JERZY WILKIN
EWOLUCJA PARADYGMATÓW ROZWOJU
OBSZARÓW WIEJSKICH
UZASADNIENIE TEMATU I ZAKRES OMAWIANEJ PROBLEMATYKI Podstawowym bodŸcem do przygotowania tego referatu by³ przypadaj¹cy w 2008 roku Jubileusz profesora Marka K³odziñskiego, wieloletniego dyrektora Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, wybitnego badacza z³o¿onych zagad-nieñ rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a ponadto mojego przyjaciela. Chcia³bym wiêc, aby problematyka rozwa¿añ w tym referacie ³¹czy³a cztery ele-menty: wieœ, nauki spo³eczne, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN oraz Oso-bê Jubilata. Osi¹ analizy Oso-bêdzie zmieniaj¹ca siê perspektywa badawcza nauk spo³ecznych w odniesieniu do rozwoju obszarów wiejskich, w tym dyscyplin re-prezentowanych w IRWiR PAN.
Konferencja Nauki spo³eczne a rozwój wsi jest te¿ dobr¹ okazj¹ do zasta-nowienia siê nad stanem badañ, dotycz¹cych problematyki wiejskiej, w kon-tekœcie dyskusji nad kierunkami reform w systemie nauki, tocz¹cej siê obec-nie w Polsce.
W tytule referatu u¿y³em terminu „paradygmat” w celu zaznaczenia, ¿e przedmiotem rozwa¿añ bêd¹ podstawowe twierdzenia, sposoby analizy i inne osi¹gniêcia nauk spo³ecznych w zakresie rozwoju obszarów wiejskich1. Para-dygmaty to – w ujêciu T. Kuhna – „siatka teoretyczna” czy „matryca dyscypli-narna”, za pomoc¹ której naukowcy przedstawiaj¹ œwiat. W Strukturze
rewolu-cji naukowychT. Kuhn napisa³: „Dok³adna historyczna analiza danej dziedziny 1Termin „paradygmat” zosta³ spopularyzowany w krêgach filozofii i metodologii nauk przez
Tho-masa S. Kuhna. Nie jest to termin precyzyjny i nawet w rozwa¿aniach T. Kuhna ma on wiele zna-czeñ (jedna z recenzentek jego dzie³a doliczy³a siê ich 22). Najczêœciej odnosi siê on do „po-wszechnie uznawanych osi¹gniêæ naukowych. T. Kuhn stwierdza: „Termin «paradygmat» raz ma sens globalny i obejmuje wszystkie zinternalizowane przekonania grupy naukowej, a w drugim przypadku wyodrêbnia pewien szczególnie donios³y rodzaj tych przekonañ, czyli podzbiór tych pierwszych.” [Kuhn 1985, s. 407].
w okreœlonym czasie ujawnia zbiór powtarzaj¹cych siê quasi-standardowych ilu-stracji rozmaitych teorii w ich pojêciowych, doœwiadczalnych i instrumental-nych zastosowaniach. S¹ to w³aœnie paradygmaty obowi¹zuj¹ce w danej spo-³ecznoœci, przedstawiane w podrêcznikach, wyk³adach i æwiczeniach laborato-ryjnych. Studiuj¹c je i opieraj¹c siê na nich w praktyce, cz³onkowie tej spo³ecz-noœci ucz¹ siê swojego zawodu” [Kuhn 2001, s. 87].
W moim opracowaniu bêdê stara³ siê przedstawiæ, zarówno zmiany zachodz¹-ce na obszarach wiejskich, zw³aszcza w Polszachodz¹-ce, jak i odbicie tych zmian w na-ukach spo³ecznych.
PRZEMIANY OBSZARÓW WIEJSKICH
Bior¹c pod uwagê kryteria administracyjne, obszary wiejskie stanowi¹ w Polsce ponad 93% terytorium kraju. Podobnie jest w innych krajach euro-pejskich, gdzie obszary wiejskie zajmuj¹ od 80 do 95% powierzchni tych krajów. Mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e zarówno Polska, jak i ca³a Europa pozo-staj¹ w znacznym stopniu wiejskie. Jednak dobrze wiemy, ¿e „wiejskoœæ”, jako cecha przestrzeni, gospodarki i spo³ecznoœci, jest stopniowalna2. Kryte-ria administracyjne s¹ tu bardzo u³omne w okreœlaniu charakteru ró¿nych ty-pów obszarów wiejskich. Mamy wiêc w Polsce zarówno obszary wiejskie silnie zurbanizowane, niewiele ró¿ni¹ce siê od terenów miejskich, jak i ob-szary wiejskie o tradycyjnej, rozproszonej zabudowie i zdominowane przez dzia³alnoœæ rolnicz¹. Czym jest wiêc „wiejskoœæ”? Brytyjski socjolog Paul Cloke [2006, s. 20] tak definiuje to pojêcie: „Wiejskoœæ (rurality) jest cech¹ obszarów, które:
1. S¹ zdominowane przez ekstensywne wykorzystanie ziemi, zw³aszcza przez rolnictwo i leœnictwo.
2. Posiadaj¹ niewielkie jednostki osiedleñcze, charakteryzuj¹ce siê silnym po-wi¹zaniem miêdzy zabudowaniami i ekstensywnym krajobrazem, a sami miesz-kañcy tych budynków uwa¿aj¹ je za wiejskie.
3. Generuj¹ (engender) sposób ¿ycia, którego cech¹ jest œcis³a identyfikacja bazuj¹ca na szacunku dla œrodowiska i jakoœci ¿ycia, jako czêœci funkcjonowa-nia w rozleg³ym krajobrazie (extensive landscape)”.
Wiejskoœæ to przede wszystkim szczególny, odmienny od miejskiego, zwi¹-zek cz³owieka z przyrod¹, krajobrazem i zabudow¹. Bardzo wa¿nym kryterium wyodrêbniania obszarów wiejskich jest gêstoœæ zaludnienia. Jest to podstawowe kryterium stosowane zarówno przez Uniê Europejsk¹, jak i przez OECD (Orga-nizacjê Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju). Rozleg³oœæ czy ekstensywnoœæ krajobrazu, wielokrotnie wymieniana przez P. Cloke, to inny ni¿ w mieœcie spo-sób korzystania z przestrzeni, który ma liczne implikacje dla sposobu gospoda-rowania i stylu ¿ycia na wsi.
2 W socjologii zjawisko to wi¹¿e siê z koncepcj¹ „folk-urban continuum”, zaproponowan¹
przez amerykañskiego antropologa kultury Roberta Redfielda. Pisze o tym Krzysztof Gorlach [2004, s. 30].
Wiejskoœæ to nie tylko sposób zagospodarowania przestrzeni, architektura, zwi¹zek cz³owieka z przyrod¹, styl ¿ycia i struktura gospodarki, to tak¿e kate-goria symboliczna, maj¹ca du¿e znaczenie w kulturze i ¿yciu spo³ecznym3.
Spoœród wielu zmian zachodz¹cych na polskiej wsi, a tak¿e w innych krajach europejskich, najsilniej zmieniaj¹cych jej charakter, chcia³bym szczególnie za-akcentowaæ dwie z nich: urbanizacjê wielu obszarów wiejskich, co znajduje od-bicie przede wszystkim w charakterze zabudowy wsi, strukturze dochodów i sty-lu ¿ycia, oraz odrolnianie (dezagraryzacja) obszarów wiejskich, wyra¿aj¹ca siê w zmniejszaniu powierzchni obszarów wiejskich, s³u¿¹cych produkcji rolnej, spadku odsetka pracuj¹cych w rolnictwie wœród mieszkañców wsi i w zmniej-szaniu udzia³u dochodów rolniczych w dochodach rodzin wiejskich.
W Polsce wieœ nadal kojarzy siê powszechnie z rolnictwem i o ile jest to traf-ne, jeœli chodzi o zagospodarowanie powierzchni obszarów wiejskich, gdzie u¿ytki rolne stanowi¹ oko³o 60% tej powierzchni, to udzia³ rolników w spo³ecz-noœciach wiejskich i udzia³ dochodów rolniczych w dochodach rodzin wiejskich szybko siê kurczy. W 2006 roku tylko 15% dochodów rodzin wiejskich pocho-dzi³o z rolnictwa, a ponad 50% gospodarstw domowych na wsi nie u¿ytkowa³o ziemi rolniczej.
W Polsce roœnie liczba ludnoœci wiejskiej, zw³aszcza w miejscowoœciach wiejskich po³o¿onych wokó³ wiêkszych miast. Na tych terenach zaobserwowaæ mo¿na najwiêksze nasilenie wy¿ej wymienionych tendencji – urbanizacji wsi i ograniczenie jej rolniczego charakteru. Produkcyjno-rolnicze funkcje wsi wy-pierane tam s¹ przez konsumpcyjne funkcje tych obszarów [Wilkin 2008]. W najtrudniejszej sytuacji s¹ miejscowoœci wiejskie o s³abo zdywersyfikowanej gospodarce, w której rolnictwo jest g³ównym Ÿród³em dochodów jej mieszkañ-ców. Wsie te ulegaj¹ w wiêkszoœci depopulacji i natrafiaj¹ na liczne bariery roz-woju. Zarówno w Polsce, jak i w wiêkszoœci innych krajów przechodz¹cych szybkie zmiany pojawia siê wa¿ne pytanie: jak¹ rolê ma pe³niæ wieœ w warun-kach globalizacji, nasilonych migracji wewnêtrznych i miêdzynarodowych, inte-gracji europejskiej, gospodarki opartej na wiedzy, gospodarki informacyjnej i in-nych tego typu przemian? Jak zachowaæ szczególnie wartoœciowe walory obsza-rów wiejskich i wiejskiego sposobu ¿ycia? Co zrobiæ ¿eby wieœ nie by³a „gor-szym œwiatem” w porównaniu z miastami?
TEORETYCZNE PERSPEKTYWY ROZWOJU WSI
W ekonomii rozwoju (economics of development) nie ma wyodrêbnionej czê-œci poœwiêconej rozwojowi obszarów wiejskich. W teorii tej rozpatruje siê spra-wy wsi b¹dŸ przez pryzmat problemów rozwoju rolnictwa, b¹dŸ spra-wybranych pro-blemów rozwoju, na przyk³ad ubóstwa, marginalizacji, wykluczenia, migracji. Obszary wiejskie nie stanowi¹ wyodrêbnionego subsystemu gospodarki. Nie ma
3Problematyka ta jest silnie reprezentowana w programach badawczych realizowanych w
Insty-tucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, zw³aszcza przez I. Bukrabê-Rylsk¹ i M. Wieruszewsk¹. Przyk³adem tego s¹ publikacje: Polska wieœ... [2004] i Wieruszewska [1997].
te¿ czegoœ w rodzaju teorii rozwoju obszarów wiejskich czy teorii rozwoju wsi4. Problem specyfiki i integralnoœci rozwoju obszarów wiejskich zacz¹³ byæ do-strzegany, zw³aszcza w Europie, dziêki upowszechnianiu koncepcji zrównowa-¿onego rozwoju (sustainable development), a tak¿e w wyniku coraz powszech-niejszego wi¹zania polityki rolnej z polityk¹ rozwoju obszarów wiejskich.
Co najmniej kilkadziesi¹t lat temu wyodrêbni³a siê w ramach nauk ekono-micznych specjalizacja, jak¹ jest ekonomika rolnictwa, traktowana zazwyczaj jako ekonomika szczegó³owa. Ekonomika rolnictwa wykorzystuje kategorie, na-rzêdzia i podstawy metodologiczne ogólnej ekonomii do badania specyficznych problemów rolnictwa, jako dzia³u gospodarki narodowej. Ekonomika rolnictwa ma te¿ swój wk³ad do rozwoju ogólnej teorii ekonomii. Rozwój ekonomiki nictwa w ostatnich dwóch dekadach poszed³ w kierunku analizy powi¹zañ rol-nictwa z innymi sk³adnikami gospodarki ¿ywnoœciowej i agrobiznesu oraz po-wi¹zañ rozwoju rolnictwa z rozwojem wsi. Temu ostatniemu kierunkowi badañ sprzyja dostrzeganie i docenianie znaczenia wielofunkcyjnoœci rolnictwa, zw³aszcza w odniesieniu do œrodowiska wiejskiego. Badanie rozwoju wsi (ob-szarów wiejskich) wymaga integracji wielu nauk spo³ecznych i wypracowania innych podejœæ metodologicznych ni¿ te, które dominowa³y dotychczas w eko-nomice rolnictwa.
Znacznie wiêcej uwagi rozwojowi wsi, jako wyodrêbnionej dziedzinie badañ, poœwiêcaj¹ socjologowie. Socjologia wsi (rural sociology) jest dobrze zakorze-nion¹ czêœci¹ wspó³czesnej socjologii, tak¿e w Polsce. Doczeka³a siê w naszym kraju nawet kilku opracowañ podrêcznikowych, z których wymieniæ nale¿y pra-ce: B. Ga³êskiego: Socjologia wsi. Pojêcia podstawowe [Ga³êski 1966], J. Tu-rowskiego: Socjologia wsi i rolnictwa [Turowski 1995] i K. Gorlacha:
Socjolo-gia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy[Gorlach 2004]. Kilka
publika-cji o rozwoju socjologii wsi w wybranych krajach przygotowa³ Andrzej Kaleta. Bardzo bogaty dorobek w zakresie socjologii wsi maj¹ pracownicy Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. Instytut ten jest niew¹tpliwie jednym z najmoc-niejszych oœrodków socjologii wsi w naszym kraju.
Badanie nad przemianami wsi, w tym nad jej modernizacj¹, jest g³ównie do-men¹ socjologii wsi. Jeszcze do niedawna dominowa³a w naukach spo³ecznych koncepcja modernizacji wsi oparta na procesach industrializacji i urbanizacji. Wzorcem i Ÿród³em postêpu by³y uprzemys³owione, du¿e oœrodki miejskie. One generowa³y postêp w ró¿nych dziedzinach: technice, organizacji, wydajnoœci
4W popularnym na Zachodzie, a zw³aszcza w Stanach Zjednoczonych podrêczniku ekonomii
roz-woju: M. Gillis, D. H. Perkins, M. Roemer, D. R. Snodgrass: Economics of Development, nie ma wyodrêbnionego fragmentu poœwiêconego „rural development”, jest natomiast stosunkowo ob-szerny rozdzia³ poœwiêcony rolnictwu. Charakterystyczne s¹ dwa odwo³ania w tej pracy do has³a „rural development”. Jedno z nich jest nastêpuj¹ce: „Wiêkszoœæ tej ksi¹¿ki dotyczy rozwoju ob-szarów wiejskich w tym znaczeniu, ¿e nawi¹zuje do tych wszystkich form dzia³alnoœci, które kszta³tuj¹ dobrobyt ludnoœci wiejskiej, w³¹czaj¹c w to zaspokojenie podstawowych potrzeb, takich jak: ¿ywnoœæ i rozwój kapita³u ludzkiego poprzez edukacjê i programy ¿ywnoœciowe” [Gillis i in. 1992, s. 487]. Drugie odwo³anie do „rural development” w indeksie rzeczowym ksi¹¿ki dotyczy pustej strony [s. 578]!
pracy, edukacji, us³ugach spo³ecznych itp. Wieœ by³a jedynie odbiorc¹ tego po-stêpu, a modernizacja wsi polega³a na upowszechnianiu wzorów i osi¹gniêæ ukszta³towanych w miastach. Powy¿sze stwierdzenie nie mo¿e podwa¿aæ wiel-kiego wk³adu wsi w rozwój i modernizacjê wiêkszoœci krajów: od Japonii i Sta-nów Zjednoczonych po Polskê i inne kraje europejskie. By³ to jednak¿e wk³ad polegaj¹cy na „wysysaniu” ze wsi wszelkich mo¿liwych nadwy¿ek kapita³u i si-³y roboczej w celu wykorzystaniu ich w miastach. Postêp na wsi, a zw³aszcza w rolnictwie, by³ potrzebny, bowiem dziêki niemu transferowane nadwy¿ki mo-g³y byæ wiêksze, a ceny produktów rolnych niskie. W d³ugim okresie najszyb-ciej rozwinê³y siê te kraje, w których wieœ i rolnictwo zosta³y w³¹czone w g³ów-ne nurty postêpu techniczg³ów-nego, ekonomiczg³ów-nego i spo³eczg³ów-nego. Rozwój wsi tak-¿e w tych krajach mia³ jednak charakter rozwoju zale¿nego, podporz¹dkowane-go centrom miejskim. Mo¿na powiedzieæ, ¿e by³ to rozwój indukowany z ze-wn¹trz.
Do niedawna, bowiem w Europie Zachodniej do II wojny œwiatowej, a w Pol-sce do koñca XX wieku dominowa³ obraz wsi jako „gorszego œwiata” w porów-naniu ze œwiatem miejskim. Wieœ postrzegana by³a doœæ powszechnie jako ubo¿-sza czêœæ kraju, miejsce, gdzie ludzie na ogó³ bardzo ciê¿ko pracuj¹, ¿yj¹ w trud-nych warunkach, maj¹ niski poziom wykszta³cenia, bardzo ograniczone mo¿li-woœci awansu zawodowego, niedostateczny poziom higieny itp.5Marksiœci wy-lansowali tezê, i¿ podstawowym kryterium postêpu na wsi bêdzie wyrównywa-nie ró¿nic miêdzy miastem a wsi¹, przy czym wieœ mia³a naœladowaæ miasto, a nie odwrotnie6. Przyk³adem realizacji tej idei s¹ w Polsce wsie pegeerowskie
z kilkukondygnacyjnymi budynkami mieszkalnymi i miejskim stylem zagospo-darowania przestrzeni.
To postrzeganie wsi ulega zmianie, tak¿e w Polsce. Nastêpuje proces, któ-ry mo¿na nazwaæ dowartoœciowywaniem wsi, a paradygmat narzuconej in-dustrialno-urbanistycznej modernizacji wsi zastêpowany jest paradygmatem zrównowa¿onego, wzglêdnie autonomicznego rozwoju wsi. Co wa¿niejsze, roœnie zainteresowanie wsi¹ zarówno ze strony nauki, jak i spo³eczeñstwa. Mo¿emy zaobserwowaæ wrêcz proces idealizacji wsi wœród mieszkañców miast7.
Zauwa¿a siê te¿ wzrost zainteresowania problematyk¹ rozwoju wsi wœród przedstawicieli nauk spo³ecznych. Terry Marsden zwraca uwagê na kilka pa-radoksów zwi¹zanych z rozwojem wiedzy o obszarach wiejskich. Oto one: „Paradoks 1: Badania spo³eczne nad obszarami wiejskimi s¹ obecnie bar-dziej intensywne i zró¿nicowane mimo upowszechniania siê w
zaawansowa-5Taki obraz wsi by³ dominuj¹cy, chocia¿ zawsze i wszêdzie byli stosunkowo nieliczni
„ch³opo-mani”, agraryœci, romantycy czy utopiœci, którzy idealizowani wieœ i ¿ycie wiejskie. Mamy tego liczne przyk³ady w literaturze, publicystyce, a tak¿e w publikacjach naukowych.
6W marksizmie, a œciœle bior¹c w praktycznej realizacji marksistowskich idei, te¿ zdarza³y siê
od-stêpstwa od doktryny marksowskiej. By³ nim na przyk³ad komunistyczny agraryzm wdra¿any w Kambod¿y przez re¿im Pol Pota.
7W znakomitej ksi¹¿ce na temat przekszta³ceñ wsi angielskiej, wydanej w 1969 roku (wydanie
polskie w 1979 r.), Ronald Blythe cytuje stwierdzenie G. E. Coulton: „Wyolbrzymianie szczêœcia ¿ycia na wsi przekroczy³o ju¿ wszelkie granice rozs¹dku” [Blythe 1979, s. 16].
nych spo³eczeñstwach miejskiego kosmopolityzmu i globalizmu oraz «urba-nizacji obszarów wiejskich». Paradoks 2: Badania spo³eczne dotycz¹ce wsi s¹ coraz bardziej intensywne i zró¿nicowane mimo wykorzystywania w nich podejœæ (projektów) neoliberalnych i postêpuj¹cej deinstytucjonalizacji kry-tycznych badañ zwi¹zanych z rozwojem obszarów wiejskich, a szczególnie rolnictwa8. Paradoks 3: Nowe procesy modernizacji i technologii usi³uj¹ kwestionowaæ istnienie wiejskiej lokalnoœci i spo³ecznoœci, ale w tym sa-mym czasie wiejscy «aktorzy» i badacze wyodrêbniaj¹ nowe, alternatywne spo³eczno-ekologiczne paradygmaty rozwoju wiejskich spo³ecznoœci lokal-nych” [Marsden 2006, s. 4].
Szczególne o¿ywienie w zakresie badañ zwi¹zanych z obszarami wiejskimi zauwa¿yæ mo¿na w krajach europejskich. To w³aœnie w Europie wystêpuje wy-raŸny proces poszukiwania nowej to¿samoœci obszarów wiejskich i ich wa¿nych funkcji w spo³eczeñstwie, gospodarce, kulturze i œrodowisku przyrodniczym. W Unii Europejskiej znajduje to coraz szersze odbicie nie tylko we wspólnej po-lityce rolnej, ale te¿ w programach strukturalnych. Przejawem doceniania roli obszarów wiejskich w UE by³y dwie specjalne konferencje na temat obszarów wiejskich zorganizowane przez Komisjê Europejsk¹ w Cork w 1996 roku i w Salzburgu w 2003 roku.
W przypadku Polski du¿e znaczenie w spo³ecznym dowartoœciowywaniu wsi mia³o przyst¹pienie do Unii Europejskiej i uzyskana dziêki temu mo¿liwoœæ do-finansowania rozwoju obszarów wiejskich ze œrodków unijnych. Integracja eu-ropejska mia³a najsilniejszy wp³yw na modernizacjê polskiej wsi w porównaniu do wszelkich innych dzia³añ, podejmowanych w Polsce w ostatnich dekadach. ROLA NAUKI W ROZWOJU WSI
W ksi¹¿ce poœwiêconej globalizacji J. Stiglitz, laureat Nagrody Nobla w dzie-dzinie ekonomii, umieœci³ znamienne stwierdzenie: „...nie mo¿na siê czegoœ na-uczyæ o danym kraju i go polubiæ, jeœli nie pojedzie siê na wieœ” [Stiglitz 2004, s. 37]. Uwaga ta zosta³a wypowiedziana w kontekœcie krytycznej oceny dzia³al-noœci wielu doradców zagranicznych, w tym z Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego, którzy wizytuj¹c kraje rozwijaj¹ce siê b¹dŸ kraje postsocjalistycz-ne, rzadko odwiedzaj¹ obszary wiejskie, spêdzaj¹c wiêkszoœæ swojego czasu na kursowaniu miêdzy luksusowymi hotelami a instytucjami rz¹dowymi danego kraju. Tymczasem to, co dzieje siê na wsi, ma kluczowe niekiedy znaczenie dla rozwoju, a zasoby i piêkno obszarów wiejskich decyduj¹ o uroku i atrakcyjno-œci danego kraju.
Rolê nauki w odniesieniu do obszarów wiejskich mo¿na uj¹æ w nastêpuj¹cym haœle: Poprzez kompleksowe badania staraæ siê zrozumieæ wieœ, by j¹ polubiæ, a nastêpnie rzetelnie opisaæ i m¹drze wspieraæ!
8T. Marsden ma na myœli to, ¿e nastêpuje rozpraszanie oœrodków badawczych, ciêcia bud¿etowe,
a „badania wiejskie” nie s¹ szczególnie ho³ubione przez w³adze, w tym w³adze kieruj¹ce nauk¹. Jego uwagi dotycz¹ g³ównie Wielkiej Brytanii, ale s¹ te¿ adekwatne do polskich warunków.
Dotychczas dominuj¹ce podejœcie do badania funkcjonowania wsi i roz-woju obszarów wiejskich zdominowane by³o przez rozproszone, w¹skody-scyplinowe ujêcie. Obszary wiejskie s¹ przedmiotem badañ przedstawicieli nauk rolniczych, leœnych, biologicznych, spo³ecznych i wielu innych. Na-wet w dziedzinie nauk spo³ecznych by³o niewiele prób interdyscyplinarnych i kompleksowych badañ problematyki wiejskiej prowadz¹cych do tworzenia nowych teorii wykraczaj¹cych poza 'matryce dyscyplinarne' (paradygmaty) poszczególnych dyscyplin naukowych (ekonomii, socjologii, antropologii i innych). Przyczyny tego stanu rzeczy tkwi¹ zarówno w systemie funkcjo-nowania nauki, jak i w z³o¿onoœci metodologicznej badañ interdyscyplinar-nych. Z jednej strony, najbardziej cenione i wynagradzane s¹ osi¹gniêcia zwi¹zane z dominuj¹cymi paradygmatami w danej dyscyplinie naukowej, a drugiej strony, badanie uk³adów z³o¿onych, gdzie wystêpuje oddzia³ywa-nie bardzo ró¿norodnych czynników (np. przyrodniczych, ekonomicznych i spo³ecznych), jest niezwykle trudne i s³abo rozwiniête. Brakuje wiêc no-wych propozycji metodologicznych i syntez naukono-wych, które pozwala³yby na lepsze zrozumienie uk³adów z³o¿onych, takich jak obszary wiejskie. Jest to jedna z wielu ilustracji wa¿nej tezy, dotycz¹cej stanu wspó³czesnej nauki: Lawinowy postêp w gromadzeniu informacji i wiedzy szczegó³owej nie idzie w parze z lepszym rozumieniem coraz bardziej skomplikowanego œwiata i jest przejawem pewnej bezradnoœci nauki w u³atwianiu tego zrozu-mienia.
Na tle owych trudnoœci w rozwoju wiedzy na temat obszarów wiejskich bar-dzo pozytywn¹ i unikatow¹ rolê odgrywa Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. Instytut ten, funkcjonuj¹cy w strukturze Wydzia³u 1 PAN, czyli Wydzia³u Nauk Spo³ecznych, jest jedynym w Polsce instytutem badawczym o charakterze interdyscyplinarnym, który skoncentrowany jest na problematyce rozwoju ob-szarów wiejskich, uwzglêdniaj¹c w tym tak¿e problematykê rolnictwa. Unikato-woœæ tej placówki widaæ szczególnie wyraŸnie na tle kilkunastu jednostek ba-dawczych zajmuj¹cych siê funkcjonowaniem rolnictwa, nie licz¹c jednostek znajduj¹cych siê w uczelniach rolniczych.
W IRWiR PAN zrealizowano wiele projektów badawczych i opublikowano znaczn¹ liczbê ksi¹¿ek, bêd¹cych efektem wspó³dzia³ania ekonomistów, socjo-logów, demografów i etnologów. Lista problemów badawczych, którymi zajmo-wali siê dotychczas pracownicy Instytutu, jest bardzo bogata. S¹ to miêdzy in-nymi: ewolucja rolnictwa, jego funkcji i struktury; teoria gospodarki ch³opskiej i gospodarki rodzinnej; zjawisko wielozawodowoœci w rolnictwie; gospodarstwa wielkoobszarowe, w tym losy PGR-ów; wp³yw rejonów uprzemys³awianych na rozwój rolnictwa i wsi; procesy ludnoœciowe na wsi; zró¿nicowanie obszarów wiejskich i rejony problemowe; infrastruktura obszarów wiejskich; kultura wsi; edukacja i problemy m³odzie¿y wiejskiej; polityka spo³eczna wobec wsi; zró¿-nicowanie spo³eczne i stratyfikacja spo³eczna ludnoœci wiejskiej; przedsiêbior-czoœæ na wsi; rozwój lokalny i samorz¹dnoœæ; analiza polityki rolnej i polityki wiejskiej; transformacja systemowa w rolnictwie i na wsi; integracja polskiej wsi i rolnictwa z Uni¹ Europejsk¹.
IRWiR PAN ma du¿e osi¹gniêcia naukowe i jest wysoko ocenian¹ placówk¹ badawcz¹, ale podobnie jak inne placówki naukowe w Polsce natrafia na wiele dotkliwych barier, wynikaj¹cych z systemu finansowania i organizacji nauki. Dorobek i potencja³ instytutu w tych warunkach nie mo¿e byæ nale¿ycie wyko-rzystany. A szkoda, bowiem kolejnym krokiem w rozwoju Instytutu powinna byæ miêdzy innymi próba stworzenia wielkich teoretycznych syntez, dotycz¹-cych rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce i na œwiecie, a tak¿e zwiêkszenie polskiego wk³adu do nauki œwiatowej poprzez szersze uczestnictwo w miêdzynarodowych projektach badawczych, publikacje w licz¹cych siê cza-sopismach zagranicznych i aktywniejszy ni¿ dotychczas udzia³ w wa¿nych kon-ferencjach, seminariach i kongresach naukowych oraz utworzenie centrum za-awansowanych badañ nad rozwojem obszarów wiejskich i rozwój metodologii badañ interdyscyplinarnych.
W prowadzonej obecnie dyskusji o reformie polskiej nauki uwaga jej uczest-ników, w tym w³adz odpowiedzialnych za rozwój nauki, skoncentrowana jest na jej technicznych, medycznych i przyrodniczych dziedzinach. Dominuj¹ zagad-nienia patentów, nowych Ÿróde³ energii, nanotechnologii, genetyki, informatyki, nowych leków itp. W dyskusjach tych w niewielkim zakresie pojawia siê proble-matyka nauk spo³ecznych i mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e rola tych nauk w roz-wi¹zywaniu najwa¿niejszych problemów wspó³czesnoœci jest niedoceniana i marginalizowana. Jest to nieuzasadnione i jednoczeœnie niebezpieczne zjawi-sko. Gdyby zadaæ sobie pytanie: gdzie tkwi¹ korzenie najwa¿niejszych i najtrud-niejszych problemów ludzkoœci, takich jak: g³ód, masowe ubóstwo, wyklucze-nie spo³eczne, terroryzm, wyklucze-niekorzystne zmiany klimatyczne, brak dostêpu do podstawowych us³ug spo³ecznych dla milionów ludzi, to szukaæ ich nale¿y w systemach spo³ecznych, politycznych i gospodarczych oraz w g³owach ludzi, a wiêc postawach, sposobach myœlenia i dzia³ania, motywacji itp. Jest to dome-na dome-nauk spo³ecznych. Masowoœæ g³odu i ubóstwa dome-na œwiecie nie wynika z braku ziemi uprawnej, technologii i wiedzy agrotechnicznej, lecz z nieodpowiednich rozwi¹zañ instytucjonalnych w sferze politycznej, gospodarczej i spo³ecznej. O tej zale¿noœci wypowiada³ siê dobitnie, ju¿ w latach szeœædziesi¹tych XX wie-ku znany amerykañski ekonomista Kenneth E. Boulding: „Banalne, ale przera-¿aj¹co prawdziwe jest stwierdzenie, ¿e przysz³y los naszej cywilizacji zale¿y nie od dalszego rozwoju nauk przyrodniczych, ale od rozwi¹zania pewnych wa¿-nych problemów intelektualwa¿-nych w naukach spo³eczwa¿-nych (...). W ponurym œwie-cie nauki, w jakim ¿yjemy – gdy zdoby³a ona ca³y œwiat i utraci³a w³asn¹ duszê, gdy odda³a siê cz¹stkowym interesom, czy to producentów mleka, czy przemy-s³u stalowego, czy narodowego pañstwa, gdy poszukiwanie prawdy podporz¹d-kowane jest ¿¹dzy w³adzy – nie jest przypadkiem, ¿e w³aœnie w naukach spo-³ecznych daje siê niekiedy s³yszeæ sporadyczny «g³os wo³aj¹cego na puszczy»” [Boulding 1985a, s. 40–41].
Nauki spo³eczne maj¹ wiêc olbrzymi¹ rolê do spe³nienia tak¿e w odniesieniu do rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich. Trzeba o tym ci¹gle przypominaæ i nie pozwoliæ, aby nauki te zosta³y zepchniête na margines w przygotowywanej reformie polskiej nauki.
W KIERUNKU NOWEGO PARADYGMATU ROZWOJU WSI
Zarówno transformacja systemowa, zapocz¹tkowana w Polsce w 1989 roku, jak i adaptacja naszego kraju do warunków Unii Europejskiej, trwaj¹ca ju¿ od lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku, a wiêc jeszcze przez formaln¹ akcesj¹ do Unii, dostarczy³a bardzo bogatego materia³u badawczego, dotycz¹cego me-chanizmów przekszta³ceñ instytucjonalnych i strukturalnych w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Doœwiadczenia mieszkañców wsi przez wiêkszoœæ tego okresu by³y na ogó³ doœæ bolesne, bowiem na nich spad³ niewspó³miernie du¿y ciê¿ar dostosowañ do nowych warunków systemowych. Istotna poprawa sytu-acji rolników i czêœci mieszkañców wsi nast¹pi³a dopiero po wst¹pieniu Polski do UE i skorzystaniu z unijnego wsparcia dla rolników i rozwoju obszarów wiej-skich w ramach wspólnej polityki rolnej i innych programów wspólnotowych. Od kilku lat widoczne jest spo³eczne o¿ywienie wsi, które jest warunkiem po-prawy dobrobytu jej mieszkañców. W jakimœ stopniu mo¿liwoœæ skorzystania ze wsparcia unijnego, uzupe³nionego znacznymi œrodkami krajowymi, odegra³a ro-lê katalizatora aktywizacji wsi w Polsce. Wieœ i rolnictwo zosta³y w naszym kra-ju dowartoœciowane, zarówno w znaczeniu presti¿owym, jak i finansowym. Pi-szê o tym obszernie wraz z moimi wspó³pracownikami w najnowszym raporcie o stanie wsi: Polska wieœ 2008 [2008].
Samoorganizacja wsi, aktywizacja spo³ecznoœci lokalnych, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, w tym jego ekonomiczna dywersyfikacja, s¹ od wielu lat przedmiotem badañ i publikacji Marka K³odziñskiego. Stosunkowo niedawno ukaza³a siê jego autorska ksi¹¿ka: Aktywizacja
spo³eczno-gospoda-rcza gmin wiejskich i ma³ych miast[K³odziñski 2006]. Jest to wa¿na praca w
bo-gatym dorobku tego Autora, bowiem stanowi podsumowanie wielu Jego wcze-œniejszych badañ i formu³uje podstawy nowego podejœcia do rozwoju obszarów wiejskich. Podejœcie to jest zbie¿ne z koncepcj¹ polityki wobec obszarów wiej-skich, któr¹ E. Clout okreœla jako trzeci¹ fazê, której cech¹ szczególn¹ jest wzglêdnie autonomiczne okreœlanie programu rozwoju obszarów wiejskich przez ich mieszkañców9[K³odziñski 2006, s. 17]. Wa¿n¹ czêœci¹ wy¿ej wspo-mnianej ksi¹¿ki jest analiza dzia³alnoœci 19 gmin lub ich stowarzyszeñ w zakre-sie o¿ywienia gospodarczego i spo³ecznego. Przygotowywanie siê do polskiego cz³onkostwa w UE, a nastêpnie mo¿liwoœæ skorzystania z niespotykanego wcze-œniej wsparcia publicznego dla rolnictwa i obszarów wiejskich stworzy³a nowe silne bodŸce do wzrostu aktywnoœci indywidualnej i zbiorowej. W niektórych przypadkach wsparcie to mo¿e jednak¿e os³abiaæ tê aktywnoœæ. Rozwój wsi mo-¿e dokonaæ siê jedynie rêkami i umys³ami jej mieszkañców. Bardzo silnie pod-kreœla tê zale¿noœæ Marek K³odziñski w swojej ksi¹¿ce, konkluduj¹c: „Wieœ
mu-9Faza pierwsza polityki rozwoju wsi w UE obejmowa³a przede wszystkim dzia³ania nakierowane
na modernizacjê i restrukturyzacjê rolnictwa. Faza druga polega³a na ekonomicznej dywersyfika-cji wsi i wspieraniu przedsiêbiorczoœci na obszarach wiejskich, obok utrzymuj¹cego siê wsparcia dla rolnictwa. W fazie trzeciej zachêca siê mieszkañców wsi do okreœlenia programów jej rozwo-ju i w³¹czania w ich realizacjê. W fazie tej wyraŸnemu wzmocnieniu ulega podmiotowoœæ wiej-skich spo³ecznoœci lokalnych.
si stan¹æ na nogi o w³asnych si³ach, a pomoc unijna i z bud¿etu pañstwa ma w tym tylko pomóc. Ludzie biedni i niezaradni maj¹ czêsto w sobie takie zaso-by energii, które mog¹ przy umiejêtnym wsparciu wywo³aæ proces robienia rze-czy spo³ecznie u¿ytecznych. Ludzi trzeba w³¹czaæ do rozwoju nie poprzez da-wanie pieniêdzy za bezczynnoœæ, tylko dlatego, ¿e s¹ biedni, ale poprzez pobu-dzanie drzemi¹cej w nich energii” [K³odziñski 2006, s. 260].
Nieprzypadkowo w ostatnich kilku latach du¿a czêœæ badañ i publikacji w IR-WiR PAN koncentrowa³a siê na problematyce instytucji, budowie kapita³u ludzkie-go i spo³eczneludzkie-go na wsi oraz tworzeniu warunków do rozwoju przedsiêbiorczoœci na wsi. S¹ to czynniki decyduj¹ce o rozwoju obszarów wiejskich. Du¿o uwagi po-œwiêciliœmy te¿ tworzeniu wizji rozwoju wsi, a tak¿e wypracowaniu podstaw poli-tyki zintegrowanego rozwoju tych obszarów. W publikacji zbiorowej, poœwiêconej wizji rozwoju polskiej wsi, jeden z czo³owych dzia³aczy samorz¹dowych i politycz-nych, a tak¿e czynny rolnik, Jan Krzysztof Ardanowski, tak napisa³ o przysz³oœci polskiej wsi: „Wydaje siê, ¿e wartoœæ obszarów wiejskich obiektywnie bêdzie ro-s³a. Zmieni¹ siê i rozszerz¹ funkcje przez nie pe³nione na rzecz spo³eczeñstwa. Za-paœæ cywilizacyjna, a co za tym idzie – pewna subiektywnie odczuwana ni¿szoœæ obszarów wiejskich odchodzi do historii. Wskazuj¹ na to liczne przyk³ady z wielu krajów œwiata. Jednak¿e kierunki i tempo zmian na obszarach wiejskich zale¿eæ bê-d¹, jak wspomnia³em, nie tylko od makroekonomicznych za³o¿eñ politycznych i zwi¹zanych z tym przep³ywów finansowych, ale tak¿e, a mo¿e przede wszystkim, od ludzkiej wyobraŸni, woli i aktywnoœci” [Ardanowski 2005, s. 55].
Wczeœniej podkreœla³em du¿e znaczenie nauk spo³ecznych dla rozwoju spo-³eczeñstw i gospodarek. Tym, co ³¹czy zainteresowania ró¿nych nauk spo³ecz-nych, jest problematyka instytucji. Instytucje tworz¹ spo³eczne ramy dzia³añ in-dywidualnych i zbiorowych, a wzajemne powi¹zania tych instytucji sk³adaj¹ siê na systemy spo³eczne, gospodarcze czy polityczne. Od nich zale¿y skutecznoœæ i efektywnoœæ dzia³añ ludzkich. W tym kontekœcie trafna i bardzo wa¿na wyda-je siê uwaga K.E. Bouldinga, ¿e „...w naukach spo³ecznych mo¿emy skutecznie przewidywaæ tylko za pomoc¹ œwiadomego tworzenia systemów, dziêki którym przewidywania oka¿¹ siê prawdziwe” [Boulding 1985b, s. 45].
BIBLIOGRAFIA
Ardanowski J., K., 2005: Czy mo¿na zmieniæ wieœ bez udzia³u jej mieszkañców? W: Polska wieœ
2025. Wizja rozwoju.Red. J. Wilkin. Fundusz Wspó³pracy, Warszawa.
Blythe R., 1979: Akenfield. Portret wsi angielskiej. LSW, Warszawa.
Boulding K.E., 1985a: Czy ekonomia jest niezbêdna? W: Ponad ekonomi¹. PIW, Warszawa. Boulding K.E., 1985b: Ekonomia jako nauka moralna. W: Ponad ekonomi¹. PIW, Warszawa. Cloke P., 2006: Conceptualizing rurality. In: Handbook of Rural Studies. Eds. P. Cloke, T.
Mars-den, P. Mooney. Sage Publications, London.
Ga³êski, B. 1966: Socjologia wsi. Problemy podstawowe. PWN, Warszawa.
Gillis M., Perkins D.H., Roemer M., Snodgrass D.R., 1992: Economics of development. W.W. Norton & Company, New York.
Gorlach K., 2004: Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy. Wydawnictwo Nauko-we Scholar, Warszawa.
K³odziñski M., 2006: Aktywizacja spo³eczno-gospodarcza gmin wiejskich i ma³ych miast. IRWiR PAN, Warszawa.
Kuhn T.S., 1985: Dwa bieguny. PIW, Warszawa.
Kuhn T.S., 2001: Struktura rewolucji naukowych. Fundacja Aletheia, Warszawa.
Marsden T., 2006: Pathways in the sociology of rural knowledge. In: Handbook of Rural Studies. Eds. P. Cloke, T. Marsden, P. Mooney. Sage Publications, London.
Polska wieœ w spo³ecznej œwiadomoœci,2004. Red. I. Bukraba-Rylska. IRWiR PAN, Warszawa. Polska wieœ 2008. Raport o stanie wsi,2008. Red. I. Nurzyñska, J. Wilkin. FDPA, Warszawa. Stiglitz J.E., 2004: Globalizacja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Turowski J., 1995: Socjologia wsi i rolnictwa. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.
Wieruszewska M., 1997: Wieœ polska: konteksty – kontrasty – strategie. IRWiR PAN, Warszawa. Wilkin J., 2008: Wielofunkcyjnoœæ rolnictwa i obszarów wiejskich. W: Wyzwania przed obszarami
wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014–2020.Red. M. K³odziñski. IRWiR PAN,
