Ewolucja pogl¹dów na stratygrafiê utworów formacji poznañskiej
na Ni¿u Polskim
Marcin Piwocki*
Ska³y formacji poznañskiej by³y od wieków znane i wykorzystywane przez cz³owieka. I³y buduj¹ce znacz¹c¹ czêœæ formacji wykorzystywano w garncarstwie, byæ mo¿e ju¿ od neolitu, ceg³ê i kafle produkowano z nich od XIII –XIV w., s³u¿y³y te¿ od dawna jako ziemia folerska. Rewo-lucja przemys³owa wieku XIX spowodowa³a masowe wykorzystanie i³ów formacji poznañskiej w ró¿nych ga³êziach przemys³u ceramicznego, w ostatnim pó³wieczu równie¿ do produkcji kruszyw lekkich. W XIX w. rozpo-czêto, trwaj¹c¹ do dzisiaj, eksploatacjê wêgli brunatnych wystêpuj¹cych w sp¹gu formacji.
Opisywane osady by³y znane ju¿ Puschowi (1833–1836), który „formacjê gliny plastycznej i wêgla bru-natnego” uwa¿a³ za mioceñsk¹. Zaliczane do trzeciorzêdu niebieskie i³y i towarzysz¹ce im wêgle brunatne opisywali z obszarów Królestwa Polskiego i Wielkiego Ksiêstwa Poznañskiego m.in. Gumprecht (1845), £abêcki (1841) oraz Karœnicki (1863). Szaroniebieskie i³y z Dolnego Œl¹ska, Wielkopolski i Królestwa Polskiego by³y uznawane w owym czasie za odpowiednik oligoceñskich i³ów septario-wych (m.in. Girard,1849; Beyrich,1856). Przypisywano im nawet wiek dolnooligoceñski (Berendt, 1886). Nato-miast Göppert (1852) badaj¹c makroszcz¹tki roœlinne z zielonych i³ów na Dolnym Œl¹sku okreœli³ ich wiek na mio-cen, ale zdanie to by³o odosobnione i pomijane. W latach tych ugruntowa³ siê pogl¹d o wystêpowaniu na Ni¿u Pol-skim dwu formacji brunatnowêglowych, starszej — subsu-deckiej i m³odszej — marchijsko-pomorskiej. Zielone i³y le¿¹ce w wy¿szej czêœci profilu formacji marchijsko-po-morskiej by³y wyró¿niane jako „poznañskie i³y septario-we” lub w skrócie jako „i³y poznañskie” (Berendt, 1867; Jentzsch, 1876). Termin ten bêd¹cy okreœleniem litologicz-nym i litostratygraficzlitologicz-nym utrwali³ siê w praktyce geolo-gicznej i u¿ywany jest do chwili obecnej. Dla osadów tych stosowano równie¿ nazwê „poznañskie i³y p³omieniste”, „poznañskie i³y pstre” lub „i³y pstre”, ale jak to ju¿ zauwa-¿y³ Jentzsch (1913), termin ten nie jest œcis³y, bowiem zabarwienie pstre nie jest w i³ach powszechne.
Nowe œwiat³o na wiek i³ów le¿¹cych nad pok³adem wêgla brunatnego (tzw. „pok³ad podstawowy”) rzuci³y bada-nia flory z kopalni wêgla brunatnego pod Koronowem (Men-zel, 1913), odkrycie fauny miêczaków ko³o W¹brzeŸna (Menzel, 1911) oraz znaleziska szcz¹tków ssaków w ró¿nych czêœciach ni¿u, zw³aszcza w Wielkopolsce (Jentzsch, 1913; 1914). Mniemanie o istnieniu dwu formacji wêgla brunat-nego wynikaj¹ce ze starych pogl¹dów geologów niemiec-kich oraz z b³êdnej interpretacji profilu w Dobrzyniu (Skrinnikow, 1900), obali³ w geologii polskiej dopiero Lewiñski (1924), opisuj¹c zaburzenia glacjalne z okolic W³oc³awka. Obszerne omówienie wyst¹pieñ i³ów
pozna-ñskich i podœcielaj¹cego je na Dolnym Œl¹sku pok³adu wêglowego przedstawi³ Berger (1938), który skorelowa³ ten horyzont wêglowy z górnym pok³adem ³u¿yckim. Z pogl¹dem tym nie zgadza³ siê Quitzow (1953), który uwa-¿a³, ¿e jest to pok³ad m³odszy. Na podstawie przedstawio-nych badañ i obserwacji, w³aœciwie do lat siedemdziesi¹tych, doln¹ czêœæ i³ów wraz z podstawowym pok³adem wêgla bru-natnego zaliczano do górnego miocenu uto¿samianego wów-czas z sarmatem, a zasadniczy kompleks ilasty w³¹czano do pliocenu.
Obszerne, powojenne opracowania autorów polskich m.in. Arenia (1957–1964), £yczewskiej (1958) i Rühlego (1955) poszerzy³y wiedzê o geologii i³ów poznañskich, ale nie zmie-ni³y w sposób znacz¹cy pogl¹dów na ich stratygrafiê.
Dalszy postêp nast¹pi³ w wyniku rozwoju badañ straty-graficznych oraz wprowadzenia i ugruntowania litostra-tygraficznego podzia³u trzeciorzêdu na Ni¿u Polskim. Wyró¿niona zosta³a m.in. formacja poznañska (Odrzywol-ska-Bieñkowa i in., 1981; Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995), któr¹ we wczeœniejszych schematach litostratygraficz-nych opisywano jako warstwy œrodkowopolskie i warstwy poznañskie (Ciuk, 1970), wzglêdnie jako seriê poznañsk¹ (Dyjor, 1970). Jej odpowiedniki na Górnym Œl¹sku wydziela-no jako warstwy kêdzierzyñskie (Alexandrowicz & Klecz-kowski, 1974). Wiedzê o stratygrafii tej jednostki wzbogaci³y wyniki wielu prac paleontologicznych oraz badania poziomów tufitowych. Obecnie w formacji pozna-ñskiej, od œrodkowego miocenu po dolny pliocen, wydzie-la siê szeœæ poziomów sporowo-py³kowych (Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995). W jej obrêbie opisano zespó³ otwornic badeñskich (£uczkowska & Dyjor, 1971) oraz poziom tufogeniczny korelowany z badenem zapadli-ska przedkarpackiego (Matl & Wagner, 1986). Komplek-sowe badania paleobotaniczne w rejonie Gozdnicy dowodz¹, ¿e formacja poznañska tworzy³a siê od badenu po sarmat, a nawet po panon (Zastawniak, 1992). W Be³chatowie, w osadach korelowanych z formacj¹ pozna-ñsk¹ stwierdzono szcz¹tki ssaków l¹dowych wskazuj¹ce na pogranicze sarmatu i panonu (Szynkiewicz, 2000). Podsu-mowuj¹c mo¿na uznaæ, ¿e wed³ug obecnego stanu wiedzy, sedymentacja formacji poznañskiej na Ni¿u Polskim prze-biega³a od œrodkowego miocenu poprzez górny miocen a¿ po dolny pliocen. Mo¿na przeprowadziæ korelacjê wie-kow¹ z piêtrami regionalnymi miocenu i pliocenu Paratety-dy œrodkowej i basenu Morza Pó³nocnego. W brze¿nych strefach basenu, sedymentacja formacji poznañskiej objê³a tylko miocen œrodkowy i czêœæ górnego, w œrodkowych utrzyma³a siê zapewne przez miocen górny i trwa³a w ni¿-szym pliocenie.
255
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 3, 2002
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; mpiw@pgi.waw.pl
