Nowe, nieznane dane o kaledońskich — alpinotypnych fałdowaniach w Górach Świętokrzyskich

w Górach Œwiêtokrzyskich

Jerzy Znosko*

W Archiwum Pañstwowego Instytutu Geologicznego znajduje siê opracowanie Kieleckiego Przedsiêbiorstwa Geologicznego, Oddzia³ w Czêstochowie. Dotyczy ono rozpoznania w latach 1960–1961 z³o¿a hematytu w „³usce” ordowickiej Brzezin. Wyniki z³o¿owe s¹ negatywne. Naukowa wartoœæ rozpoznanej bardzo dok³adnie synkliny ordowickiej jest nie do przecenienia. Na podstawie wykonanych szybów, chodników, wierceñ — w tym i skoœnych, rowów badawczych, sond rêcznych i badañ elektrooporowych rozpoznano znakomicie budowê synkliny ordowickiej i etapy jej formowania. Stanowi ona niepodwa¿alny dowód o orogenicznych fa³dowaniach kaledoñskich w Górach Œwiêtokrzyskich.

S³owa kluczowe: kambr, ordowik, szyby, wiercenia, sondy, powierzchniowe zdjêcie geoelektryczne, synklina ordowicka Brzezin, fa³dowanie kaledoñskie, pokrywa dewoñska

Jerzy Znosko —New, unknown data on Caledonian-alpinotype folding in the Holy Cross Mts. (central Poland). Prz. Geol. ,48: 401–408.

S u m m a r y. In the Archive of the Polish Geological Institute there is a report by the Kielce Geological Enterprise, Czêstochowa Branch. It concerns the prospection of the haematite ore deposit in the Ordovician „slice” at Brzeziny village, Holy Cross Mts., during the years 1960–1961. Although economical results are negative the scientific value of the very detailed description of the Ordovician syncline is difficult to overestimate. Basing on investigations of shafts, galleries, drillholes, including inclined ones, trenches, hand-drilled boreholes and electrical surface survey it was possible to achieve an excellent recognition of the Ordovician syncline and its developmental stages. It represents an indisputle proof of an orogenic Caledonian folding in the Holy Cross Mts.

Key words: Cambrian, Ordovician, shafts, boreholes, probes, geoelectrical surface survey, Ordovician syncline of Brzeziny, Caledo-nian folding, DevoCaledo-nian cover

W latach 1958—1959 Instytut Geologiczny wykona³ w ordowickiej ³usce Brzezin wstêpne badania za pomoc¹ wierceñ, szybików, przekopów i sond rêcznych, których celem by³o stworzenie podstaw dla zaprojektowania i wykonania prac rozpoznawczych z³o¿a hematytu, a nastêpnie udokumentowania jego zasobów. Wobec zachê-caj¹cych wyników wstêpnego rozpoznania, które w listo-padzie 1959 r. opracowali E. Cieœla i H. Tomczyk, stwierdzaj¹c celowoœæ dalszych prac z³o¿owo-rozpoznaw-czych, Kieleckie Przedsiêbiorstwo Geologiczne — oddzia³ w Czêstochowie, opracowa³o aneks do projektu badañ geo-logicznych realizowanych w latach 1958–1959 przez Instytut Geologiczny. Autorami aneksu byli — H. Serwan, E. Cieœla i H. Tomczyk.

W uzasadnieniu celowoœci dalszych badañ geologicz-nych w ³usce Brzezin k/Morawicy E. Cieœla i H. Tomczyk pisz¹, ¿e ...dotychczasowe prace przeprowadzone za

z³o¿ami rudy ¿elaza ... potwierdzi³y uk³ad synklinalny warstw ordowiku i wybitn¹ asymetrycznoœæ w budowie geologicznej. Utwory dolnego ordowiku zaklinowane s¹ tu w utworach kambru, prawdopodobnie dolnego ... Obecne prace górnicze prowadzone g³ównie w skrzydle po³udnio-wym wskazuj¹, ¿e utwory kambru nasuniête s¹ na utwory ordowiku ... Z³o¿e wi¹¿e siê tutaj z najni¿szymi warstwami ordowiku (dolny skiddaw, górny tremadok), ... które nie-zgodnie kontaktuj¹ z utworami kambryjskimi zarówno w skrzydle po³udniowym jak i pó³nocnym.

W latach 1960-1961 na podstawie projektu robót poszukiwawczych, który opracowa³o Kieleckie Przedsiê-biorstwo Geologiczne — oddzia³ w Czêstochowie, wyko-nano w obrêbie ordowickiej synkliny i otaczaj¹cych

utworach kambru nastêpuj¹ce prace: 6 szybów z chodnika-mi poziomychodnika-mi, 7 rowów badawczych, ok. 500 sond rêcz-nych, geofizyczne badania elektrooporowe i 53 wiercenia o g³êbokoœci od 20 do 301 m, w tym 8 wierceñ skoœnych. Wiercenia i szybiki zosta³y usytuowane w dziewiêciu liniach (L1–L9) zaprojektowanych poprzecznie w stosun-ku do rozci¹g³oœci synkliny ordowickiej. Najbardziej war-toœciowe wyniki uzyskano na przekrojach L1, L2, L3 (ryc. 1).

Geologiczne opracowanie wyników badañ w rejonie Brzezin k. Kielc jest autorstwa mgr in¿. A. Mie-czys³awskiego. Opracowanie badañ i sporz¹dzenie doku-mentacji ukoñczono w maju 1962 r. W 1964 r. Tomczyk i Turnau-Morawska opublikowali pracê o stratygrafii i petrografii ordowiku Brzezin. Do analizy wybrali spoœród wykonanych wierceñ trzy o „najpe³niejszych” profilach. H. Tomczyk stwierdzi³ obecnoœæ ska³ arenigu, lanwirnu, landeila i karadoku dobrze udokumentowanych paleonto-logicznie. W pracy podkreœli³, ¿e ...nie przeprowadzono

analizy ca³oœci odwierconego materia³u, poniewa¿ rozpa-trywane tu problemy nie maj¹ charakteru struktural-no-kartograficznego. W opisanych profilach stwierdzi³:

silne i liczne zlustrowania, sprasowania, zgniecenia i spê-kania ska³; miejscami druzgot skalny (brekcje tektoniczne;

dop. autora), zmienne i na ogó³ strome upady ska³ oraz

hie-roglify, ale bez okreœlenia ich pozycji.

Turnau-Morawska (Tomczyk & Turnau-Morawska, 1964) w analizie petrograficznej zwraca uwagê na: obec-noœæ detrytycznych, ostrokrawêdzistych — allochtonicz-nych kwarców; ostrokrawêdzistych, allochtoniczallochtonicz-nych, ale bardzo dobrze zachowanych ziarn glaukonitu (podkreœle-nie moje), jak rów(podkreœle-nie¿ na pseudomorfozy glaukonitu po ³yszczykach i wreszcie na obecnoœæ ziarn skaleni.

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Obserwacje te jednoznacznie wskazuj¹ na pyrogenicz-ny charakter tych minera³ów i znakomicie uk³adaj¹ siê w obrazie ich wulkanogenicznego pochodzenia (Chlebowski, 1971).

Nie wdaj¹c siê w ocenê z³o¿owej czêœci opracowania trzeba jednak uwypukliæ niektóre, bardzo istotne obserwa-cje tektoniczne. W moim przekonaniu maj¹ one decy-duj¹ce znaczenie w dyskusji i sporze dotycz¹cym oceny i opinii tak wa¿nego problemu jak: Góry Œwiêtokrzyskie — kaledonidy czy waryscydy? wzglêdnie pogl¹du na ocenê rodzaju i skali ruchów, które dotknê³y kompleksy skalne starszego paleozoiku. W³aœciwa tektoniczna ocena tych zdarzeñ, implikuje ostateczny wniosek co do kaledoñskiej i waryscyjskiej ewolucji Gór Œwiêtokrzyskich i tym samym koñczy bezprzedmiotowy i d³ugoletni spór w pogl¹dach na ich kaledoñsk¹, czy te¿ waryscyjsk¹ przynale¿noœæ góro-twórcz¹.

*

D³ugoœæ zbadanej synkliny ordowickiej Brzezin mierzy ponad 1320 m, d³ugoœæ tej¿e synkliny natomiast — zbadanej w obrêbie samego z³o¿a bardzo dok³adnie, co w dokumenta-cji z³o¿owej wyra¿a siê kategori¹ B — ma 600 m (ryc. 1). Nachylenie skrzyde³ w poszczególnych przekrojach jest strome i mierzone przy kontakcie z utworami czwartorzêdu wynosi od 75 do 85o_{. W szybikach 1–3, 6, i 6a (ryc. 2–5)}

zaznacza siê wyraŸnie, choæ przy wielkiej stromiŸnie warstw, ich pochylenie ku pó³nocy. W szybikach 1–3 wykartowano dok³adnie w górnej partii synkliny w ich po³udniowym skrzydle fleksurowe przegiêcie skrzyd³a i czêœciowe jego wytarcie. Wszystkie przekroje zbadane szybikami (nr 1–3) wykazuj¹ strefê odk³ucia i nasuniêcia (ryc. 6) oraz uskoki póŸniejszej generacji o niewielkich amplitudach zrzutu nie przekraczaj¹cych 20 m.

Niezale¿nie od du¿ych nachyleñ skrzyde³ synkliny roboty szybikowe ujawni³y w obu skrzyd³ach synkliny ordowickiej niezwykle skomplikowane fa³dy niskiego rzê-du, które mog¹ byæ wyrazem 2-go i 3-rzêdnych zafa³dowañ, wzglêdnie mog¹ przedstawiaæ sp³ywy jeszcze nie zdiagenezowanego, plastycznego osadu (ryc. 7). W pierwszym przypadku struktury te wyra¿aj¹ reakcje nie-których partii jeszcze stosunkowo plastycznych ska³, w drugim przypadku by³yby reakcj¹ na ogromn¹ kompresjê, której by³ poddany górotwór. Wyrazem takiej tektoniki jest wyraŸna tendencja do zaciskania synkliny w górnych jej partiach i zbli¿ania do siebie obu bardzo intensywnie sfa³dowanych kompleksów kambryjskich ograniczaj¹cych synklinê od pó³nocy i po³udnia. I s¹ to przypadki niespora-dyczne w staropaleozoicznym rozwoju ca³ych Gór Œwiêto-krzyskich (Znosko, 1996a, fig. 5, 7, 8, 11–13).

G³êbokoœæ synkliny w przekrojach mierzona wzd³u¿ p³aszczyzny osiowej waha siê i mierzy w poszczególnych przypadkach — 120, 60, 200, 100, 258, 80 i 85 m. Ozna-rowy trenches 31 32 30 29 28 1 7 2 8 3 9 4 10 W1 W2 5 11 6 12 14 13 23 16 15 24 25 17 18 20 19 26 27 21 22 34 33 szybik nr 5 szybik nr 3 szybik nr 2 szybik nr 1 szybik nr 4 _{szybik nr 6} szybik nr 7 szybik nr 9 szybik nr 8 szybik nr 10 szybik nr 11 szybik nr 12 rów nr 4= 36m rów nr 3= 50m rów nr 2= 50m rów nr1 =17m rów nr 7= 27m rów nr 8= 23m rów nr 5= 23m 35 950 m STREFA RUDNA MINERALISATION ZONE szybiki shafts otwory boreholes

stare szybiki Czarnockiego

old shafts of Czarnocki

1 km

Warszawa

Wis³_a

100 km

Kielce

Ryc. 1. Szkic sytuacyjny wykonanych rowów oraz projektowanych robót górniczych i wierceñ w Brzezinach k. Kielc; (ryc. 1–8 wg Mieczys³awskiego; 1962)

cza to, ¿e synklina wzd³u¿ swojej osi pod³u¿nej unduluje tworz¹c poprzeczne depresje i elewacje. Skutkiem tego powierzchnia œciêcia erozyjnego znajduje siê na ró¿nej g³êbokoœci w stosunku do przegubu synklinalnego i spra-wia, ¿e synklina wydaje siê raz p³ytsza a innym razem g³êbsza. O formie, zacieœnieniu skrzyde³ i g³êbokoœci syn-kliny (przecie¿ na skutek erozji niepe³nej) najlepiej œwiad-czy przekrój przez otwory 44, 43, 45 i 49 (ryc. 8). W synklinie tej swobodnie zmieœci³by siê g³ówny, wysoko-œciowy korpus Pa³acu Kultury i Nauki w Warszawie. W sumie wiêc zbadana synklina ordowicka Brzezin rozci¹ga siê a¿ do szosy Kielce–Morawica, stanowi¹c tym samym w antyklinie kambryjskiej Brzezin znacz¹cy i dobrze

widocz-ny na mapie element (ryc. 9). Jak daleko siêga ona ku zachodowi od miejsca „³uski” oznaczonej na mapie ark. Kielce 1:100 000 (wersja B odkryta) przez Czarnockiego (1938) nie wiadomo. Ale nie jest wykluczone, ¿e rozci¹ga siê ona dalej ku zachodowi zanurzaj¹c siê i zaznaczaj¹c nastêpn¹ ukryt¹ i zaciœniêt¹ depresjê poprzeczn¹.

134,15 97,00 95,30 74,05 16 W14 W2Sz 1 10 utwory czwartorzêdu Quaternary rocks

i³owce i i³o³upki, mu³owce ciemnoszare z graptolitami

claystones, siltstones dark-grey with graptolites

wtr¹cenia hematytu, ³upki ilaste i muliste ciemnoszare lub szaro-zielone z graptolitami

haematite interbeds, shales and siltstones dark-grey or grey-green with graptolites

piaskowce zielone i szarog³azy, hematyt krystaliczny, wtr¹cenia i smugi hematytu

green sandstones and greywackes, crystal haematite, interbeds and streaks of haematite

brekcja, druzgot

breccia and debris

³upki ilaste i mu³owce szarozielonkawe z cienkimi przerostami i wtr¹ceniami dolomitu i kwarcytów

clay and shales, siltstones grey-green with thin interbeds of dolomite and quartzit

dyslokacja fault O R D O W IK O R D O VI C IAN KAMBR C AMBR IAN Sz 1 szyb Nr 1_{shaft Nr 1}

16 numer wiercenia_{number of borehole}

piaskowce kwarcytowe lub kwarcyty szare lub zielone quartzites and quartzit sandstones grey or green

50 m

Ryc. 2. Przekrój geologiczny synkliny ordowickiej przez otwory 16, W1, 4, W2, 10 i szybik 1

Fig. 2. Geological cross-section of Ordovician syncline along the boreholes 16, W1, 4, W2, 10 and shaft 1

93,5

50 m

Ryc. 3. Przekrój geologiczny synkliny ordowickiej przez wierce-nie 3 i szyb 2. Objaœwierce-nienia patrz ryc. 2

Fig. 3. Geological cross-section of Ordovician syncline along the borehole 3 and shaft 2. For explanations see Fig. 2

8 2 3

S N

111,7 90,72

50 m

Ryc. 4. Przekrój geologiczny synkliny ordowickiej przez wier-cenia 8, 2 i szyb 3. Objaœnienia patrz ryc. 2

Fig. 4. Geological cross-section of Ordovician syncline along the boreholes 8, 2 and shaft 3. For explanations see Fig. 2

Szerokoœæ synkliny (= odleg³oœæ obu skrzyde³) mierzo-na tu¿ pod mierzo-nadk³adem osadów holoceñskich prostopadle do jej biegu wynosi w poszczególnych przypadkach 30, 45, 70 i 90 m. W partiach przyprzegubowych synklin zaznacza siê niewielkie ale wyraŸne powiêkszenie ich szerokoœci. W¹skie szerokoœci synkliny w jej górnej partii oznaczaj¹, ¿e jest ona mocno zaciœniêta, a ponadto, ¿e jej szerokoœæ mo¿e jest, a w³aœciwie na pewno jest, zale¿na od g³êboko-œci powierzchni erozyjnej.

Synklina ordowicka na ca³ej swej zbadanej d³ugoœci wyraŸnie, jak to podkreœlono ju¿ wy¿ej, unduluje. Podobne zjawisko obserwujemy w antyklinie dymiñskiej, co dobrze widoczne jest na mapie Czarnockiego (1938) 1:100 000 wersja B — odkryta. Jej interpretacjê poda³em w mo¿li-wych dwóch wariantach (wessana lub wypchniêta — Zno-sko, 1996a, fig. 5). Interpretacjê tê w ca³oœci potwierdzaj¹ roboty górnicze i wiertnicze w „³usce” ordowickiej Brze-zin. Mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e ten uk³ad strukturalny obowi¹zuje w ca³ych Górach Œwiêtokrzyskich.

*

Odwrócony profil kam-bru i ordowiku w Kajetano-wie (Czarnocki, 1939, s. 19–20) oraz interpretacja przekroju w Wiœniówce i w Krzemiance (Znosko, 1996a, fig. 12 i 13) równie¿ pod-porz¹dkowuj¹ siê tej pra-wid³owoœci. Przekrój przez antyklinê dymiñsk¹ oraz obraz planu strukturalnego warstw dewoñskich na mapie odkrytej 1:100 000 (op. cit.) wskazuj¹ na to, ¿e ta inten-sywna tektonika wyraŸnie alpinotypna rozegra³a siê po sylurze a przed dewonem. Doskonale to widaæ na mapie Czarnockiego 1 : 100 000 (op.

cit).

Na tle rozleg³ego i fa³dowo s³abo zaburzonego pola dewoñskiego ujawniaj¹ siê zrêbowe j¹dra utworów staropaleozoicznych. Zbudo-wane s¹ one g³ównie z bardzo intensywnie sfa³dowanych utworów kambryjskich tworz¹cych samodzielne

bar-Sz.6 otw.40 Sz.6/A

S N

195 50 m

gleba i nadk³ad ska³ luŸnych

soil and weathered rocks

³upki i szarog³azy ordowiku

Ordovician shales and greywackes

strefa nasuniêcia overthrust-zone ³upki kambru Cambrian shales szybik nr 1, 2, 3 shaft nr 1, 2, 3 SSW NNE strefa mineralizacji mineralization zone szyb shaft 10 m

Ryc. 5. Przekrój geologiczny synkliny ordowickiej przez szyby 6, 6/A i wiercenie 40. Objaœnienia na ryc. 2

Fig. 5. Geological cross-section of Ordovician syncline along the shaft 6 and 6/Aand the projected borehole 40. Explanations see fig. 2

równie¿ intensywnie sfa³dowane, jak wykaza³y to roboty gór-nicze w z³uskowanej synklinie ordowickiej Brzezin.

Ca³y kompleks staropaleozoiczny musia³ byæ po sfa³dowaniu znacznie wypiêtrzony, a nastêpnie bardzo g³êbo-ko zerodowany. Partie antyklinalne zosta³y zgradowane a¿ po utwory kambru, a synklinalne a¿ po ich przeguby zbudowa-ne ze z³uskowanych ska³ syluru i ordowiku (vide antyklina dymiñska). Na sfa³dowanych i g³êboko œciêtych utworach starszego paleozoiku osadzi³y siê z du¿¹ niezgodnoœci¹ piaskowce i mu³owce emsu.

Podczas objazdu terenowego w paŸdzierniku 1963 r. odszuka³em obydwa p³aty dewonu zaznaczone przez J. Czarnockiego na jego mapie 1:100 000 (1938) po obu stro-nach szosy Kielce–Morawica.

W obrze¿eniu wschodniego ostañca erozyjnego dewo-nu zmierzone upady utworów kambryjskich wykazuj¹ ogólny upad 65–70o_{, a ponadto drobne zafa³dowania 2-go i}

3-go rzêdu. Zlewne piaskowce kwarcytowe emsu nakrywaj¹ z du¿¹, k¹tow¹ niezgodnoœci¹ ska³y kambryjskie. Ich upad ku S nie przekracza 10o_{a najczêœciej waha siê od 5}

do 7o_.

Taki uk³ad strukturalny w Dyminach jak i Brzezinach wyraŸnie dokumentuje intensywne fa³dowanie posylur-skie, które by³o w po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzy-skich zwi¹zane z dŸwigniêciem. Proces ten uruchomi³ siln¹

n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

piasek wiœniowy z rumoszem szarog³azów

claystone and greywackes debris

i³owce i ³upki

claystones and shales

i³owce i ³upki (ordowik) strefa zaburzeñ tektonicznych

claystones and green shales (Ordovician)

fauna fauna szarog³azy greywackes glina clay gleba soil

Ryc. 7. Profil geologiczny szybiku Nr 2 Fig. 7. Geological profile of shaft No 2

S N 44 43 45 49 h=235,99 h=234,53 h=234,60 h=235,34 77,00 243,20 143,30 156,50

J

O

O

O

Ryc. 8. Przekrój geologiczny synkliny ordowickiej przez otwory 44, 43, 45 i 49. G³êbokoœæ synkliny obrazuje wpisany kontur Pa³acu Kultury i Nauki w Warszawie; ohol — kambr dolny, hol-miowy, Oar.–kar. — ordowik, arenig–karadok

Fig. 8. Geological cross-section of Ordovician syncline along the boreholes 44, 43, 45, 49. The depth of the syncline is shown by enclosed contour of the Palace of Culture and Science in Warsaw. o_{hol — Lower Cambrian, Holmia Cambrian, Oar.-kar. —} Ordovician, Arenigian–Caradocian

i g³êboko siêgaj¹c¹ erozjê, która na jednostkach morfolo-gicznie wyniesionych uprz¹tnê³a prawie ca³kowicie utwo-ry ordowiku i syluru. Jako resztki poerozyjne zachowa³y siê one jedynie w wessanych i zakleszczonych synklinach. Wydaje siê byæ wielce prawdopodobne — a nawet pewne, ¿e zakleszczone i wessane lub wyt³oczone w powietrze synkliny ordowicko-sylurskie mog¹ byæ normalnym ele-mentem sk³adowym kaledoñskiego fa³dowania. Wielka kompresja tego fa³dowania doprowadza³a do bezpoœred-niego styku czo³owego antyklin kambryjskich woaluj¹c ordowicko-sylurskie synkliny. Wniosek, ¿e dyslokacje pod³u¿ne w obrêbie kambryjskich antyklin s¹ bliznami ich czo³owego kontaktu, pod którymi ukrywaæ siê mog¹ reszt-ki niezerodowanych synklin ordowicko-sylursreszt-kich, narzu-ca siê sam przez siê.

W pó³nocnym skrzydle struktury Niewachlo-wa–Szyd³ówka zaznacza siê przejœcie utworów syluru gór-nego w osady ¿edynu, które jak wiadomo szybko trac¹ ku górze morski charakter i brakizuj¹, a nastêpnie w zigenie maj¹ ju¿ limniczny hitus. Trwa zatem ci¹g³oœæ sedymenta-cyjna w zbiorniku reliktowym, który siê szybko wys³adza na skutek likwidacji po³¹czeñ z otwartym, morskim zbior-nikiem. Taki rozwój tektoniczny stymulowa³ powstanie zapadlisk œródgórskich, w których kontynuowa³a siê relik-towa sedymentacja, a jednoczeœnie by³ podstaw¹ dla kre-acji „synklinorium centralnego”.

Od pó³nocy ogranicza je staropaleozoiczne pasmo

na utwory dewonu i karbonu dolnego. Utwory starszego paleozoiku £ysogór maj¹ analogiczn¹ budowê jak i pasmo po³udniowe. Dowodz¹ tego przekroje przez Wiœniówkê i Krzemiankê, odwrócony profil górnego kambru i aszgilu górnego w Kajetanowie, profil Wilkowa oraz b. intensyw-ne sfa³dowanie kambru w okolicach Opatowa (Znosko, 1996a; Znosko [W:] Dadlez i in., 1994), wreszcie bardzo silnie sfa³dowane i z³uskowane utwory ordowiku i syluru stwierdzone w licznych wierceniach od Kajetanowa na zachodzie do Pobroszyna na wschodzie (Tomczykowa, 1968; tektoniczna interpretacja profili: Znosko, 1996b, 1999).

Po pó³nocnej stronie pasma ³ysogórskiego zaznacza siê na mapie Czarnockiego 1:100 000 sedymentacyjna konty-nuacja sylursko-¿edyñska, podobnie jak w synklinorium centralnym. Powstaje wiêc pytanie — na co nasuniêty jest kambr wzglêdnie kambro-sylur ³ysogórski? gdzie siê koñczy na pó³nocy obszar kontynuacji sedymentacyjnej syluru-¿edynu? i zaczyna siê strefa wypiêtrzonego kam-bro-syluru jako sfa³dowanego ³añcucha morfologicznego, o którym œwiadczy profil wiercenia w Rachowie (Znosko, 1996a, fig. 15) oraz obecnoœæ osadów emsu niezgodnie le¿¹cych na sfa³dowanych i z³uskowanych utworach gór-nego syluru w antyklinie Bronkowic (Znosko [W:] Dadlez i in., 1994, fig. 3b). Ostatnio na tak¹ mo¿liwoœæ interpreta-cyjn¹ zwróci³y równie¿ uwagê Stupnicka i Przyby³owicz (1998), pisz¹c o hipotetycznym masywie na pó³noc od Gór Œwiêtokrzyskich i jego alimentacyjnym zwi¹zku z osadami

3 2 2 110 4 3 4 6 6A g³êb. 116 depth 116 g³êb. 85 depth 85 g³êb. 75 depth 75 g³êb. 65 depth 65 g³êb. 45 depth 45 g³êb. 161 depth 161 g³êb. 200 depth 200 g³êb. 116 depth 116 g³êb. 220 depth 220 40 15 42 19 41 45 43 47 48 C 63_{0 m} B 5_60m A 13_0m A 70_m 2 A 60_m 1

N

Ryc. 9. Perspektywiczny schemat z³o¿a hematytu w ordowickiej synklinie Brzezin. Objaœnienia jak na ryc. 2 Fig. 9. Perspective scheme of the haematite beds at the Ordovician syncline in Brzeziny. For explanations see Fig. 2

*

I wreszcie ostatnie pytanie i próba odpowiedzi na zwi¹zek tektoniki utworów kambro-sylurskich i dewo-ñskich w Górach Œwiêtokrzyskich. Z dotychczasowej ana-lizy tektonicznej wynika jednoznacznie, ¿e styl tektoniczny utworów staropaleozoicznych jest bez w¹tpie-nia alpinotypny, charakterystyczny dla ³añcuchów oroge-nicznych.

Rzut oka na obraz geologiczny trzonu paleozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich i jego mezozoicznego obrze¿enia, szczególnie uwidoczniony na mapach w skali 1 : 300 000 i 1 : 500 000, przekonuje bez dyskusji, ¿e plan strukturalny os³ony mezozoicznej jest zdecydowanie brachyantyklinal-ny i odznacza siê szerokopromienbrachyantyklinal-nymi spaczeniami.

Utwory dewoñskie w przekroju miêdzy antyklin¹ Brzezin a £ysogórami, na doskona³ej mapie odkrytej 1:100 000 Czarnockiego (1938) w ¿adnym przypadku nie ujawniaj¹ tektoniki alpinotypnej (ryc. 10). Szeroka synkli-na miêdzy antyklin¹ brzeziñsk¹ i antyklin¹ dymiñsk¹ przedstawia sob¹ szerok¹ obni¿on¹ strukturê o po³ogich skrzyd³ach, które buduj¹ symetrycznie poszczególne ogni-wa stratygraficzno-litologiczne ska³ dewoñskich. Rozleg³e j¹dro tej brachysynkliny buduj¹ najm³odsze utwory dewo-ñskie — franu i famenu, a nawet karbonu, który wy³ania siê spod nakrywaj¹cego permu i niekiedy dolnego pstrego pia-skowca.

Podobny obraz zaznacza siê miêdzy antyklin¹ dymiñsk¹ a £ysogórami. Rozleg³e, jak i w poprzednim przypadku, pole utworów dewoñskich i karboñskich two-rzy szerok¹ synklinê, której po³ogie sktwo-rzyd³a symetrycznie okalaj¹ j¹drowe ska³y franu i famenu oraz karbonu równie¿ wyraŸnie ujawniaj¹cych brachysynklinalny charakter z podrzêdnymi, drugorzêdnymi zafa³dowaniami o niewiel-kiej amplitudzie skrzyde³. To jest w³aœciwy, pierwotny styl strukturalny m³odszego paleozoiku Gór Œwiêtokrzyskich i

z typow¹ waryscyjsk¹ — a wiêc orogeniczn¹ tektonik¹ nie maj¹cy nic wspólnego.

Intensywne i liczne dysjunktywne zaburzenia widocz-ne na mapie ark. Kielce 1 : 100 000 Czarnockiego (1938) s¹ póŸniejsze, a nasuniêcia utworów paleozoicznych na tria-sowe, a nawet górnojurajskie (Znosko, 1996a, fig. 7) dowodz¹, ¿e dysjunktywne skomplikowanie ca³ej pokrywy m³odopaleozoicznej i mezozoicznej nast¹pi³o po jurze a z pracy Stupnickiej (1972) wynika, ¿e i po kredzie, a nawet póŸniej — w oligocenie i miocenie.

Ma ono zapewne zwi¹zek z si³ami, które generowa³o rozrastaj¹ce siê dno bazaltowe Atlantyku, szczególnie na prze³omie kredy i trzeciorzêdu a intensywniej u schy³ku trzeciorzêdu (Znosko, 1999).

Wynika z tego oczywisty wniosek, ¿e ca³a przebudowa pokrywy m³odopaleozoicznej i mezozoicznej zrealizowa-na zosta³a sukcesywnie w kilku etapach zrealizowa-napiêæ tektonicz-nych, ale z dzia³alnoœci¹ tektoniczn¹ typowo waryscyjsk¹ nie ma ona wiele wspólnego. W wyniku tych ruchów skon-solidowane, zakrzep³e struktury staropaleozoiczne poprze-bija³y pokrywê dewoñsko-karboñsk¹ (a na pewno i mezozoiczn¹) i przybra³y charakter zrêbów i rowów. I tak przedstawione s¹ na doskona³ej mapie odkrytej 1: 100 000 ark. Kielce, wersja B Czarnockiego (1938).

W strefach szczególnie „uprzywilejowanych”, to zna-czy w strefach posthumnie, wielokrotnie uruchamianych, g³ównie w strefach dysjunktywnych, wzd³u¿ których j¹dra staropaleozoiczne by³y wielokrotnie przemieszczane, przy obustronnych naciskach mog¹cych mieæ ró¿n¹ genezê (nacisk– opór), tworzy³y siê w utworach dewonu i karbonu lokalne struktury fa³dowo-³uskowe. Maj¹ one jednak zupe³nie lokalny charakter, s¹ wymiarowo bardzo ma³e i jednoznacznie wskazuj¹ na tektonikê ramow¹. Przyk³adem takich struktur s¹ fa³dy œluchowickie oraz sfa³dowane i z³uskowane oraz ponasuwane na siebie dewo-ñskie warstwy w JaŸwicy na N od Chêcin, o których Racki i Zapaœnik (1979) s³usznie pisz¹, ¿e do ich powstania przy-Da Da Da Da Da Da Dg Dg Dg Dg De _Dm Dg De Df Df Df Dg Dg Da Df De Dm Dm Dg Df ska³y kambro-syluru Cambro-Silurian rocks ska³y ¿ywetu Givetian rocks ska³y franu Fransnian rocks Dm De Dm Dg Dm Df De 0 1 2 3 4 5 km

Ryc. 10. Schematyczny szkic rozk³adu ogniw stratygraficz-nych ska³ dewonu wed³ug mapy J. Czarnockiego 1:100 000 ark. Kielce, wersja odkryta, bez uskoków. Dm — ems, De — eifel, dg — ¿ywet, Df — fran, Da — famen

Fig. 10. Generalised division of stratigraphic stages of Devonian rocks. Based on the map of J. Czar-nocki; sheet Kielce 1: 100,000; exposed version, without faults. Dm — Emsian, De — Eifelian, Dg — Givetian, Df — Fran-snian, Da — Famennian

czynia³y siê m³odsze ruchy górotwórcze zwi¹zane ...np. z

laramijsk¹ aktywnoœci¹ stref wg³êbnych nieci¹g³oœci tekto-nicznych ograniczaj¹cych pierwotne strefy facjalne, a nastêpnie jednostki strukturalne. Nic dodaæ — nic uj¹æ!

*

W zwi¹zku z ujawnionymi niezmiernie interesuj¹cymi i wa¿nymi faktami strukturalnymi nale¿y wnieœæ sprosto-wania i dokonaæ korekty pogl¹dów Or³owskiego i Mizer-skiego (1998) opublikowanych jako Nowe dane o kambrze

antykliny chêciñskiej.

W œwietlerzeczywiœcie nowych danych

przedstawio-nych w niniejszym artykule trzeba stwierdziæ, ¿e nowe

dane Or³owskiego i Mizerskiego s¹ w swej istocie

powtó-rzeniem pogl¹dów publikowanych od lat w wielu wcze-œniejszych pracach.

I tak potwierdza siê pogl¹d Czarnockiego (1919), ¿e ...wewnêtrzna struktura antykliny chêciñskiej jest wyni -kiem kilkuetapowych ruchów tektonicznych. Wystêpuj¹ce w jej j¹drze utwory kambryjskie s¹ ujête w wiele mniej-szych form fa³dowych. Nale¿y jednak dodaæ, ¿e i utwory

ordowiku i syluru, które choæ tektonicznie ukryte towa-rzysz¹ antyklinom kambryjskim, s¹ równie¿ ujête w mniej-sze formy fa³dowe. Ordowik antykliny Brzezin ujawnia to bezspornie (ryc. 7).

Jak siê okazuje „brak utworów ordowiku i syluru w antyklinie chêciñskiej” mo¿e byæ pozorny, poniewa¿ obraz geologiczny antykliny dymiñskiej i stwierdzona w antykli-nie Brzezin synklina zbudowana z utworów ordowiku antykli-nie zezwala na taki wniosek. Wiêkszoœæ utworów ordowiku i syluru w obrêbie antyklin zosta³a zerodowana. Zachowa³y siê jedynie ich resztki zakleszczone obustronnie przez antykliny o sk³adzie kambryjskim. Nie ma wiêc podstaw twierdzenie, ¿e „problemu tego nie da siê rozstrzygn¹æ”. Zreszt¹, rozpoznany przez Czarnockiego (1938) obraz antykliny dymiñskiej a priori nie zezwala na takie regio-nalne wnioskowanie.

Antykliny brzeziñska i dymiñska s¹ odleg³e od siebie o ok. 4 do 5 km. Jest to odleg³oœæ, jak na stosunki regionalne, tak ma³a, ¿e wnioski wynikaj¹ce z budowy i sk³adu obu antyklin mo¿na na zasadzie identycznoœci rozwojowej przenosiæ z jednej antykliny na drug¹. Dotyczy to obecno-œci ordowiku i syluru w obu antyklinach oraz niezgodnoobecno-œci tektonicznej miêdzy kambro-sylurem a dewonem. Ró¿nice jakie obserwujemy s¹ spowodowane wy³¹cznie g³êboko-œci¹ erozji, która z antykliny brzeziñskiej usunê³a w ca³oœci utwory dewonu.

Rola ruchów kaledoñskich by³a, moim zdaniem, w ca³ych Górach Œwiêtokrzyskich dominuj¹ca — w przeci-wieñstwie do ruchów „waryscyjskich”, którym od czasów Nowaka (1928) przypisuje siê nadmiern¹ rolê.

Aktywizacja waryscyjska nie utworzy³a w¹skopro-miennych antyklin kambryjskich jak pisz¹ Or³owski i Mizerski (1998). Obraz strukturalny ska³ kambru, ordowi-ku i syluru w jednostce dymiñskiej i brzeziñskiej oraz sto-sunek do nich ska³ pokrywowego dewonu wskazuje wyra¿nie na przeddewoñskie (przedemskie) zaanga¿owa-nie fa³dowe. W¹skopromienne fa³dy starszego paleozoiku powsta³y przed emsem, a nie w trakcie aktywizacji wary-scyjskiej, chocia¿ mia³a ona niechybnie miejsce. Obraz

strukturalny pokrywy dewoñskiej jednoznacznie wskazuje na tak¹ kolejnoœæ zdarzeñ, które w takim duchu zosta³y omówione powy¿ej (ryc. 10).

Zmiany kierunków WNW–ESE na kierunki NW–SE s¹ rzeczywiœcie efektem laramijskim i dotknê³y one równie¿ górotwór sudecki, co bardzo dobrze ujawnia siê w planie strukturalnym bloku przedsudeckiego i kierunkach d³u¿szych osi anomalii geofizycznych w znacznym stopniu bêd¹cych odwzorowaniem pogrzebanych struktur geolo-gicznych.

Najm³odsze deformacje, umownie rozumiane jako laramijskie, przebudowa³y bardzo powa¿nie nie tylko trzon paleozoiczny Gór Œwiêtokrzyskich, ale równie¿ ca³¹ pokrywê mezozoiczn¹ — na obszarze ca³ego kraju. W zakrzep³ych i usztywnionych j¹drach staropaleozoicznych nie wszêdzie te nowe kierunki „laramijskie” mog³y siê ujawniæ z dostateczn¹ si³¹. St¹d i ró¿nice w kierunkach paleozoicznych i laramijskich Gór Œwiêtokrzyskich. Naj-intensywniej ujawniaj¹ siê one w antyklinie Mójczy. Lara-mijski kierunek równoleg³y do krawêdzi coko³u krystalicznego starej platformy oraz kierunek wa³u œród-polskiego i przylegaj¹cych niecek wyraŸnie dokumentuj¹ pole naprê¿eñ i kierunki dzia³ania si³ generowanych przez rozrastanie siê bazaltowego dna Atlantyku (Znosko, 1999).

Literatura

CHLEBOWSKI R. 1971 — Petrografia utworów ordowiku rejonu syn-kliny bardziañskiej w po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Arch. Miner., 29: 193–303.

CIEŒLA E. & TOMCZYK H. 1959 — [In:] Mieczys³awski A. 1962 — Opracowanie geologiczne wyników badañ wyst¹pieñ hematytu w rejo-nie Brzezin k/Kielc. Przeds. Geol. w Kielcach, Zak³. Z³ó¿ Rud ¯elaza Czêstochowa, Arch. PIG: 1–64.

CZARNOCKI J. 1919 — Stratygrafia i tektonika Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Tow. Nauk. Warsz., 28: 1–172.

CZARNOCKI J., 1938 — Ogólna mapa geologiczna Polski 1:100 000. Arkusz 4 — Kielce.

CZARNOCKI J., 1939 — Sprawozdanie z badañ terenowych wykona-nych w Górach Œwiêtokrzyskich w 1938 r. Biul. PIG, 15: 1–44. DADLEZ R., KOWALCZEWSKI Z. & ZNOSKO J. 1994 — Some key problems of the pre-Permian tectonics of Poland. Geol. Quart., 38: 169–190.

MIECZYS£AWSKI A. 1962 — Opracowanie geologiczne wyników badañ wyst¹pieñ hematytu w rejonie Brzezin k/Kielc. Przeds. Geol. w Kielcach, Zak³. Z³ó¿ Rud ¯elaza Czêstochowa, Arch. PIG: 1–64. NOWAK J. 1928 — La nature et rôle des plissements hercyniens en Pologne — [In:] XIV Congr. geol. intern. Madrid 1926. C.r. Fsc. 3 Madrid 1928: 1077–1083, m. 1, tl. 4.

OR£OWSKI S. & MIZERSKI W. 1998 — Nowe dane o kambrze anty-kliny chêciñskiej (Góry Œwiêtokrzyskie). Prz. Geol., 46: 278–282. RACKI G. & ZAPAŒNIK T. 1979 — Uwagi o tektonice utworów dewoñskich synkliny ga³êzickiej. Prz. Geol., 27: 154–158.

STUPNICKA E. 1972 — Tektonika po³udniowo-zachodniego obrze¿e-nia Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Geol., 14: 21–114.

STUPNICKA E. & PRZYBY£OWICZ T. 1998 — Hipotetyczny masyw na pó³nocy Gór Œwiêtokrzyskich a górny sylur antykliny Bron-kowic. Prz. Geol., 46: 836–844.

TOMCZYK H. & TURNAU-MORAWSKA M., 1964 — Stratygrafia i petrografia ordowiku Brzezin k. Morawicy w Górach Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 14: 501–546.

TOMCZYKOWA E. 1968 — Stratygrafia osadów najwy¿szego kambru w Górach Œwiêtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 54: 1–85.

ZNOSKO J. 1996a — Tectonic style of the Early Palaeozoic sequences in the Holy Cross Mountains. Geol. Quart., 40: 1–22.

ZNOSKO J., 1996b — Styl strukturalny ska³ kambro-syluru Gór Œwiê-tokrzyskich. Pol. Tow. Geol. Oddz. Poznañski, 5: 65–70.

ZNOSKO J., 1999 — Etapy ewolucji tektonicznej Gór Œwiêtokrzy-skich. Posiedz. Nauk. PIG, 55: 5–8.