańsko- -Demokratycznej. Pom im o odniesionego sukcesu kanclerz został zraniony boleśnie. Od tej pory przestał bezgranicznie ufać swoim w spółpracownikom , pilnie strzegąc tajem nic systemu w ładzy.58

W śród m ieszkańców państw a niemieckiego K ohl cieszył się dużym szacun­ kiem oraz sym patią (szczególnie po 1989 roku), czego dow odem m oże być to, że

53 M . Orzechowski, W styd na cokole, „Polityka” 1999, n r 51, s. 34-35.

54 O statnie sprawozdanie finansowe chadeków wskazywało n a kw otę 2,43 m in m arek; zob.: J. H ., Postępowanie przeciw Kohlowi, „Rzeczpospolita” 2000, n r 2, s. A5; A. Szczypiorski, Salam i

z Kohla, „P olityka” 2000, nr 15, [w:] O net.pl/Tygodnik Polityka, 24.04.2002 г.; Niemcy: surowe kary za nielegalne fundusze partyjne. K om unikat PAP, [w:] O net.pl/W iadom ości/PA P, jk l / 19.04.2002.

55 D. M acieja, Nadobywatel Kwaśniewski, „W prost” 2003, n r 28, s. 21.

58 P. Jendroszczyk, Grzywna dla Helmuta Kohla, „R zeczpospolita” 2001, n r 53, s. 5; K . K o ło ­ dziejczyk, Lekcja Kohla, „Rzeczpospolita” 2001, n r 53, s. 6.

51 W. Pięciak, Niem iecka pamięć, K raków 2002, s. 21.

przez cztery kolejne k a d e n q e 59 piastow ał urząd kanclerza początkow o R F N , a z czasem także i zjednoczonych Niemiec.60

Szesnastoletni okres spraw owania władzy w R F N m ożna podzielić na 4 okresy: pierwszy spokojnych rządów trwający od 1982 do 1989 roku, drugi na przełomie lat 1989/1990 jak o czas walki o jedność Niemiec, trzeci do 1994 roku - okresu euforii oraz czwarty do 1998 roku, jak o czas powolnego zmierzchu.61

D o najtrudniejszych okresów w politycznej biografii K o h la należały lata osiemdziesiąte X X wieku. W dużej mierze przyczyniło się do tego stale rosnące bezrobocie, rekordow a liczba bankructw oraz zadłużenie budżetu federalnego.62 Kanclerzowi p o n adto zarzucano wówczas przesadną ostrożność, jak i brak inicjatyw reform atorskich.63

D o najmilej wspom inanych przez kanclerza okresów spraw ow ania rządów należał przełom lat 1989/1990, kiedy runął m ur berliński - symbol podziału Niemiec - otwierając tym samym państw u niemieckiemu drogę ku jedności prow adzącą w konsekwencji do zjednoczenia, które z czasem zarysowało szansę na walkę o jedność całej Europy.

W ielka przegrana K o h la w wyborach z 1998 ro ku nie oznaczała jednak wyniesienia go n a tarczy - wpisał się bowiem w poczet największych polityków E uropy i Niemiec. Pozostał na kartach historii nie tylko jak o „kanclerz zjednoczenia” , lecz także jak o polityk, który za wszelką cenę starał się pobudzić niemiecką dum ę narodow ą. Był politykiem wielkiego form atu nie tylko narodu niemieckiego, ale i całej Europy.

SU M M A R Y

In the autum n o f 1982 in the Federal Republic of G erm any there broke up the governing coalition o f the G erm an Social D em ocratic P arty and Free D em ocratic Party (SPD /FD P) and Chancellor H elm ut Schm idt’s cabinet collapsed to be replaced on 1 O ctober 1982 by the fifty-tw o-year-old C hristian D em ocrat - H elm ut K ohl.

T he m ain policy assum ptions o f the new chancellor were: to revive the economy, put financial m atters in order, fight inflation and unem ploym ent, build E uropean unity and peace by “ reducing arm am ent” . M oreover, K ohl opted for the spiritual and m oral m obilization o f the G erm an people. He exhorted them to attach m ore im portance to family, Fatherland and national unity. M oreover, he presented a program m e th a t spoke about practical actions intended to unify G erm any.

H elm ut K ohl acknowledged US global dom inance, subordinating his policies to this. However, an im portant place in the Chancellor’s policies was occupied by cooperation between the two G erm an states, owing to which K ohl was able to masterfully win the battle for G erm an unification.

59 H elm ut K ohl odniósł zwycięstwo w wyborach z 1983, 1987, 1990, oraz 1994 roku.

60 M . G . D önhoff, op. cii., s.

el W. Pięciak, op. cil, s. 54.

62 A. K rzem iński, Niemiecka choroba, „P olityka” 1996, n r 14, s. 40.

93 B. K erski, Otwarta brama. N iem cy m iędzy zjednoczeniem a końcem stulecia, Olsztyn 1999, s. 25.

T he sixteen-year period o f exercising pow er by H elm ut K ohl in the Federal R epublic o f G erm any can be divided into four stages: the first period o f peaceful governm ent lasting from 1982 to i 989; the second on the tu rn o f the 1989 as the time of struggle for G erm any’s unification, th e third - the period of first euphoria until 1994; and the fourth - until 1998, the time o f slow decline.

H elm ut K ohl belongs to the host o f greatest politicians, bo th in G erm any and in the whole o f Europe. He rem ains no t only as “the chancellor o f unification” bu t also as a politician, w ho tried to stim ulate G erm an national pride at all costs.