Erozja w¹wozowa w zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego
(Wy¿yna Lubelska)
Zbigniew Gardziel*, Marian Harasimiuk*, Waldemar Jezierski*, Andrzej Paw³owski**,
Wojciech Zg³obicki*
Gully erosion in the western part of the Na³êczów Plateau (Lublin Upland). Prz. Geol., 54: 768–776.
S u m m a r y. The areas with thick loess covers face the risk of intense soil erosion processes as well as gully erosion. The western part of the Na³êczów Plateau is especially prone to particularly high degree of intensive erosion among the region (denudation hazard. The density of the gully network reaches here up to 10 km/km2. The administrative area of Kazimierz Dolny is under extreme threat of severe consequences of erosion processes which appeared with high frequency and caused significant devastation of infra-structure not only on a national but maybe on a European scale as well. Geological conditions together with surface features favour intensive, secondary and anthropogenically conditioned erosion processes. Already in the historical sources there are mentions about the disastrous consequences of torrential rainfalls in the Kazimierz Dolny region. In such conditions the torrential rainfall waters flow quickly down the gully bottoms of considerable inclinations, concentrating on the bottom of Grodarz river valley. As a result it may lead to flooding or silting of crops, the roads may be destroyed or silted and the properties completely flooded. Taking into account the natural and cultural values of Kazimierz Dolny and its surroundings, as well as the presence of the Kazimierz Landscape Park it is nec-essary to take urgent steps in order to limit the threats considerably.
Key words: gully erosion, loess areas, Na³êczów Plateau
Obszary, na których wystêpuj¹ mi¹¿sze pokrywy lesso-we, s¹ po³o¿one w obrêbie wy¿yn Polski Œrodkowej oraz na Przedgórzach Sudeckim i Karpackim w postaci ró¿nej wielkoœci p³atów, wyraŸnie wyró¿niaj¹cych siê od terenów przyleg³ych. W obrêbie Wy¿yny Lubelskiej lessy zajmuj¹ powierzchniê ok. 40%. Wystêpowanie pokryw lessowych powoduje, i¿ obszary te s¹ zagro¿one intensywnymi proce-sami erozji gleb, jak równie¿ erozji w¹wozowej. Wœród regionów o szczególnie wysokim stopniu zagro¿enia przez intensywne procesy erozyjno-denudacyjne na pierwszy plan wysuwa siê zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego. Obszar ten, objêty od 25 lat ochron¹ jako Kazimierski Park Krajobrazowy, jest równoczeœnie regio-nem o d³ugotrwa³ej, intensywnej gospodarce rolnej. Zawiera równie¿ cenne w skali miêdzynarodowej walory kulturowe. Bez w¹tpienia najcenniejszym obiektem nadaj¹cym temu obszarowi szczególna rangê jest zabytko-wy zespó³ architektoniczno-urbanistyczny Kazimierza Dolnego. Ze wzglêdu na swe po³o¿enie u podnó¿a wyso-kiego zbocza doliny Wis³y i w g³êboko wciêtym ujœcio-wym odcinku Grodarza (ryc. 1), obszar administracyjny miasta i gminy nara¿ony jest w sposób ekstremalny w skali kraju, a byæ mo¿e w skali Europy (Maruszczak, 1973), na wyj¹tkowo dotkliwe skutki procesów erozji w¹wozowej, które wystêpowa³y z du¿¹ czêstotliwoœci¹ i powodowa³y znacz¹ce zniszczenia w infrastrukturze.
Bior¹c pod uwagê skalê zjawisk i rangê Kazimierza, na obszarze tym powinny byæ podjête prace badawcze,
projektowe i wdro¿eniowe, zmierzaj¹ce do znacznego zmniejszenia stopnia zagro¿eñ. W artykule prezentujemy dotychczasowy stan wiedzy na ten temat.
Geologiczno-geomorfologiczne uwarunkowania erozji Skalne pod³o¿e zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego stanowi¹ zró¿nicowane litologicznie, sil-nie spêkane ska³y najwy¿szego mastrychtu oraz najni¿sze-go paleogenu — danu (Po¿aryski, 1948; Po¿aryska, 1967; Henkiel & Nitychoruk, 1983; Abdel-Gawad, 1986; ¯arski i in., 1998; Machalski, 2005). S¹ to ska³y wêglanowe i wêglanowo-krzemionkowe, wykszta³cone jako opoki i opoki margliste (górny mastrycht) oraz wapienie, gezy i wêglanowe piaskowce dolnego paleocenu (formacje pu³awska i sochaczewska). Podczwartorzêdowe deniwe-lacje stropu kompleksu kredowo-paleoceñskiego w strefie doliny Wis³y przekraczaj¹ 150 m, ku wschodowi stopieñ rozciêcia tej powierzchni maleje i w rejonie W¹wolnicy– Na³êczowa nie przekracza ju¿ 70 m (Harasimiuk & Hen-kiel, 1976). Tak du¿e deniwelacje wynikaj¹ przede wszyst-kim z intensywnego rozciêcia erozyjnego, zwi¹zanego z wczesnoplejstoceñsk¹ faz¹ rozwoju doliny Wis³y (Po¿aryski i in., 1994). Sieæ spêkañ skalnego pod³o¿a nawi¹zuje do kierunków struktur tektonicznych g³êbokie-go pod³o¿a paleozoiczneg³êbokie-go. Dominuj¹ kierunki zbli¿one do NW–SE i prostopad³e do nich (Henkiel & Nitychoruk, 1983), a uk³ad sieci dolinnej naœladuje tê tektonicznie uwa-runkowan¹ kierunkowoœæ (Harasimiuk, 1980).
Na ska³ach pod³o¿a zalega dwudzielny kompleks osa-dów plejstoceñskich. Czêœæ doln¹ tego kompleksu stano-wi¹ ró¿nowiekowe osady glacjalne, fluwio- i limnoglacjalne (ryc. 2). Nie stanowi¹ one ci¹g³ej pokrywy, ale w wielu miejscach ich mi¹¿szoœæ przekracza 20 m (Harasimiuk & Henkiel, 1978; ¯arski, 1988; Po¿aryski i *Zak³ad Geologii i Ochrony Litosfery, Uniwersytet Marii
Curie-Sk³odowskiej, Al. Kraœnicka 2cd, 20-718 Lublin; geolzg@biotop.umcs.lublin.pl;
**Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lubelska 4a, 24-120 Kazimierz Dolny
in., 1994). W kompleksie tym dominuj¹ osady zlodowace-nia odry. Zachodzlodowace-nia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego by³a w ca³oœci pokryta l¹dolodem w stadiale maksymal-nym tego zlodowacenia, w stadiale pomaksymalmaksymal-nym zna-laz³a siê w strefie marginalnej. St¹d du¿a ró¿norodnoœæ litologiczna i zmiennoœæ mi¹¿szoœci wystêpuj¹cych tu osa-dów (Harasimiuk & Henkiel, 1976; Po¿arski i in., 1994).
Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e na pó³noc od doliny Bystrej pokrywa osadów genetycznie zwi¹zanych z l¹dolo-dem cechuje siê du¿ymi mi¹¿szoœciami, œrednio powy¿ej 15 m, oraz dominacj¹ glin morenowych i utworów fluwio-glacjalnych. Udzia³ utworów limniglacjalnych jest nie-wielki zarówno przestrzennie, jak i w profilach pionowych. Na po³udnie od doliny Bystrej gliny zwa³owe tworz¹ na ogó³ cienk¹ i nieci¹g³¹ pokrywê, le¿¹c¹ bez-poœrednio na ska³ach pod³o¿a lub na cienkich osadach piaszczystych (Harasimiuk & Henkiel, 1976).
Czêœæ górn¹ osadów plejstoceñskich poza obszarami dolinnymi tworzy pokrywa lessowa z okresu zlodowacenia wis³y. Stratygraficznie reprezentuje ona zasadniczo jeden cykl lessotwórczy, przerywany tylko krótkimi okresami interstadialnymi, w czasie których tworzy³y siê inicjalne poziomy gleb kopalnych (Harasimiuk & Henkiel, 1978; Maruszczak, 1991).
Mi¹¿szoœæ pokrywy lessowej jest silnie zró¿nicowana, ale zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego wyró¿-nia siê w skali ca³ego kraju maksymalnymi mi¹¿szoœciami, wahaj¹cymi siê œrednio w granicach 15–20 m. Maksymal-ne mi¹¿szoœci do 30 m wystêpuj¹ wzd³u¿ pó³nocMaksymal-nej krawê-dzi P³askowy¿u Na³êczowskiego, a tak¿e wzd³u¿ prawie równole¿nikowych odcinków dolin prawych dop³ywów Wis³y — Bystrej i Grodarza. Tak du¿e mi¹¿szoœci s¹ wyni-kiem czêœciowego zasypywania lessem dolin i innych, mniejszych form dolinnych. Mo¿na stwierdziæ, ¿e maksy-malne mi¹¿szoœci pokrywy lessowej wyst¹pi³y w strefach najwiêkszych gradientów hipsometrycznych pod³o¿a
(Harasimiuk & Henkiel, 1978; Harasimiuk & Jezierski, 1998). Less, jako s³abo scementowany, porowaty osad eoliczny jest bardzo podatny na procesy rozmywania i pro-cesy suffozyjne, a tak¿e ruchy masowe (ryc. 3). W warun-kach, kiedy w pod³o¿u wystêpuj¹ utwory s³abo przepuszczalne lub nieprzepuszczalne (gliny morenowe, i³y zastoiskowe), przy silnym rozciêciu ca³ej pokrywy les-sowej mog¹ siê te¿ pojawiaæ procesy osuwiskowe.
Cech¹ charakterystyczn¹ rzeŸby zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego s¹ bardzo du¿e deniwelacje powierzchni terenu, osi¹gaj¹ce wzd³u¿ wschodniego zbo-cza doliny Wis³y wartoœci do ok. 100 m. Deniwelacje malej¹ ku wschodowi i w rejonie Na³êczowa nie przekra-czaj¹ ju¿ 50 m. Du¿e deniwelacje i urozmaicone ukszta³towanie powierzchni pod³o¿a powoduj¹, ¿e rzeŸba zachodniej czêœci p³askowy¿u wyró¿nia siê du¿¹ gêstoœci¹ sieci suchych dolin osi¹gaj¹c¹ wartoœæ do 5 km/km2
(Maruszczak, 1973). Tak wiêc zarówno warunki geolo-giczne, jak i rzeŸba terenu w sposób szczególny sprzyjaj¹ intensywnym, wtórnym i uwarunkowanym antropogenicz-nie procesom erozyjnym.
Podobne warunki jak w przypadku zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego wystêpuj¹ jeszcze w kilku regionach województwa lubelskiego. Nale¿y tu wymieniæ okolice Kraœnika na Wzniesieniach Urzêdowskich, okolice Szczebrzeszyna na Roztoczu, okolice Skierbieszowa na Dzia³ach Grabowieckich. S¹ to obszary w du¿ym stopniu zagro¿one zarówno procesami erozji gleb, jak i erozji wod-nej (Maruszczak, 1973; Buraczyñski, 1989/90).
Zjawiska katastrofalne
Zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego charak-teryzuje siê wyj¹tkowo gêst¹ sieci¹ w¹wozów, nawet w skali europejskiej. Miejscami przekracza ona 10 km/km2 (Maruszczak, 1973). Zawdziêcza to zarówno
wielowieko-0 200km LUBLIN Kazimierz Dolny KAZIMIERZ DOLNY 0 500m 118,8 141,3 146,8 190 180 180 190 200 200 190 210 210 210 200 200 190 190 160 200 190
Ryc. 1. W¹wozy w okolicy Kazimierza Dolnego Fig. 1. Gullies in the vicinity of Kazimierz Dolny
wej dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka, jak i specyficz-nym warunkom naturalspecyficz-nym, wœród których nale¿y wymieniæ mi¹¿sz¹ pokrywê utworów lessowych, du¿e deniwelacje — szczególnie w pobli¿u doliny Wis³y— oraz czêste wystêpowanie deszczów nawalnych (Chomicz, 1951; Parczewski, 1960), odgrywaj¹cych donios³¹ rolê w kszta³towaniu krajobrazu na tym obszarze. Równoczeœnie jednak warunki te stwarzaj¹ powa¿ne zagro¿enie dla infra-struktury znajduj¹cych siê na tym obszarze miejscowoœci. Szczególnie dotyczy to Kazimierza Dolnego. Dolna, lessowa czêœæ dorzecza potoku Grodarz (o pow. ok. 11 km2
) rozciêta jest gêst¹ sieci¹ w¹wozów (ryc. 1), których ³¹czna d³ugoœæ dochodzi niemal do 60 km. Zbocza doliny, wciêtej w odcinku ujœciowym do g³êbokoœci 80–90 m w stosunku do wierzchowiny, osi¹gaj¹ miejscami nachylenie przekraczaj¹ce nawet 30o
(Maruszczak i in., 1984). Zadrze-wienia wystêpuj¹ niemal wy³¹cznie w w¹wozach (ryc. 4) lub na stromych stokach, gdy¿ stosunkowo urodzajne p³owe gleby lessowe zosta³y od dawna zajête pod uprawê (Klimowicz & Uziak, 1994).
W tych warunkach wody z opadów nawalnych podle-gaj¹ szybkiemu sp³ywowi dnami w¹wozów o du¿ych spad-kach, koncentruj¹c siê w dnie doliny Grodarza. Dochodzi wówczas do zalania i zamulenia upraw, zniszczenia lub
zamulenia dróg, zalania ca³ych posesji, piwnic i parterów budynków.
S¹siaduj¹ca z dolin¹ Wis³y wysoka krawêdŸ P³askowy¿u Na³êczowskiego stanowi œrodo-wisko szczególnie sprzyjaj¹ce powstawaniu deszczów nawalnych. Zwi¹zane jest to z du¿y-mi kontrastadu¿y-mi wysokoœciowydu¿y-mi i terdu¿y-micz- termicz-no-wilgotnoœciowymi, wynikaj¹cymi z s¹siedztwa du¿ej rzeki oraz wylesionego, zajê-tego pod uprawê p³askowy¿u lessowego (Rodzik i in., 1998).
Podczas deszczu nawalnego szybko nastêpuje przekroczenie chwilowej zdolnoœci retencyjnej i sp³yw wody opadowej w¹wozami (gdzie chwilowe przep³ywy mog¹ osi¹gaæ war-toœci ok. kilka m3
/s) do doliny Grodarza. Inten-sywnie s¹ wówczas erodowane zarówno obszary pól uprawnych, jak i dna w¹wozów, a iloœæ wynoszonego materia³u siêga kilku tysiêcy ton z jednego kilometra kwadratowego zlewni w¹wozu (Maruszczak, 1986). Do Kazimierza docieraj¹ gwa³towne sp³ywy zarówno z w¹wozów uchodz¹cych bezpoœrednio do miasta, jak równie¿ z wy¿ej po³o¿onych zlewni w¹wozo-wych — poprzez dolinê Grodarza. Ocenia siê, ¿e intensyw-ny deszcz nawalintensyw-ny mo¿e spowodowaæ osadzenie na terenie miasta namu³ów o objêtoœci od kilku do kilkunastu tysiêcy metrów szeœciennych (Józefaciuk & Józefaciuk, 1984).
O katastrofalnych dla Kazimierza Dolnego skutkach opadów nawalnych informuj¹ ju¿ Ÿród³a historyczne. Przy-taczane s¹ szczególnie opisy dotycz¹ce 1633 r., kiedy to „woda z d¿d¿a, gwa³towna z gór na spichrze napad³a” (Teodorowicz-Czerepiñska, 1981) oraz Pieœñ nowa anoni-mowego autora O gwa³townym deszczu, nigdy
nies³ycha-nym w Koronie Polskiej, w Kazimierzu Dolnies³ycha-nym, w roku 1644, w wyniku którego „wpad³a z gór woda w ulice,
poznosi³a kamienice” oraz poczyni³a wiele innych szkód w mieœcie (Nie na sto, ani na dwieœcie sta³o siê tam szkody w
mieœcie), a ponadto w wielu miejscach zmieni³a rzeŸbê
terenu — ...Gdzie by³y góry wysokie, tam teraz do³y
g³êbo-kie... (Montusiewicz, 1991). W minionym stuleciu
wyst¹pi³o kilka opadów nawalnych, katastrofalnych w skutkach dla opisywanego obszaru (Rodzik i in., 1998). W maju (w nocy z 13 na 14) 1936 r. deszcz nawalny spowodo-wa³ tak gspowodo-wa³towny przybór wody w Grodarzu, ¿e maksy-malny przep³yw kulminacyjny wyniós³ 106 m3/s (Dêbski, 1970), podczas gdy obecnie w potoku tym przep³yw kszta³tuje siê zwykle na poziomie kilkunastu litrów na sekundê. Ulice Kazimierza znajduj¹ce siê blisko potoku zosta³y silnie zamulone, a piwnice w wielu domach zalane wod¹ (Parczewski, 1960). Obecnie dolny odcinek Grodarza jest obetonowany, nie zabezpiecza to jednak miasta przed powodzi¹, gdy¿ w przypadku gwa³townych i intensywnych opadów wody potoku mog¹ niekiedy nawet wyst¹piæ z tak obudowanego koryta.
W lipcu 1956 r. na stacji meteorologicznej w Pu³awach zanotowano w ci¹gu 40 min. opad w wysokoœci 30,7 mm, a ulewa, która nawiedzi³a po³o¿on¹ o 6 km na po³udnie Par-chatkê spowodowa³a intensywn¹ erozjê den licznych w¹wozów, unosz¹c kamienie o œrednicy kilkunastu a nawet kilkudziesiêciu centymetrów (Reniger, 1959). W okolicy Kazimierza silny sp³yw powierzchniowy wód opadowych wyst¹pi³ w lipcu 1970 r., kiedy to zanotowano opad dobo-wy w dobo-wysokoœci 57,8 mm (Ziemnicki i in., 1975), a tak¿e w kwietniu 1976 r., gdy po opadach dobowych w wysokoœci 48,4 mm przep³yw przy ujœciu Grodarza wzrós³ do 12,6 m3
/sek. (Maruszczak i in., 1984). Tak wielkie iloœci wody transportuj¹ olbrzymi¹ masê zawiesin (ryc. 5).
0 4m 4m margle marls glina zwa³owa glacial till piaski i ¿wiry
sands and gravels
gleby soils less loess koluwia colluvia
Ryc. 2. Przekrój geologiczny pod³o¿a w¹wozu „Cha³ajowy Dó³” (wg Repe-lewska-Pêkalowa & Pêkala, 1988)
Fig. 2. Geological cross-section through the “Cha³ajowy Dó³” gully basement complex (after: Repelewska-Pêkalowa & Pêkala, 1988)
Ryc. 3. Zsuw ze zbocza w¹wozu drogowego (fot. Zbigniew Gar-dziel)
Fig. 3. Landslident on the slope of the road gully (photo by: Zbi-gniew Gardziel)
NajgroŸniejszy w skutkach by³ deszcz nawalny w Kazimierzu w dniu 24.06.1981 r. W ci¹gu 1 godziny wyso-koœæ opadu wynios³a ponad 100 mm, a sp³ywaj¹ca do Gro-darza woda zamieni³a go w rw¹c¹ rzekê o przep³ywie w odcinku ujœciowym szacowanym na 37 m3/sek (Marusz-czak i in., 1984). W Kazimierzu na jednej z dróg (Norowy Dó³) zosta³a zerwana kostka granitowa na odcinku kilkuset metrów, zerwane zosta³y równie¿ fragmenty nawierzchni asfaltowych dróg w Czerniawach i w dnie doliny Grodarza (ul. Nadrzeczna) — rw¹ca woda unosi³a p³aty asfaltu o powierzchni kilku m2
. £¹czna masa wyerodowanego wów-czas z w¹wozów materia³u oszacowana zosta³a na kilka-dziesi¹t tysiêcy ton. Woda zala³a wiêkszoœæ ulic, jak
równie¿ piwnice i partery wielu domów, a objêtoœæ osadzo-nych w mieœcie namu³ów wynios³a co najmniej kilkanaœcie tysiêcy metrów szeœciennych (Gardziel i in., 1996).
Deszcze nawalne, powoduj¹ce katastrofalne skutki zarówno geomorfologiczne, jak i dla infrastruktury, wystê-puj¹ w zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego raz na kilka lat. Nieco mniejsze skutki powoduj¹ bardzo intensywne sp³ywy roztopowe, które zdarzaj¹ siê w tym regionie raz na kilkanaœcie lat — mia³y miejsce w latach 1956, 1964, 1979 i 1996 (Mazur & Pa³ys, 1992; Gardziel i in., 1996). WyraŸnie mniejsze, ale równie¿ istotne skutki wywo³uj¹ letnie deszcze ulewne, które wystêpuj¹ prak-tycznie ka¿dego roku, a nawet kilka razy w roku (Ziemnic-ki & Naklic(Ziemnic-ki, 1971; Ziemnic(Ziemnic-ki i in., 1975). Tego typu zjawiska pozostawiaj¹ ka¿dorazowo w obrêbie dróg i ulic Kazimierza ok. 100 m3
namu³ów, a jeden z w¹wozów (na Kulawej Górze) w wyniku intensywnej erozji po ulewnych deszczach w 1996 r. zosta³, na kilka lat, wy³¹czony z ruchu ko³owego.
Natê¿enie erozji w¹wozowej w zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego w czasach historycznych
W¹wozy s¹ powszechnymi formami rzeŸby na powierzchni Ziemi. O bardzo czêstym wystêpowaniu œwiadczyæ mo¿e obecnoœæ w wielu jêzykach œwiata termi-nów s³u¿¹cych do ich opisu: gully (ang.), arroyo (hiszp.),
owrag (ros.), ravin (franc.), Graben (niem.). Istotne z
naukowego i praktycznego punktu widzenia jest w zwi¹zku z tym pytanie: w jakich warunkach, w jaki sposób i kiedy rozpoczê³o siê powstawanie w¹wozów?
W umiarkowanej strefie klimatycznej proces powsta-wania omawianych form jest wi¹zany z dzia³alnoœci¹ cz³owieka, przede wszystkim deforestacj¹ obszarów o urozmaiconej rzeŸbie i powiêkszaniem area³u u¿ytków rol-nych (Bork, 1989; Maruszczak, 1986, 1988; Starkel, 1988; Ryc. 4. Typowy w¹wóz lessowy w zachodniej czêœci P³askowy¿u
Na³êczowskiego (fot. Wojciech Zg³obicki)
Fig. 4. A typical loess gully in the western part of the Na³eczów Plateau (photo by: Wojciech Zg³obicki)
„Kwaskowa Góra” „Przytu³kowe” (dolny odcinek
lower section)
„Korzeniowy” „Kulawa Góra” „W¹wóz nad Ÿród³em”
Dawna forma u¿ytkowania Former way of use
droga regionalna regional road dojazd na pola access road to fields
dojazd na pola access road to fields
dojazd na pola access road to fields droga lokalna local road droga lokalna regionalna? local regional?road droga leœna forest road dojazd na pola access road to fields Wspó³czesna forma
u¿ytkowania
Present-day way of use
dojazd na pola access road to fields droga lokalna local road
dojazd na pola| access road to fields droga lokalna local road
droga lokalna local road dojazd na pola access road to fields
nieczynny closed zakaz wstêpu no entry droga lokalna local road dojazd na pola local road D³ugoœæ w¹wozu
Length of the gully 1200 m 300 m 400 m 200 m 200 m
G³êbokoœæ maksymalna
Maximal depth 9–10 m 2 m 6–7 m 7–8 m 5–6 m
Maksymalny spadek dna Maximal slope of the
bottom 5
o
–8o 8o 8–9o 12o 7–8o
Zlewnia w¹wozu Catchment of the gully
tylko w³asna only its own
pola po³o¿one powy¿ej
fields located above
w dolnej czêœci fragment zbocza in lower part fragment of the slope
niecka drogowa i fragment zbocza road trough and part of the slope
droga na wierzchowinie road on the plateau Erozja dna
Erosion in the bottom
umiarkowana namoderate silna strong umiarkowana namoderate bardzo silna very strong umiarkowana (p³yty IOMB) moderate Procesy na zboczach
Processes on the slopes
drobne obrywy i zsuwy small-scale landfalls and landslides odk³ucia i obrywy landfalls and landslides drobne obrywy small-scale landfalls du¿e obrywy z drzewami, sufozja big landfalls with trees, piping
osypywanie screes
Tab. 1. Charakterystyka wybranych w¹wozów drogowych w zlewni Grodarza (wg Gardziel & Rodzik 2001a, zmieniona) Tab. 1. Characteristics of selected road gullies of Grodarz catchment (after: Gardziel & Rodzik, 2001a, changed)
Œnieszko, 1995; Vanwalleghen i in., 2006). Prowadzone badania dowodz¹, ¿e przy obecnie istniej¹cych warunkach klimatycznych Europy Zachodniej i Œrodkowej, powsta-wanie w¹wozów w obrêbie niezaburzonych przez cz³owie-ka powierzchni leœnych nie wystêpuje (Vanwalleghem i in., 2003, 2005). Jest to zwi¹zane w g³ównej mierze z wysok¹ pojemnoœci¹ infiltracyjn¹ gleb leœnych, co czyni wystêpowanie hortonowskiego sp³ywu powierzchniowego praktycznie niemo¿liwym. Istniej¹ce na obszarach leœnych w¹wozy s¹ w zwi¹zku z tym pozosta³oœciami starego krajobrazu, a same formy i zwi¹zane z nimi osady odzwierciedlaj¹ etapy wp³ywu cz³owieka na œrodowisko. Badania sedymentologiczne i archeologiczne wskazuj¹ jed-noczeœnie, ¿e wylesienie nie jest wystarczaj¹cym warun-kiem zainicjowania procesów erozji w¹wozowej. Konieczne jest wspó³wystêpowanie ulewnych deszczy (Œnieszko, 1995). W¹wozy rozwijaj¹ siê bowiem przede wszystkim podczas gwa³townych ulew i roztopów (Buraczyñski & Wojtanowicz, 1974; Maruszczak, 1986).
Na wy¿ynach lessowych Polski po³udniowo-wschod-niej intensywna presja cz³owieka na œrodowisko
rozpo-czê³a siê wraz z pojawieniem siê osiad³ych spo³ecze-ñstw neolitycznych ok. 5000 lat temu (Nogaj-Chachaj, 2000). W krajobrazie w wyniku rolniczej deforestacji zaczê³y pojawiaæ siê tereny bezleœne, na których roz-wija³y siê procesy erozji gleb i erozji w¹wozowej. Charakter prowadzonej gospodarki rolnej i stosunko-wo niewielki jej zasiêg przestrzenny postosunko-wodowa³, ¿e a¿ do XV w. natê¿enie erozji w¹wozowej nie by³o du¿e (Maruszczak, 1988). Powstawa³y jedynie pojedyncze formy w¹wozowe w pobli¿u osad ludzkich (Œnieszko, 1995; Œnieszko & Grygierczyk, 1991). Dopiero w póŸ-nym œredniowieczu ukszta³towa³y siê stabilne granice polno-leœne i najprawdopodobniej dopiero wówczas zaczê³a rozwijaæ siê na wiêksz¹ skalê sieæ w¹wozów lessowych (Maruszczak, 1988).
Wœród badaczy zajmuj¹cych siê problematyk¹ erozji w¹wozowej przewa¿a pogl¹d, ¿e powstanie sieci wspó³czeœnie istniej¹cych w¹wozów na obszarach lessowych jest zwi¹zane z ostatnim tysi¹cem lat (Bura-czyñski, 1989/1990; Czarnecki, 1996; Makowski, 1976; Maruszczak, 1973, 1986; Œnieszko, 1991; Van-walleghem i in., 2006). Rozwa¿ania dotycz¹ce wieku w¹wozów opieraj¹ siê przy tym najczêœciej na analizie gêstoœci zaludnienia (wielkoœci presji na œrodowisko) oraz zmian klimatycznych (czêstotliwoœci deszczy nawalnych). Na tej podstawie Maruszczak (1988) i Buraczyñski (1989/1990) stwierdzaj¹, ¿e wiêkszoœæ w¹wozów na obszarach lessowych nie jest starsza ni¿ 1000 lat (stawiana jest te¿ teza, ¿e znaczna czêœæ istniej¹cych obecnie du¿ych w¹wozów powsta³a 300–400 lat temu). Z kolei Marusz-czak i in. (1984) prowadz¹c studia w zlewni Grodarza i przyjmuj¹c 1 mm/rok jako maksymalne tempo denudacji obszarów lessowych, okreœlili czas potrzebny do odprowa-dzenia materia³u o kubaturze odpowiadaj¹cej obecnie ist-niej¹cym w¹wozom na 440 i 1000 lat.
Bezpoœrednie datowania osadów zwi¹zanych z proce-sami erozji w¹wozowej s¹ znacznie rzadsze. Badania w Parchatce (zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego) wskazuj¹ na dwie fazy o¿ywienia erozji w¹wozowej: 6,5–1,7 tys. lat BP oraz XI w. po czasy wspó³czesne (Œnieszko, 1995). Kolejny profil dostarczaj¹cy danych na temat wieku w¹wozów to Jêdrzejówka (Roztocze Zachod-nie). Wystêpuj¹cy tu poziom powalonych drzew mo¿na uznaæ za efekt wyj¹tkowo gwa³townej ulewy, jaka wyst¹pi³a na prze³omie XI i XII w. Przykrywaj¹ce mu³y s¹ osadami odpowiadaj¹cymi erozji w¹wozowej, która nasili³a siê po utworzeniu bruzdy inicjalnej po ulewie (Œnieszko, 1991).
Interesuj¹cych informacji dotycz¹cych faz erozji w¹wozowej w okolicach Kazimierza Dolnego (P³askowy¿ Na³êczowski) dostarczaj¹ studia prowa-dzone przez polsko-niemiecki zespó³ badawczy w systemie w¹wozowym
„Do³y Podmularskie” (Zg³obicki i in.,
2003). Szczegó³owe badania by³y pro-wadzone w bocznej odnodze o d³ugoœci 300 m (ryc. 6). W dnie formy, w obrêbie eworsyjno-sufozyjnego progu, ods³ania siê profil osadów proluwialno-koluwialnych o mi¹¿szoœci 3,8 m (ryc. 7, 8). Stwierdzo-no tu wystêpowanie kilku faz rozcinania i wype³niania form osadami. Dok³adna analiza sedymentologiczna w po³¹cze-niu z datowaniami archeologicznymi i
14
C pozwoli³a na wyró¿nienie czterech faz erozji w¹wozowej (ryc. 9): a) epoka Ryc. 5. Intensywna redepozycja produktów erozji w¹wozowej (fot.
Wojciech Zg³obicki)
Fig. 5. Intensive redeposition of the gully erosion products (photo by: Wojciech Zg³obicki) 203 210 180 200 160 0 200m pokrywy lessowe loess covers LUBLIN RZESZÓW 0 75km
Ryc. 6. Po³o¿enie w¹wozu „Do³y Podmularskie” na tle pokryw lessowych Polski po³udniowo-wschodniej (za: Maruszczak, 1972)
Fig. 6. Location of “Do³y Podmularskie” gully system against the loess covers of south-eastern Poland (after: Maruszczak, 1972)
br¹zu (ok. 1500 BC); b) wczesne œredniowiecze (ok. 1000 AD); c) XVI–XVII wiek; d) II po³owa XIX wieku — czasy wspó³czesne.
Badania prowadzone w systemie „Do³y Podmularskie” potwierdzi³y, ¿e w¹wozy na obszarach lessowych s¹ for-mami, których rozwój, najprawdopodobniej lokalnie, zachodzi³ ju¿ 3500 lat temu. Od tego czasu, a byæ mo¿e tak¿e wczeœniej, stanowi¹ one nieod³¹czny element kra-jobrazu wy¿yn lessowych u¿ytkowanych rolniczo. Najin-tensywniejsze procesy erozji w¹wozowej — na co wska-zuj¹ rozmiary kopalnej formy — dzia³a³y w XVI–XVII wieku, a by³o to spowodowane rozwojem osadnictwa i rol-nictwa w rejonie Kazimierza Dolnego oraz wiêksz¹ czêsto-tliwoœci¹ ulewnych deszczy (ma³a epoka lodowa). Prowadzone w zlewni Grodarza studia pokazuj¹, ¿e rozwój w¹wozów w warunkach gospodarki cz³owieka by³ wielo-fazowy. W przypadku niektórych w¹wozów ich obecny wygl¹d jest rezultatem kilku faz rozcinania i wype³niania form erozyjnych. Okresy erozji mog¹ byæ wi¹zane z intensywniejszym osadnictwem i wiêksz¹ czêstotliwoœci¹ ulewnych deszczy, a fazy wype³niania z mniejsz¹ intensywnoœci¹ rolnictwa czy nawet reforestacj¹ obszaru. A zatem nie we wszystkich przypadkach rozwój w¹wozów
polega³ na ci¹g³ym,
choæ przebiegaj¹cym epizodycznie, powiêkszaniu formy na skutek erozji. Istniej¹ce wspó³czeœnie w¹wozy nie zaw-sze s¹ formami najg³êbszymi (ryc. 9). Czêsto jest równie¿ tak, ¿e ostatnia faza erozji mo¿e usuwaæ œlady — formy i osady — poprzednich.
W¹wozy drogowe (g³êbocznice) zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego
Na obszarze zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczow-skiego, podobnie jak na innych obszarach lessowych, obok w¹wozów naturalnych wystêpuj¹ równie¿ w¹wozy drogo-we, zwane g³êbocznicami (w innych regionach, z niemiec-kiego — holwegami). Charakteryzuj¹ siê one zespo³em specyficznych cech, dziêki któremu s¹ ³atwo rozpoznawal-ne zarówno na mapie jak i w terenie. W przeciwieñstwie do w¹wozów naturalnych, które najczêœciej tworz¹ rozbudo-wane systemy z licznymi odga³êzieniami, g³êbocznice maj¹ przebieg zbli¿ony do prostolinijnego i nie posiadaj¹ bocznych odga³êzieñ, a ich zlewnie s¹ niewielkie (ryc. 10). Przekrój poprzeczny w¹wozów drogowych jest zbli¿ony do prostok¹ta — œciany s¹ prawie pionowe, dno niemal
p³askie, a szerokoœæ ca³ego w¹wozu drogowego równa szero-koœci jego dna (ryc. 11). W okoli-cy Kazimierza Dolnego (w zlewni Grodarza) w¹wozy drogowe sta-nowi¹ nawet ok. 20–30% ogó³u w¹wozów — zarówno pod wzglê-dem ich gêstoœci, jak i d³ugoœci (Gardziel & Rodzik, 2001b).
Decyduj¹c¹ rolê w powstawa-niu i rozwoju g³êbocznic — przy sprzyjaj¹cych warunkach natural-nych — odgrywa dzia³alnoœæ cz³owieka. Wytyczenie drogi gruntowej na terenie nachylonym prowadzi do powstania nowej for-my ukszta³towania powierzchni. Dno drogi podlega bowiem obni¿aniu wskutek procesów sp³ukiwania zachodz¹cych po s³abo przepuszczalnym gruncie oraz mechanicznego oddzia³ywa-nia kó³ pojazdów. Gdy wciêcie drogi zaczyna przekraczaæ kilka-dziesi¹t centymetrów, na zbo-czach tak powsta³ej formy Ryc. 8. Ods³oniêcie utworów koluwialnych w bocznej odnodze sytemu „Do³y Podmularskie”
(fot. Markus Dotterweich)
Fig. 8. Exposure of colluvial deposits in the tributary gully of “Do³y Podmularskie” system (photo by: Markus Dotterweich)
1m 1m 14C: cal BC 1516 14C: cal BC 1919 14C: cal BC 1517 14C: cal AD 1652 14C: cal BC 1735 ceramika/pottery (800-1000 AD) ceramika/pottery (2300-1300BC) 14C: cal AD 1532 ceramika/pottery (1700-1300BC) less loess
koluwia i deluwia lessowe
loess colluvia
poziomy próchniczne gleb
humus soil horizons
¬
Ryc. 7. Profil osadów koluwial-nych wype³niaj¹cych kopalne rozciêcia erozyjne w bocznej odnodze systemu w¹wozowego „Do³y Podmularskie” (wg. Zg³obicki i in., 2003, zmienione) Fig. 7. Profile of colluvial deposits in fossil erosion ravi-nes in the tributary gully of „Do³y Podmularskie” system (after Zg³obicki et al., 2003, changed)
zaczynaj¹ rozwijaæ siê ruchy masowe. Czynnikami wp³ywaj¹cymi na g³êbokoœæ wciêcia formy drogowej s¹: czas u¿ytkowania drogi, intensywnoœæ ruchu pojazdów, nachylenie i kszta³t stoku.
Podstawowe za³o¿enia uk³adu komunikacyjnego (zachodniej czêœci) P³askowy¿u Na³êczowskiego pochodz¹ z póŸnego œredniowiecza i s¹ zwi¹zane z intensywnym roz-wojem Kazimierza (po³owa XV w. — po³owa XVII w.) jako wa¿nego oœrodka handlu zbo¿em (Teodorowicz-Czere-piñska, 1981). Równoczeœnie znaczna czêœæ ludnoœci tego regionu zajmowa³a siê rolnictwem, czemu sprzyja³y uro-dzajne gleby p³owe. Obok wa¿nych szlaków handlowych rozwija³a siê wówczas sieæ regionalnych i lokalnych dróg, ³¹cz¹cych bli¿sze i dalsze miejscowoœci, a zw³aszcza osady le¿¹ce w pobli¿u den dolinnych ze zlokalizowanymi na wierzchowinie i stokach polami uprawnymi
(sieæ dróg nawi¹zuje tu do uk³adu ³anów). Znaczny wzrost liczby ludnoœci w XIX w. spowodowa³ postêpuj¹ce rozdrobnienie gospodarstw, a co za tym idzie zwiêkszenie iloœci dróg dojazdowych. W efekcie drogi g³ówne, które na ogó³ prowadz¹ wzd³u¿ osi dzia³ów wodnych lub dnami dolin, po³¹czo-ne s¹ sieci¹ licznych bocznych dróg, któ-rych gêstoœæ w pó³nocno-zachodniej czêœci P³askowy¿u dochodzi do 4 km/km2 (Zg³obicki, 1998).
Drogi dojazdowe na opisywanym obszarze prowadzone s¹ na ogó³ wzd³u¿ garbów na zboczach dolin, rozdzielaj¹cych boczne dolinki z naturalnymi systemami w¹wozowymi. Takie usytuowanie dróg w pewnym stopniu zabezpiecza je przed zbie-raniem (koncentracj¹) sp³ywu wód z pól. Jednak oddzia³ywanie kopyt zwierz¹t i kó³ pojazdów powodowa³o, ¿e drogi te — pozbawione roœlinnoœci — by³y i s¹ szlaka-mi formowania siê skoncentrowanego sp³ywu wód opadowych. Przy znacznych nachyleniach, osi¹gaj¹cych wielkoœæ
kilku-nastu stopni, a na zboczach doliny Wis³y przekraczaj¹cych nawet 25o, oraz materiale lessowym bardzo podatnym na erozjê wodn¹, drogi te ulega³y tak szybkiemu pog³êbianiu, ¿e nie nad¹¿a³y za tym procesy stokowe. Dziêki mo¿liwo-œci zachowywania przez less niemal pionowych mo¿liwo-œcian, powstawa³y w¹wozy drogowe nieraz o znacznych g³êbo-koœciach osi¹gaj¹cych kilka, sporadycznie nawet do 10 metrów (tab. 1.).
Badania dowodz¹, ¿e na obszarach lessowych w¹wozy drogowe nale¿¹ do najszybciej przekszta³canych form rzeŸby (Nowocieñ, 1996; Zg³obicki, 2002). Na Wy¿ynie Lubelskiej œrednie roczne tempo pog³êbiania tych form wynosi ok. 4,5 cm (Nowocieñ, 1996), przy czym niekiedy podczas jednej gwa³townej ulewy mo¿e dojœæ do obni¿enia ca³ego dna drogi o kilkanaœcie centymetrów, a miejscami nawet do jej pog³êbienia o 2–3 m (Rodzik i in., 1996). Intensywna erozja w¹wozów drogowych zachodz¹ca pod-czas gwa³townych ulew powoduje, ¿e s¹ one równoczeœnie g³ównym Ÿród³em rumoszu wynoszonego na dno dolin, co prowadzi do zamulania znajduj¹cych siê tam dróg i posesji.
Dodatkowymi czynnikami przyspieszaj¹cymi rozwój g³êbocznic s¹ dzia³ania mechaniczne zmierzaj¹ce do utrzy-mania ich dro¿noœci (np. usuwanie materia³u zgromadzo-nego u podnó¿y zboczy w wyniku procesów masowych). Szczególne znaczenie mia³o tak¿e wprowadzenie mecha-nizacji rolnictwa (zw³aszcza od lat 70. ub. wieku), a co za tym idzie koniecznoœæ dostosowania dróg dojazdowych do gabarytów maszyn rolniczych, jak równie¿ u¿ywanie ciê¿kiego sprzêtu do ich udro¿nienia.
W¹wozy drogowe rozcinaj¹ce pó³nocn¹ krawêdŸ P³askowy¿u Na³êczowskiego osi¹gaj¹ d³ugoœæ 500–600 m, a nachylenie ich den dochodzi do 4o
. WyraŸnie krótsze (100–200 m) i o mniejszych nachyleniach dna s¹ w¹wozy drogowe wewn¹trz regionu (NW czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego), ³¹cz¹ce dna dolin z wierzchowinami (ryc. 10). Obok g³êbocznic powsta³ych z przekszta³cenia dróg dojazdowych do pól spotykane s¹ te¿ w¹wozy drogo-we utworzone w obrêbie szlaków komunikacyjnych ³¹cz¹cych ró¿ne miejscowoœci, np. Droga Opolska w Kazi-mierzu. Wiek wiêkszoœci g³êbocznic na obszarze P³asko-wy¿u Na³êczowskiego szacowany jest na oko³o 150–200 lat, co dobrze koresponduje z pocz¹tkiem zmian w³asnoœci ziemi na tym obszarze. Niektóre z w¹wozów drogowych
~1500 BC ~1000 AD ~1600 AD 2000 AD II 2m 2m 2m 2m 2m 2m 2m 2m III IV I koluwia lessowe loess colluvia
Ryc. 9. Fazy erozji w¹wozowej w bocznej odnodze systemu „Do³y Podmularskie” (za: Zg³obicki i in., 2003)
Fig. 9. Phases of gully erosion in the tributary gully in the “Do³y Podmularskie” system (after: Zg³obicki et al., 2003)
miejscowoœci villages 163 180 188 209 162 195 221 171 191 192 0 1km Parchatka Skowieszyn osie w¹wozów axis of gullies drogi gruntowe ground roads krawêdzie lessowe loess escarpments w¹wozy drogowe road gullies
Ryc. 10. W¹wozy drogowe pó³nocno-zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskie-go (za: Zg³obicki, 1998)
Fig. 10. Road gullies of north-western part of Na³êczów Plateau (after: Zg³obicki, 1998)
mog¹ byæ o wiele starsze (np. czas u¿ytkowania wspo-mnianej wy¿ej Drogi Opolskiej mo¿na szacowaæ nawet na 700 lat).
W niektórych przypadkach w¹wozy drogowe by³y tak silnie erodowane, ¿e ca³a droga lub jej fragment (zw³aszcza dolny odcinek, na którym nastêpuje wyraŸne zwiêkszenie spadku) by³y porzucane, a obok powstawa³a nowa droga. Prowadzi³o to do powstawania kilku wariantów równo-leg³ych do siebie g³êbocznic bêd¹cych w ró¿nym stadium rozwoju oraz tworzenia charakterystycznych wachlarzo-wych, zalesionych systemów w¹wozów drogowych.
Procesy erozji w¹wozowej a zagro¿enia infrastruktury Intensywnie zachodz¹ce procesy erozji w¹wozowej, jak to ju¿ wspominano powy¿ej, stanowi¹ bardzo istotne zagro¿enie infrastruktury, zw³aszcza tam, gdzie wystêpuj¹ w obrêbie miejscowoœci lub w ich bezpoœrednim s¹siedz-twie. Najwa¿niejszym problemem jest bez w¹tpienia zagro¿enie dla sieci drogowej. W przypadku dróg nie-utwardzonych procesy te mog¹ ograniczaæ lub ca³kowicie likwidowaæ ich przejezdnoœæ (ryc. 3). Intensywne procesy erozyjne prowadz¹ do wynoszenia ogromnych iloœci mate-ria³u na dna dolin wy¿szej rangi, którymi zwykle prowa-dzone s¹ drogi utwarprowa-dzone. Powoduje to ich zamulanie, co w skrajnych przypadkach prowadzi do utraty ich przejezd-noœci. Gwa³townie akumulowane sto¿ki nap³ywowe u wylotu silnie erodowanych zlewni w¹wozów stwarzaj¹ te¿ istotne problemy w warunkach przep³ywu wód okre-sowych i prawid³owego odwadniania dróg. Intensywne procesy erozyjne prowadz¹ te¿ do wzrostu zagro¿enia pro-cesami typu: zerwy ziemne, spe³zywanie, osuwiska — przyk³adem mo¿e tu byæ cmentarz w Kazimierzu.
Ekstremalnym przyk³adem kumulacji zagro¿eñ zwi¹zanych z procesami erozji w¹wozowej jest zabytkowe miasteczko — Kazimierz Dolny, gdzie poza bezpoœredni-mi zniszczeniabezpoœredni-mi sieci drogowej mamy do czynienia z zamulaniem dróg, zamulaniem a nawet zniszczeniami sieci kanalizacyjnej, czy wreszcie zamulaniem piwnic i parte-rów budynków.
Podkreœliæ przy tym nale¿y, ¿e wspó³czesna dynamika erozji w¹wozowej jest uwarunkowana w bardzo silnym
stopniu charakterem rolniczej dzia³alnoœci cz³owieka. Sposób u¿ytkowania zlewni w¹wozowych — pokrycie terenu oraz uk³ad pól — wp³ywaj¹ na intensywnoœæ procesów zachodz¹cych w w¹wozach. Jakkolwiek wiêk-szoœæ z nich jest wspó³czeœnie pokryta lasem, to rozk³ad pól w zlewni, maj¹cych du¿e zna-czenie w kszta³towaniu sieci odp³ywu epizo-dycznego, mo¿e wyraŸnie wzmagaæ intensywnoœæ procesów erozyjnych w zlewni (Rodzik & Zg³obicki, 2000).
Bior¹c pod uwagê walory przyrodnicze i kulturowe Kazimierza Dolnego i okolic oraz funkcjonowanie na tym obszarze Kazimier-skiego Parku Krajobrazowego niezbêdne jest podjêcie pilnych dzia³añ, które doprowa-dzi³yby do znacz¹cego ograniczenia zagro¿eñ. Dla okolic Kazimierza Dolnego kilkakrotnie by³y ju¿ wykonywane prace dokumentacyjne, które zmierza³y do wykonania projektu zabez-pieczeñ przeciwerozyjnych. ¯adne z tych opra-cowañ nie zosta³o doprowadzone do fazy projektu technicznego, który móg³by byæ pod-staw¹ do podjêcia prac zabezpieczaj¹cych. Podejmowane wyrywkowo prace nie przynosi³y przewidy-wanych skutków ze wzglêdu na brak kompleksowych roz-wi¹zañ, które uwzglêdnia³yby wszystkie — przyrodnicze i antropogeniczne uwarunkowania ekstremalnie wysokich zagro¿eñ wynikaj¹cych z procesów erozji w¹wozowej.
Niezbêdne jest wykonanie kompleksowych projektów, obejmuj¹cych najbardziej zagro¿one rozwojem procesów erozyjnych zlewnie cz¹stkowe (Kwaskowa Góra, Pleban-ka, Kulawa Góra, W¹wóz Ma³achowskiego). Projekty powinny obejmowaæ szczegó³owe rozpoznanie geologicz-no-geomorfologiczne, a tak¿e ocenê mo¿liwoœci realizacji niezbêdnej zabudowy biologicznej (dolesieñ i zakrze-wieñ). Ze wzglêdu na po³o¿enie zlewni w obszarze objê-tym ochron¹ (park krajobrazowy), w projektach powinny byæ ograniczone do minimum zabezpieczenia in¿ynieryj-no-techniczne.
Literatura
ABDEL-GAWAD G.I. 1986 — Maastrichtian non-cephalopod mollu-sks (Scaphopoda, Gastropoda and Bivalvia) of the Middle Vistula Val-ley, Central Poland. Acta Geol. Pol., 36: 69–224.
BORK H.-R. 1989 — Soil Erosion during the past Millennium in Cen-tral Europe and its significance within the geomorphodynamics of the Holocene. [W:] F. Ahnert (red.) Landforms and landform evolution in West Germany, Catena Supplement, 15: 121–131.
BURACZYÑSKI J. 1989/90 — Rozwój w¹wozów na Roztoczu Goraj-skim w ostatnim tysi¹cleciu. Ann. UMCS, sec. B, 44/45: 95–104. BURACZYÑSKI J. & WOJTANOWICZ J. 1974 — Rozwój w¹wozów lessowych w okolicy Dzierzkowic na Wy¿ynie Lubelskiej pod wp³ywem gwa³townej ulewy w czerwcu 1969 roku. Ann. UMCS, Sec. B, 26: 135–168.
CHOMICZ K. 1951 — Ulewy i deszcze nawalne w Polsce. Wiad S³u¿by Hydrolog. i Meteorolog., 2, 3.
CZARNECKI R. 1996 — Wy¿yna Sandomierska. Czêœæ wschodnia. I. Komponenty œrodowiska geograficznego, Warszawa.
DÊBSKI K. 1970 — Hydrologia. Arkady, Warszawa 1970.
GARDZIEL Z., HARASIMIUK M. & RODZIK J. 1996 — Dynamika procesów geomorfologicznych w zlewni Grodarza i zwi¹zane z nimi zagro¿enia dla Kazimierza Dolnego. [W:] M. Kucharczyk (red.) — Ma³opolski prze³om Wis³y — walory, zagro¿enia, ochrona. Wydawnic-two UMCS, Lublin: 21–31.
GARDZIEL Z. & RODZIK J. 2001a — Warunki rozwoju, u¿ytkowania i ochrony w¹wozów drogowych okolic Kazimierza. [W:] Radwan S., Lorkiewicz Z. (red.) — Problemy ochrony i u¿ytkowania obszarów
Ryc. 11. W¹wóz drogowy (fot. Renata Ko³odyñska-Gawrysiak) Fig. 11. Road gully (photo by: Renata Ko³odyñska-Gawrysiak).
wiejskich o du¿ych walorach przyrodniczych. Wyd. UMCS, Lublin: 249–255.
GARDZIEL Z. & RODZIK J. 2001b — Drogi gruntowe jako stymula-tor przemian silnie urzeŸbionego krajobrazu lessowego okolic Kazi-mierza. [W:] German K., Balon J. (red.) — Przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie. Problemy Ekologii Krajo-brazu, t. 10: 305–311.
HARASIMIUK M. 1980 — RzeŸba strukturalna Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Rozprawa habilitacyjna. Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi UMCS, Lublin.
HARASIMIUK M. & HENKIEL A. 1976 — Osobliwoœci pokrywy les-sowej zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego (Peculiarities of the loess cover in the western part of the Na³êczów Plateau). Bull. Inst. Geol., 297: 177–184.
HARASIMIUK M. & HENKIEL A. 1978 — Wp³yw budowy geologicz-nej i rzeŸby pod³o¿a na ukszta³towanie pokrywy lessowej w zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. Ann. UMCS, sec. B, 30/31: 55–80. HARASIMIUK M. & JEZIERSKI W. 1998 — Pó³nocna krawêdŸ Wy¿yny Lubelskiej w okolicy Skowieszyna. [W:] Dobrowolski R. (red.). G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy. IV Zjazd Geomorfologów Polskich. III. Prze-wodnik wycieczkowy. Wyd. UMCS, Lublin 1998: 169–173. HENKIEL A. & NITYCHORUK J. 1983 — Spêkania ciosowe i drobne struktury tektoniczne w ska³ach kredowo-paleoceñskich pó³nocno-za-chodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. Ann. UMCS, sec. B., 35/36: 13–27. JÓZEFACIUK CZ. & JÓZEFACIUK A. 1984 — Program zagospoda-rowania zlewni potoku Grodarza pod k¹tem ochrony miasta Kazimie-rza przez skutkami erozji. [w:] Melioracje przeciwerozyjne podstaw¹ racjonalnego u¿ytkowania terenów wy¿ynnych, Pu³awy 12–14.09.1984 r.: 5–15.
KLIMOWICZ Z. & UZIAK S. 1994 — An attempt at the reconstruc-tion of the past and future soil cover in the loess area (on the basis of the Na³êczów Plateau). Ann. UMCS, sec. B, 49: 229–242.
MACHALSKI M. 2005 — Late Maastrichtian and earliest Danian sca-phitid ammonites from central Europe: Taxonomy, evolution, and extinction. Acta Palaeont. Pol., 50: 653–696.
MAKOWSKI J. 1976 — Przyczyny zró¿nicowania gêstoœci sieci w¹wozów na Wy¿ynie Kielecko-Sandomierskiej. Pr. i Stud. IG UW z. 21, Geogr. Fiz., 7: 49–76.
MARUSZCZAK H. 1972 — Zagadnienie klasyfikacji lessów w Polsce, [W:] H. Maruszczak (red.) — Przewodnik Sympozjum Krajowego, Litologia i Stratygrafia Lessów w Polsce, Lublin, 25–30 wrzeœnia 1972, Warszawa, Wydawnictwa Geologiczne: 17–23.
MARUSZCZAK H. 1973 — Erozja w¹wozowa we wschodniej czêœci pasa wy¿yn po³udniowopolskich. Zesz. Nauk. Post. Nauk. Roln., 151: 15–30.
MARUSZCZAK H. 1986 — Tendencje sekularne i zjawiska ekstremal-ne w rozwoju rzeŸby ma³opolskich wy¿yn lessowych w czasach histo-rycznych. Czas. Geograf., 57: 271–282.
MARUSZCZAK H. 1988 — Zmiany œrodowiska przyrodniczego kraju w czasach historycznych. [W:] L. Starkel (red.) — Przemiany œrodowi-ska geograficznego Polski, Zak³. Narod. im. Ossoliñskich, Wyd. PAN, Wroc³aw: 109–135.
MARUSZCZAK H. 1991 — Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów w Polsce. [W:] H. Maruszczak (red.) — Podstawowe profile lessów w Polsce. Wyd. UMCS, Lublin; A: 13–35.
MARUSZCZAK H., MICHALCZYK Z. & RODZIK J. 1984 — Warunki geomorfologiczne i hydrogeologiczne rozwoju denudacji w dorzeczu Grodarza na Wy¿ynie Lubelskiej. Ann. UMCS, sec. B., 39: 117–145.
MAZUR Z. & PA£YS S. 1992 — Erozja wodna w zlewni lessowej na LubelszczyŸnie w latach 1956–1991. Ann. UMCS, sec. E, 47: 219–229.
MONTUSIEWICZ R. 1991 — Reporta¿ z 1644 roku, Dziennik Lubelski z dnia 23.10.1991 r.: 8.
NOGAJ-CHACHAJ J. 2000 —W epoce kamienia. [W:] E. Banasiewicz-Szyku³a (red.) — Archeologiczne odkrycia na obszarze Kazimierskie-go Parku KrajobrazoweKazimierskie-go. Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabyt-ków, Lublin: 9–32.
NOWOCIEÑ E. 1996 — Dynamika rozwoju w¹wozów drogowych na obszarach lessowych. Pam. Pu³. Pr. IUNG, 107: 101–111.
PARCZEWSKI W. 1960 — Warunki wystêpowania nag³ych wezbrañ na ma³ych ciekach, Wiad. S³u¿by Hydrolog. i Meteorol., t. 8, z. 3, PIHM, Warszawa: 5–79.
PO¯ARYSKA K. 1967 — Badania warstw pogranicznych kredy i trze-ciorzêdu w Polsce pozakarpackiej. Kwart. Geol., 11: 61–672. PO¯ARYSKI W. 1948 — Jura i kreda miêdzy Radomiem, Zawicho-stem i Kraœnikiem. Poland Institute of Geology Bulletin, 46: 1–141. PO¯ARYSKI W. 1953 — Kreda. [W:] W. Po¿aryski (red.) — Regio-nalna Geologia Polski. T. II. Region Lubelski. PTGeol, PWN Kraków: 14–62.
PO¯ARYSKI W., MARUSZCZAK H. & LINDNER L. 1994 — Chro-nostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y œrodkowej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny po³udniowo-polskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147. Warszawa.
RENIGER A. 1959 — Erozja gleb w okresie ulew i sp³ywów wód wio-sennych w zale¿noœci od przebiegu pogody. Rocz. Nauk Rolniczych, t. 73, ser. F, 4: 599–641.
REPELEWSKA-PÊKALOWA J. & PÊKALA K. 1988 — Charaktery-styka geomorfologiczna zlewni w¹wozu lessowego w aspekcie potrzeb projektów melioracji przeciwerozyjnych. Z. Probl. Post. Nauk Rol., 357: 17–35.
RODZIK J., JANICKI G. & ZG£OBICKI W. 1996 — Reakcja agro-ekosystemu zlewni lessowej na epizodyczny sp³yw podczas gwa³tow-nej ulewy. [W:] A. Józefaciuk (red.) — Ochrona agroekosystemów zagro¿onych erozj¹, IUNG K(11/1) Pr. Nauk. cz. 1: 201–214. RODZIK J., JANICKI G., ZAGÓRSKI P. & ZG£OBICKI W. 1998 — Deszcze nawalne na Wy¿ynie Lubelskiej i ich wp³yw na rzeŸbê obsza-rów lessowych. Dok. Geogr., 11: 45–68.
RODZIK. J. & ZG£OBICKI W. 2000 — Wspó³czesny rozwój w¹wozu lessowego na tle uk³adu pól. [W:] S. Radwan, Z. Lorkiewicz (red.) — Problemy ochrony i u¿ytkowania obszarów wiejskich o du¿ych walo-rach przyrodniczych. Wyd. UMCS, Lublin. 257–261.
STARKEL L. 1988 — Dzia³alnoœæ cz³owieka jako przyczyna zmian procesów denudacji i sedymentacji w holocenie. Prz. Geograf., 60: 251–265.
ŒNIESZKO Z. 1991 — Reflection of extreme events in evolution of dry valleys in loess Roztocze Upland. [W:] J. Jersak (red.) — Less i osady dolinne. Pr. Nauk. UŒ, 1107: 119–128.
ŒNIESZKO Z. 1995 — Ewolucja obszarów lessowych Wy¿yn Polskich w czasie ostatnich 15 000 lat. Pr. Nauk. UŒ, 1496.
ŒNIESZKO Z. & GRYGIERCZYK S. 1991 — Osady kopalnej bruzdy w Bronocicach i ich zwi¹zek z dzia³alnoœci¹ cz³owieka w neolicie. [W:] J. Jersak (red.) — Less i osady dolinne. Pr. Nauk. UŒ w Katowi-cach nr 1107: 129–146.
TEODOROWICZ-CZEREPIÑSKA J. 1981 — Kazimierz Dolny (Monografia historyczno-urbanistyczna). Towarzystwo Przyjació³ Kazimierza, Kazimierz.
VANWALLEGHEM T., VAN DEN EECKHAUT M., POESEN J., DECKERS J., NACHTERGAELE J., VAN OOST K. & SLENTERS C. 2003 — Characteristics and controlling factors of old gullies under forest in a temperate humid climate: a case study from the Meerdaal Forest (Central Belgium). Geomorphology, 56: 15–29.
VANWALLEGHEM T., POESEN J., VAN DEN EECKHAUT M., NACHTERGAELE J. & DECKERS J. 2005 — Reconstructing rainfall and land use conditions leading to the development of old gullies. Holocene, 15: 378–386.
VANWALLEGHEM T., BORK H.-R., POESEN J., DOTTERWEICH M., SCHMIDTCHEN G., DECKERS J., SCHEERS S. & MARTENS M. 2006 — Prehistoric and Roman gullying in the European loess belt: a case study from central Belgium. Holocene, 16: 393–401.
ZG£OBICKI W. 1998 — W¹wozy drogowe pó³nocno-zachodniej czê-œci P³askowy¿u Na³êczowskiego. [W:] Dobrowolski R. (red.) — G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy. IV Zjazd Geomorfologów Polskich. III. Przewodnik wycieczkowy. Wyd. UMCS, Lublin 1998: 175–179.
ZG£OBICKI W. 2002 — Dynamika wspó³czesnych procesów denudacyj-nych w pó³nocno-zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. Wydawnictwo UMCS, Lublin.
ZG£OBICKI W., RODZIK J., SCHMITT A., SCHMIDTCHEN G., DOTTERWEICH M., ZAMHOFFER S. & BORK H-R. 2003 — Fazy erozji w¹wozowej w okolicach Kazimierza Dolnego. [W:] J. M. Waga, K. Kocel (red.) — Cz³owiek w œrodowisku przyrodniczym — zapis dzia³alnoœci. Sosnowiec: 234–238.
ZIEMNICKI S. & NAKLICKI J. 1971 — Stan i rozwój trzech w¹wozów na Wy¿ynie Lubelskiej. Z. Probl. Post. Nauk Rol., 119: 23–45.
ZIEMNICKI S., MAZUR Z. & PA£YS S. 1975 — Rozwój w¹wozu lessowego na Kwaskowej Górze. Z. Probl. Post. Nauk Rol., 170: 7–24. ¯ARSKI M. 1988 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1: 50 000, arkusz Pu³awy. Wydawnictwa Geologiczne. ¯ARSKI M., JAKUBOWSKI G. & GAWOR-BIEDOWA E. 1998 — The first Polish find of Lower Paleocene crocodile Thoracosaurus Leidy, 1852: geological and paleontological description. Kwart. Geol., 42: 141–160.
Praca wp³ynê³a do redakcji 24.05.2006 r. Akceptowano do druku 12.07.2006 r.
