Eduard Limonow i jego stosunek do władzy

Wanda Supa

Eduard Limonow i jego stosunek do

władzy

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Rossica 1, 175-183

1999

F O L IA L IT T E R A R IA R O S SIC A 1, 1999

W A N D A SU PA (Białystok)

EDUARD LIMONOW I JEG O STOSUNEK DO WŁADZY

Lim onow należy do pisarzy rosyjskich z dość nietypow ą dla swoich czasów biografią. U rodzony w ro k u 1943 d o rastał w czasach „odwilży chruszczowowskiej” , a jego m łodość przypadła n a „czasy zastoju” ; poniew aż nie stosow ał się do obowiązujących w literaturze radzieckiej norm , nie m ógł, p odobnie ja k wielu jego rówieśników zaliczanych do tzw. „zatrzym anego” albo „straconego” pokolenia, drukow ać swoich utw orów , w najlepszym razie był skazany n a sam izdat. Nie był represjonow any za poglądy, a jego konflikty z władzą m iały podłoże dość szczególne — pod koniec lat pięć­ dziesiątych i n a początku sześćdziesiątych ich przyczyną była jego przynależność do grupy przestępczej, w latach siedemdziesiątych - skandale obyczajow e1.

W 1974 r. Lim onow wyemigrował do U SA , gdzie po pewnym czasie znalazł się „ n a dnie życia” (stracił pracę, rzuciła go żona, m usiał podejm ow ać się pracy w różnych zawodach), ale w ciągu p aru lat wygrał sw oją walkę ze światem - opanow ał język angielski, a w ro k u 1979 wydał pierwszą swoją powieść To ja - Edzio (Это n - Эдичка), k tó rą w krótce przetłum aczono n a kilkanaście języków i k tó ra przyniosła m u duży rozgłos. W U SA wydał jeszcze zbiór wierszy i poem atów R osyjskie {Русское, 1979) oraz liryczny

D ziennik pechowca {Дневник неудачника, 1982) prozą. Od 1983 r. zam ieszkał

we F rancji, nauczył się języka francuskiego i szybko pow iększył swój dorobek literacki, tak że m ógł ju ż utrzym yw ać się wyłącznie z literatury.

D o tej pory ukazały się, oprócz ju ż wymienionych, następujące jego utwory: Nastolatek Sawienko {Подросток Савенко, 1983), M iody niegodziwiec

{Молодой негодяй, 1986), k tó re razem z w ydaną później powieścią M ieliśm y Wielką Epokę (... У нас была Великая Э поха..., 1989) tw orzą tzw. trylogię

charkow ską, K at {Палач, 1986), Historia jego sługi {История его слуги,

1 Z ob. пр.: Э . Л и м о н о в , В эт ом был какой-то азарт. Инт ервью А . М алю гина, „ Ю н о с ть” 1991, № 2, s. 36.

176 W a n d a Supa

1992), Śmierć współczesnych bohaterów (Смерть современных героев, 1992),

Cudzoziemiec w okresie sm uly (Иностранец в смут ное врем я, 1992) oraz

zbiory opow iadań i esejów.

Gdy w dawnym Z SR R rozpoczęła się ep o k a „przebudow y” Lim onow podjął energiczne starania o przywrócenie m u obyw atelstw a radzieckiego i cel ten osiągnął pod koniec roku 1991. Od tego czasu często przyjeżdża do Rosji i angażuje się w wydarzenia polityczne, sta ra się być obecny wszędzie tam , gdzie dzieje się coś ważnego. U praw ia także publicystykę polityczną - kom entow ał na gorąco wydarzenia w byłej Jugosławii, M ołdawii, Abchazji, na K rym ie, m anifestacje antyjelcynowskie w M oskwie itp. Przez pewien czas był związany z p artią Żyrinowskiego. W Rosji również znalazły się wydawnictwa, które z niewielkim opóźnieniem w stosunku do innych em igrantów wydały jego utw ory literackie i publicystyczne, swoje łamy udostępniło m u wiele gazet, np. „Sow ietskaja R ossija” .

Z arów no twórczość literacka Lim onowa, ja k i jego poglądy polityczne w ywołują wiele kontrow ersji i biegunowo przeciwstawne oceny. N a przykład A leksander D ondieu uważa go za pisarza pow ażnego i „poetę narodow ego”2

(народный поэт), Jarosław M ogutin - za najbardziej współczesnego i naj­

bardziej zachodniego z pisarzy rosyjskich3, A leksander Kazincew ocenia niektóre jego utwory (trylogia charkow ska) wyżej niż dorobek W asilija A ksionow a czy W ładim ira W ojnowicza4. K rytycy am erykańscy cenili go za to, że „zdm uchnął z literatury rosyjskiej pokryw ającą ją »w iktoriańską pajęczynę«” . Inni z kolei w idzą w nim tylko „pisarza seksualnego” , jeszcze inni - „d em ona nieprzyzw oitości czy tryw ialności” (демон пошлости) i „m ałego biesa” 5 literatury rosyjskiej.

Podobne rozbieżności towarzyszą próbom typologicznego zaszeregow ania prozy Lim onow a. Jedni badacze w idzą w niej „ b ru d n y realizm ” , inni — w związku z politycznymi poglądam i pisarza - realizm socjalistyczny, co wydaje się zupełnie bezpodstaw ne ze względu na program ow ą antynor- m atyw ność jego poetyki, jeszcze inni — postm odernizm . Z resztą i sam Lim onow nie ułatw ia krytykom zadania, gdyż w w ywiadach określa się to ja k o m odernista, to jak o przedstawiciel „późnego socrealizm u” 6. W tym przypadku rację częściowo m ają wszyscy, gdyż niewątpliwie jego twórczość

2 А . Д о н д е , Э дуард, Едик и Едичка..., [в:] Э . Л и м о н о в , П алач, М о скв а 1993, s. 303. 1 Я . М о г у т и н , Воспоминания русского панка или авт орит ет бандита в молодост и, [в:] Э. Л и м о н о в , У пас была Великая Э поха, М осква 1994, s. 167. 4 А. К а з и н ц е в , Придворные диссиденты и „погибшее поколение", „ Н аш соврем ен н и к” 1991, N° 3, s. 175. 5 Д . Л е к у х , М ет аморф озы м елкого беса. О „новой" гуманит арной прозе", „ Л и т е р а ­ ту р н ая газета” 1992, № 21, s. 4.

6 Z o b . wywiad p rzep ro w a d zo n y przez W. Jerofiejewa, p rzytoczony przez J. M o g u l i n a,

stanow i naturalistyczną odm ianę realizm u, anektującą niektóre osiągnięcia rosyjskiej i światowej literatury awangardowej (symbolizm, futuryzm, am erykań­ ski realizm X X w., autotem atyzm ); n a stronicach utw orów L im onow a spotykam y dziesiątki nazwisk pisarzy i niekiedy trafne spostrzeżenia na tem at twórczości cudzej.

P roza Lim onow a jest niepodobna ani do oficjalnie uznaw anych utw orów radzieckich przede wszystkim dlatego, że neguje właściwy tym ostatnim zdogm atyzow any stosunek do św iata oraz w ypracow ane przez nie schem aty literackie, ani do rozrachunkow ych utworów z tezą, jakie pisali np. Sołżenicyn czy G rossm an, ponieważ broni (w sposób daleki od zdogm atyzow ania czy schematyzacji) podstawowych zasad socjalizmu, rozum ianych jak o „prawdziwa d em okracja” .

Większość z dotychczas opublikow anych powieści i opow iadań Lim onow a (z wyjątkiem Kata) to autoprezentacyjna i autotem atyczna odm iana prozy autobiograficznej, przedłużającej te tradycje realistyczne, k tó re są u k ierun­ kow ane n a mim etyczne ujm owanie procesów percepcji św iata przez jednostkę i życia wewnętrznego człowieka. M ów iąc inaczej, L im onow w łasną osobę, biografię i dośw iadczenie życiowe trak tu je ja k o najważniejszy tem at swojej tw órczości i w trakcie jego artykulacji z uporem próbuje zacierać granice pom iędzy rzeczywistością a sztuką. Z lektury jego utw orów m o żn a odnieść w rażenie (oczywiście złudne), iż pisarz ten całkowicie rezygnuje z kategorii fikcyjności i ogranicza się do szczegółowego tra n sp o n o w a n ia n a język literacki zdarzeń, w których uczestniczył, enuncjonow ania tow arzyszących im w łasnych stanów uczuciowych, analizow ania m yśli, w artościow ania przedstaw ianych faktów i prób w iązania ich z globalnym i problem am i współczesnej cywilizacji.

W iększość jego utw orów cechuje luźna kom pozycja z nieciągłą, złożoną z egzemplarycznie traktow anych epizodów fabułą. D ynam iczny czynnik św iata przedstaw ionego, złożony z w ydarzeń, m ających uchodzić za au ten ­ tyczne, uzupełniają dociekania intelektualne, fragm enty publicystyczne, w yznania liryczne, przy czym każdy element św iata przedstaw ionego jest jednoznacznie zwaloryzowany z pozycji aktualnego św iatopoglądu au to ra realnego.

Lim onow ostentacyjnie podkreśla praw dziw ość i k o n kretność przed­ stawianych zjawisk, eksponuje chwyt mówienia otwartym tekstem. Wyróżnikiem tem atycznym jego prozy jest m. in. zainteresow anie spraw am i związanymi ze zjawiskiem płci, seksu, erotyki bliskiej pornografii, fizjologii ludzkiego ciała. Oczywiście, część czytelników m usi szokować to, że nie istnieją dla niego w zasadzie żadne tem aty wstydliwe, żadne obszary ludzkich doznań niegodne literatury. N ie istnieje też d la niego zakazane, niecenzuralne słownictwo. T rzeba jed n ak podkreślić, że spraw y seksu nie w yczerpują problem atyki jego utw orów , przeciwnie, wiele uwagi pośw ięca on również

178 W a n d a Supa

zagadnieniom społecznym, obyczajowym i kulturow ym , p róbując nadążyć za dziejącą się na naszych oczach historią. S trona ludzkiej działalności zw iązana z seksem trak to w an a jest przez niego ja k o sfera naturalnych potrzeb jednostki, nieodłączna od miłości i równie w ażna ja k potrzeba poszukiw ania piękna i wielkich idei.

L iteratura, rozum iana jako im peratyw pisania o wszystkim, co ważne i istotne, jest dla Lim onow a narzędziem sam opoznania i samorealizacji, elementem walki o to, „by świat go zauw ażył” 7. M ożna powiedzieć, że znalazł on właściwą intonację dla swego widzenia świata, przejaw iającą się (podobnie ja k ongiś w wierszach futurystów ) w poetyce ekspansyw nej sugestii i proklam ow ania apodyktycznych sądów, w skrajnym nihilizmie w stosunku do uznaw anych autorytetów , w żywiole polem iczności, negacji i dosadności. Realizuje on tę poetykę w stylu sw obodnie mieszającym różne odm iany lirycznych wzruszeń z w ulgarnością, w języku, w którym obok siebie występuje m ow a neutralna i w ykw intna, słownictw o żargonow e lub gw arow e, zlepy stylistyczne, zapożyczenia z języków obcych i leksyka paranorm atyw na, w tym kunsztow ne m etafory antyestetyczne, bazujące na wulgaryzm ach czy zw rotach obscenicznych.

T rzeba podkreślić, że obsceniczność w jego prozie nie eliminuje myśli niebanalnych i trafnych, niekiedy odkrywczych spostrzeżeń n a ta k ważne tem aty, ja k psychiczna i in telek tu aln a kondycja społeczeństw różnych krajów , przyczyny konfliktów m iędzynarodow ych, organizacja społecznego porządku w krajach W schodu i Z achodu, ocena historii, cechy m entalności narodow ej, cechy ludzkiej n atu ry , sytuacji jednostki w społeczeństw ie, a zwłaszcza jej sam otności itp. Z własnych egzystencjalnych dośw iadczeń, obserwacji i wiedzy książkowej w yprow adza on analizę rządzących światem mechanizm ów, w łasną, często kontrow ersyjną, ocenę historii i wizję przy­ szłości.

L eksyka nienorm atyw na trak to w an a jest przez Lim onow a jak o m anifes­ tow anie własnej przewagi nad światem i zarazem przejaw obyczajowego i językowego m im etyzm u8, przejaw obronionej przez naród radziecki swobody w yrażania własnych sądów i wymierzania słowem sprawiedliwości oraz nieśw iadom y b unt przeciw planow ej „antreprezie m ow y ludzkiej” 9 czy narzucaniu sem antyki radzieckiej „now om ow y” . Zazwyczaj w łączana jest ona w nośny pod względem inform acyjnym kontekst, w sąsiedztwo słów przystawalnych do konkretnej rzeczywistości i nacechowanych polem icznością w stosunku do oficjalnych nazw i ocen, propagandow ych haseł (zarów no radzieckich, ja k i am erykańskich) i obiegowych sądów.

7 Э . Л и м о н о в , П одрост ок Савеико, К р асн о д ар 1992, s. 87. 8 Э . Л и м о н о в , В эт ом был какой то азарт...

Stosunek do różnych form władzy jest w pisarstwie L im onow a o r­ ganiczną częścią jego stosunku do św iata i przewija się przez większość jego utw orów literackich i wypowiedzi publicystycznych. Ja k ju ż sygnali­ zowaliśmy, jego nastawienie do św iata cechuje żywioł polem iczno-dem as- katorski. Przejawia się on w nieuznaw aniu żadnych autorytetów , nieulega- niu żadnym m itom czy dogm atom - przeciwnie, każdy m it bądź opinia p o d d aw an a jest w jego u tw orach wnikliwej wiwisekcji, po d b u d o w an ej przykładam i z historii bądź odwołaniam i do realnych faktów współczes­ ności.

B ohater autobiograficznych utw orów Lim onow a, zaprojektow any jako tożsam y z osobą realnego pisarza, tylko we wczesnym dzieciństwie, u progu kształtow ania się jego świadomości fascynował się otaczającym go w gruncie rzeczy ponurym światem, jaki stanowiło m ieszkanie kom unalne w bloku dla oficerów N K W D i kilka ulic zniszczonego podczas wojny C harkow a. Z jego utw oru o wczesnym dzieciństwie, tj. z powieści M ieliśm y W ielką Epokę, em anuje zachwyt nad życiem we wszelkich jego przejaw ach. Z resztą, ja k sugeruje tytuł utw oru i potw ierdzają późniejsze wypowiedzi publicystyczne, Lim onow uważa, iż jego wczesne dzieciństwo (lata 1947-1950) przypadło n a okres najwspanialszej w dziejach Rosji epoki, kiedy jego ojczyzna m ogła się szczycić niedawnym wojennym zwycięstwem i m iędzynarodow ym a u to ­ rytetem .

N atom iast w N astolatku Sawienko (w tytule zostało użyte prawdziwe nazw isko pisarza) i W m łodym niegodziwcu stykam y się z b ohaterem zbuntowanym totalnie przeciw autorytetowi „zhomosovietyzowanych” rodziców i w ogóle dorosłych, przeciwko autorytetow i zideologizowanej szkoły, milicji, „d y k tatu ry p ro letariatu ” i władzy państw ow ej. W sytuacji, gdy władza narzucała określone wartości, sposób m yślenia i wzorce postępow ania we wszystkich dziedzinach życia, wchodzący w dorosłe życie bohater instynktownie broni własnej indywidualności przed skolektywizowaniem i jak o oazę wolności traktuje najpierw grupę przestępczą, a później podziem ne stow arzyszenia artystyczne.

Z p u n k tu widzenia nastolatków , robotnicy industrialnego C harkow a, oficjalnie uw ażani za „nowych radzieckich ludzi” postrzegani są ja k o ludzie zinfantylizow ani przez uciążliwy byt i zdegradow ani m oralnie - E di-baby widzi, iż nienaw idzą oni fabryk, w których pracują, k ra d n ą państw ow e mienie, ożywiają się tylko w dniu wypłat. T ak a polem iczna w obec literatury oficjalnej i radzieckiej ideologii koncepcja ro b o tn ik a jest oczywiście zaprze­ czeniem najważniejszych radzieckich ideałów i dow odem na fałszowanie sądów o rzeczywistości, m a natom iast dużo wspólnego z cechami „hom o so v ie ticu sa” , w tak im znaczeniu, ja k ie przypisali m u A . Z in o w je w 10

180 W an d a Supa

і M . H eller11. W środow isku charkowskiej młodzieży z peryferyjnych dzielnic większym szacunkiem niż robotnicy cieszą się więc krym inaliści - ludzie wolni wewnętrznie, żyjący z fantazją12. Edi-baby i jego koledzy ostentacyjnie interesują się tym , co nieradzieckie, zagraniczne - zach o d n ią m uzyką, literaturą, m odą, językam i, stylem życia. Przypom nijm y, że ostrożnie syg­ nalizow ała to zjawisko, będące jed n ą z oznak podziału radzieckiego społe­ czeństw a, „m ło d a p ro z a ” lat sześćdziesiątych. W N astolatku Sawienko i M łodym niegodziwcu protest przeciw narzucanym regułom przejaw ia się naw et w stylu p o ru sz a n ia się, określanym ja k o „ n ierad zieck i c h ó d ”

(несоветская походочка).

Odzwierciedlając proces rozwoju swojego b o h atera dorosły n arra to r-a u to r nie unika staw iania go w sytuacjach kom prom itujących, eksponujących jego naiw ność, głupotę czy podłość. N a przykład w pogardliw ym stosunku m łodocianego bohatera do władzy najwyższej Z SR R krytycyzm przybiera postać ekstrem alną i zwulgaryzowaną:

С луш ая по телевизору и р азгл я д ы в ая л и ц а руководителей У краины и С оветского С о ю за Э ди-бэби удивлен, что они такие п рим итивны е и го в о р я т с таки м деревенским акц ен том ... П о ч ем у Х рущ ов тако й деревенский и вы гляд и т как украинский боров? [...] Э ди-бэби считает, что у власти в стран е д о л ж н а бы ть ш пана. В С оветском С о ю зе д о л ж н а бы ть д и ктату р а ш паны , а не п р о л етар и ата. Ведь ш п ан а п о праву куда более р азви тая, л о в кая и ум ная, чем п р о л етар и ат13.

Tego rodzaju myśli ośmieszają bohatera, ale ośm ieszają też, za pom ocą niskich środków satyrycznych, to , czego one dotyczą, a więc władzę radziecką, a po n ad to sygnalizują treści, przekładalne na język politycznego dyskursu - przecież o niekom petencji i nieudolności owej władzy p rzekonana jest większość współczesnych polityków i intelektualistów.

Szokujący, ale nie pozbaw iony racji i znajom ości fak tó w nihilizm dom inuje również w spojrzeniu b o h atera trylogii na historię; spostrzeżenia w rodzaju: „У больш евиков и Л енина тож е бы ла совсем м аленькая банд а в 1917 году. Однако они взяли в л асть” 14 podw ażają przecież podstaw y radzieckiego sacrum.

Później jednak, pod wpływem doświadczeń emigracyjnych, przedstawionych w utw orach To ja - Edzio, D ziennik pechowca, H istoria jego sługi, gdy poczuje się oszukany przez propagandę am erykańską i dojdzie do wniosku, że w U SA każdą dziedziną życia, w tym również litera tu rą „rządzi swoja

11 M . H e i l e r , M a szyn y i śrubki. J a k hartował się człowiek radziecki, Paryż 1988. 13 W koncepcji krym inalisty Lim onow nawiązuje d o n u rtu ludow ych pieśni więziennych. Z trak to w an iem działalności przestępczej jak o życia wolnego spo ty k am y się rów nież w poezji W. W ysockiego i A. Galicza.

13 Э . Л и м о н о в , Подросток Сааепко, s. 152. 14 Ibidem, s. 153.

m afia” , a rzeczywistość kapitalistyczna również nie jest rajem dla jednostek twórczych, Lim onow radykalnie zweryfikuje swój stosunek do tego co radzieckie.

Traktując lata 1917-1953 jako najwspanialszy okres w dziejach Z SR R ostre słowa potępienia skieruje pod adresem następców Stalina, którzy nie umieli utrzym ać pozycji supermocarstwa, a jeszcze ostrzejsze pod adresem tych, którzy przyczynili się do rozpadu ZSR R , zmiany ustroju i w konsekwencji do skrajnej pauperyzacji przeważającej części jego daw nego społeczeństwa. Najwięcej kontrow ersji budzi chyba jego stosunek do Stalina. W powieści M ieliśm y

Wielką Epokę oddzielony od bohatera dziecięcego a u to r przedstaw iony m a

pretensje do n arodu, że nie pozbawił Stalina władzy, że nikt nie poświęcił się i nie dokonał zam achu na jego życie, skoro „był taki wredny” . W utw orze tym zostało także zamieszczone następujące zdanie: „А вто р не видит в нем м онстра или злодея, он лиш ь знает, что сыну сапожника, экс-семинарисгу бы ло отчего офигеть, оказавш ись во главе гигантской вдруг д ерж авы ” 15. D o oceny tej epoki wielokrotnie wraca pisarz również w swojej publicystyce; m . in. m a pretensje do wszystkich tych, którzy „сам ую м ощ ную эпоху наш ей истори и (1917-1953) зак л ей м и л и » к р о в ав ы м п р о ш л ы м « и „стали н и зм ом ” 16. W wypowiedziach publicystycznych Lim onow krytykuje również, podobnie ja k wielu naukowców i polityków, odgórnie przeprowadzone reform y, a więc gorbaczow ow ską „przebudow ę” i „jelcynow ską rewolucję burżuazyjną” : „»П ерестройка« п оощ ряем ая Запад ом , разруш и ла наше Отечество и перессорила наш и плем ена” 17. Z tą oceną m ożna dyskutow ać, gdyż w pracach z dziedziny nauk społecznych spotyka się wiele argum entów przekonujących, iż konflikty narodow ościow e, które wybuchły po rozpadzie Z S R R , p o d obnie ja k i kryzys ekonom iczny, są właśnie spadkiem po radzieckim siedemdziesięcioleciu18. W krytyce gorbaczow izm u z właściw ą m u skrajnością poglądów Lim onow idzie znaczenie dalej niż np. Zinow iew 19, którego publikacje au to r Dziennika pechowca zna i przywołuje. N a przykład w artykule Восстание русофобов na tem at G orbaczow a czytamy: „Ч еловек, ответственный з а физическое уничтожение великой держ авы , з а десятки ты сяч смертей в этнических войнах, з а тотальн ое обнищ ание н ар о д а ” 20. Z kolei „reżim Jelcyna” krytykuje Lim onow przede wszystkim za pozory

15 Э. Л и м о н о в , У нас была В еликая Э поха, [в:] П ят ы й у г о л . Сборник современной прозы, М осква 1991, s. 148. 16 Э . Л и м о н о в , Восстание русофобов, [в:] Э . Л и м о н о в , Убийст во часового, М о сква 1993, s. 93. 17 Э . Л и м о н о в , М аниф ест российского национализма, [в:] У бийство часового, s. 102. 18 Z ob. пр.: А. З и н о в ь е в , К о м м унизм как реальност ь. К ризис к о м м уни зм а , М осква 1994.

19 О p o glądach A. Zinow jew a zob.: L. S u c h a n e k , A leksander Zinowjew - kaiasirojka,

pieriestrojka, gorbaczow izm , [w:] P isarz i władza (O d A w w a ku m a do S o łże n ic yn a ), red.

B. M u ch a, Ł ó d ź 1994, s. 220.

182 W and a Supa

demokracji, za tolerowanie korupcji i gangsterstwa, za nieudolność w dziedzinie ekonom ii.

Nie oszczędza on również tych, którzy spraw ow ali w okresie postalinow - skim „rząd dusz” i swoimi publikacjam i budzili nienawiść do ustroju, przez co pośrednio przyczynili się do rozpadu Z SR R , np. Sołżenicyna i Sacharow a - w Dzienniku pechowca nazywa Sacharow a „niem ądrym ” , Sołżenicyn jego zdaniem zasługuje na to, „by go utopić w w ychodku” .

I właśnie owo epatow anie czytelnika krytycyzm em , nieraz w ulgarnym , a praw ie zawsze obrazoburczym w obec tych teorii i poglądów , k tó re w określonych środow iskach cieszą się uznaniem , jest chyba jednym z n aj­ silniejszych elementów literackiej i publicystycznej tw órczości Lim onow a. Skrajne, nie zawsze wytrzymujące probież na zasadność oceny i sądy budzą aktyw ną postaw ę odbiorczą, zm uszają, by spraw dzać fakty, n a k tó re pow ołuje się autor, porów nyw ać, wyciągać wnioski. Spraw dzanie często odsłania zresztą różne pom yłki autora. W pisana w sądy L im onow a eks- trem aln o ść czy przesadność w w aru n k ach politycznego i estetycznego pluralizm u m oże być czynnikiem twórczym.

Lim onow próbuje również tworzyć w łasną doktrynę społeczną z pozycji rosyjskiego nacjonalizm u, określaną jak o „neobolszewicki rom antyzm ” 21. Najistotniejsze założenia jego politycznego światopoglądu zostały sformułowane w artykułach Jestem rosyjskim nacjonalistą (Я - российский националист) i M anifest rosyjskiego nacjonalizmu {Манифест российского национализма). N a razie tru d n o dopatrzeć się w jego wypowiedziach, nie zawierających propozycji rozw iązania spraw ekonom icznych ani praw nych, spójności, tym bardziej że sam pisarz nie tak daw no, zrywając z Żyrinow skim , znów zmienił barykadę św iatopoglądow ą. Jednoznacznie określa się on ja k o zw olennik silnego państw a i silnej władzy, zwolennik „rewolucji narodow ej” i w pro­ w adzenia ostrych środków antykorupcyjnych, zaś w polityce zagranicznej - orientacji azjocentrycznej22 (hasło „лицом к А зии” ) oraz ja k o przeciwnik „sztucznie tw orzonych państw n a bazie byłych republik” 23.

Poglądy Lim onow a współbrzm ią z nastrojam i i oczekiw aniam i tej części społeczeństwa rosyjskiego, k tó ra nie m oże się odnaleźć w nowej, trudnej sytuacji politycznej i z nostalgią w spom ina czasy m inionej radzieckiej stabilności. Nie sposób jed n ak w wypowiedziach publicystycznych tego pisarza znaleźć przesłanki, pozwalające uznać go za dobrego polityka czy historiozofa, ale jego utwory literackie są swoistym, oryginalnym świadectwem naszych czasów. W utw orach najbardziej interesująca wydaje się jed n ak ta ich w arstw a, k tó ra stanow i wyraz szczególności jednostkow ego istnienia.

21 А. Л а т ы н и н а , Когда поднялся занавес, „ Л и тер ату р н ая га зе т а ” 1991, № 29, s. 9. 22 Э. Л и м о н о в , М анифест российского национализма, s. 98.

Ванда Супа Э Д У А Р Д Л И М О Н О В И Е Г О О Т Н О Ш Е Н И Е К В Л А С Т И В статье обсуж дается м ировоззрение и худож ественная специфика автоби ограф и ческой п р о зы Э . Л им о н о ва, творчество ко то р о го вы зы вает по л яр н о п р о ти во п о л о ж ны е оценки критики. П ы таясь оп ределить м еханизм ы , управляю щ ие о бщ еством и о тд ел ьн ы м и л ю д ьм и , п и сатель вы р а б о та л оригинальную стр атеги ю п олемики и р а зо б л ачен и я п ризнанны х авто р и тето в, общ еприняты х мнений, м иф ов и идеологических д о гм . В его повестях П одрост ок С а вет о и М олодой негодяй уничиж ительной критике при п о м о щ и низких сатирических п р и ем о в п од в е р га ю тс я п р ед ст ав и тел и с о в етск о го п р а в и т ел ь с тв а эпохи „х р у щ евск о й о тте п е л и ” и „ за с т о я ” , в р о м ан е Э т о я - Э дичка - с л а б ы е с т о р о н ы ам ериканской д ем о крати и, в публицистических ста тья х - отр и ц ательны е р е зу л ьта ты „п ерестрой ки ” и „ельцинской б урж уазной р еволю ц и и ” .