Kilka dokumentów dotyczących ruchu młodokaszubów i kaszubsko-pomorskiego w XX wieku

Józef Borzyszkowski

Kilka dokumentów dotyczących

ruchu młodokaszubów i

kaszubsko-pomorskiego w XX wieku

Acta Cassubiana 14, 203-208

Józef Borzyszkowski

Kilka dokumentów dotyczących ruchu

młodokaszubów i kaszubsko-pomorskiego

w XX wieku

A .D . 2012 - R o k M ło d o k aszu b ó w p rzech o d zi p o w o li, a raczej bard zo szybko, do h isto rii. W m in io n y c h m ie sią c a c h ro k u te g o w y d a rz y ło się i w ie le , i niew iele. O p u b lik o w an o , zd a w a ć b y się m o g ło , sp o ro te k stó w n a ła m a c h „ P o m e ra n ii” , ja k i w p o sta c i sa m o d z ie ln y c h druków . Te o statn ie re p re z e n tu ją d z ie ła - Iz y d o ra G u l- g o w sk ie g o O n ie zn a n y m lu d zie w N ie m c ze c h ... z 1911 ro k u i Ja n a K arn o w sk ie g o A le k s a n d e r M a jk o w sk i. W sp o m n ien ia - listy - u w a g i1. P o d zn a k ie m M ło d o k a ­

sz u b ó w o d b y ł się ta k ż e k o le jn y Z ja z d K a sz u b ó w w S o p o cie, o k tó ry m ró w n ież p rzeczy tać m o ż n a sporo n a ła m a c h „P o m eran ii” . G en eraln ie je d n a k zabrakło dotąd pogłębionej i szerszej refleksji n ad isto tą ru ch u m ło d o k aszu b sk ieg o k ied y ś i ruchu k a sz u b sk o -p o m o rsk ie g o dziś. W ażn e w tej m a te rii ro z w a ż a n ia C ezareg o O b rach t- -P ro n d z y ń sk ie g o , o p u b lik o w a n e w k ilk u k o le jn y c h n u m e ra c h te g o ro czn ej „ P o ­ m e ra n ii”, ja k d o tą d n ie w z b u d z iły p o w a ż n ie jsz e g o ech a, n ie z n a la z ły k o n ty n u a c ji n a ła m a c h p ism a , ch o ć tu i ó w d zie, w śró d lu d zi rz e c z y w iście o d d a n y c h sp raw o m d ziś i ju tr a K a sz u b ó w -P o m o rz a n , sp o tk a ły się z n a jw y ż sz y m u z n an iem . N iestety , n ie zn a la z ło to d o tą d w y ra z u w p iśm ie.

Sądzę, iż p ro b le m isto ty ru ch u m ło d o k a sz u b ó w k ie d y ś i k a sz u b sk o -p o m o r- sk ieg o d ziś je s t sp ra w ą n ie z w y k le a k tu a ln ą w każdej rze c z y w isto śc i. S tąd d y s k u ­ sja w tej m a te rii m o że i w in n a b y ć n ie u stająca. Jej c elem p o sz e rz a n ie z n ajo m o ści m y śli i d o k o n ań p oprzedników , docenienie ich roli, p o szan o w an ie trad y cji, ja k też p o d e jm o w a n ie ro zu m n ej i o d p o w ied zialn ej k o n ty n u a c ji, p o sz u k iw a ń w ła śc iw y c h in n o w a c ji, b y n a d rz ę d n e cele ru ch u m ło d o k a sz u b sk ie g o (T o w a rz y stw a M ło d o ­ k aszu b ó w , ja k i Z rz e sz e n ia K a sz u b sk o -P o m o rsk ie g o ), sy g n a liz o w a n e g e n e ra ln ie ja k o „P raca n a d p o d n ie sie n ie m K a sz u b ó w -P o m o rz a n p o d w z g lę d e m k u ltu raln y m , 1

1 I. Gulgowski, Von einem unbekannten Volke in Deutschland.../O nieznanym ludzie w Niem­ czech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, tłum. M. Darska-Łogin, red. naukowa i wstęp J. Borzyszkowski, Berlin 1911-Gdańsk 2012; J. Karnowski, Aleksander Majkowski. Wspomnienia - listy - uwagi, oprac. i wstęp J. Borzyszkowski, Gdańsk 2012.

204

J

B

(G

)

politycznym i ekonomicznym” - jak najlepiej w konkretnej rzeczywistości rea­

lizować.

Nie od rzeczy, jak sądzę, jest konieczność zwrócenia i tutaj uwagi, iż w statu­

cie Towarzystwa Młodokaszubów na pierwszym miejscu jest wyeksponowana

właśnie praca. W Zrzeszeniu zaś nieustannie przed laty podkreślano, co i nie tylko

ja nadal czynię, iż chodzi o pracę społeczną, podejmowaną obok pracy zawodowej,

„która nosi szczególne piętno ukierunkowania ku przyszłości, troskę o rozwój

i wzbogacenie własnej kultury i całości przejawów życia społeczeństwa, także

o pewne wzorce moralno-społeczne”2. - Wielu współczesnych regionalistów, nie

tylko kaszubsko-pomorskich, jakby nie chciało o tym pamiętać. Tym bardziej

potrzebne wydaje mi się przypominanie o tej zasadniczej sprawie, jak i tekstów

niejako programowych, dotyczących rozwoju myśli i ruchu kaszubsko-pomor-

skiego w XX wieku.

Publikowane w niniejszym tomie dokumenty warto studiować i analizować

w kontekście znajomości najważniejszych opracowań naukowych dotyczących

ruchu kaszubsko-pomorskiego, jak i podobnych tekstów, jakie zaprezentowane

zostały w t. XIII „Acta Cassubiana”. W słowie wstępnym do tych w t. XIII pod

koniec przywołałem tekst Lecha Bądkowskiego z nr 1 „Pomeranii” z 1981 r.

pt.

. Zapowiedziałem jego publikację w niniejszym tomie3.

Po namyśle zrezygnowałem z tego projektu, uznając, iż jego przesłanie zawarte

jest w artykule Cezarego obrachta-Prondzyńskiego, opublikowanym w najnow­

szym dziele zbiorowym poświęconym Florianowi Ceynowie4.

W publikowanym tu zestawie dokumentów najważniejsze, w kontekście Roku

Młodokaszubów, są dwa - Jana Karnowskiego

i

, spisane przez ks. Wacława Wojciechowskiego. Pierwszy dokument za­

chował się w spuściźnie Jana, a opublikowany został pierwotnie w nie całkiem

wiernej postaci na łamach „Pomeranii” w 1999 r.5 Nie mając wówczas dostępu do

rękopisu, posłużyliśmy się kopią maszynopisową, sporządzoną przez Feliksa

Marszałkowskiego. Niestety, okazało się, że w kilku przypadkach jego odczyta­

nie pewnych wyrazów rękopisu było błędne. Prezentowana tu wersja jest wierna

oryginałowi, a jedynie język, raczej pisownia, sprowadzona została do współcze­

śnie obowiązujących norm. Dla ilustracji prezentuję też skan pierwszej strony

2

Zob. J. Borzyszkowski, Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od pol. XIX w. po współ­ czesność, Gdańsk 1982, s. 3-4. (W egzemplarzu odziedziczonym po Tadeuszu Bolduanie z jego istotnymi podkreśleniami, szczególnie wyróżniona jest fraza „także o pewne wzorce moralno-społeczne”, a na marginesie dopisek: „Chyba głównie!”).

3

Zob. J. Borzyszkowski, Trzy dokumenty dotyczące dziejów ruchu kaszubskiego po wojnie, „Acta Cassubiana”, t. XIII, 2011, s. 333.

4 Zob. C. Obracht-Prondzyński, Co z Ceynowy na dziś i jutro?, [w:] Życie i dzieła Floriana Ceynowy (1817-1881), pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 2012, s. 291-313.

K

...

205

o ry g in a łu , lic z ą c eg o 5 stron, fo rm a tu A -4. P rz y p o m in a n ie , k im b y ł Jan K a rn o w ­ ski, ja k i c h o ć b y p o w ie rz c h o w n ą a n alizę za w a rto śc i d o k u m e n tu , w ty m m ie jsc u u w a ż a m z a zb ęd n e. Z a in te re so w a n y c h o d sy łam do m o je g o te k s tu w p ro w a d z a ją ­ ceg o w „ P o m e ra n ii”, a p rz e d e w sz y stk im do b io g ra fii p ió ra C. O b ra c h ta -P ro n - d z y ń sk ie g o 5 6. R ó w n ie p o m o c n a m o że b y ć n a s z a w s p ó ln a n a jn o w s z a p u b lik a c ja - to m sz k icó w b io g ra fic z n y c h p o św ię c o n y c h m ło d o k a sz u b o m .

W p rz y w o ła n y m to m ie z n a jd u je się ta k ż e szk ic p o św ię c o n y b a rd z o ciekaw ej p o sta c i ks. W a c ła w a W o jc ie c h o w sk ie g o , k tó ry b y ł n a jb liż sz y m w sp ó łp ra c o w n i­ k ie m J. K a rn o w sk ie g o , ja k i ta k im ż e w s p ó łtw ó rc ą m y śli i ru ch u m ło d o k a sz u b ó w 7. N a zj eźd zie T o w a rz y stw a M ło d o k a sz u b ó w w G d a ń sk u w 1912 r. w y b ra n o g o j ako w ikariusza w B orzyszkow ach sekretarzem . Stąd je g o dziełem je s t ów najw ażniejszy d o k u m e n t pt. A k ta Z ja zd u ..., sp o rz ą d z o n y p rz e z e ń ju ż w B y sz e w ie n a K rajn ie d n ia 13 lip ca 1912 r., d o k ąd n iejak o w d n iach zjazd u zo stał p rzen iesio n y ze stolicy G ochów . A k ta ..., te n zach o w an y w spuściźnie A lek san d ra M ajk o w sk ieg o dokum ent, d ziś b ę d ą c y w ra z z w y żej w y m ie n io n y m rę k o p ise m J. K a rn o w sk ie g o w m o ic h z b io rach , b y ł w ie lo k ro tn ie w y k o rz y sty w a n y - ch o ć b y p rz y w o ły w an y , ale w rz e ­ czy w isto śc i ty lk o p ie rw sz a czę ść - P ro to k ó ł, p rz e z d o ty c h c z a so w y c h b a d a c z y d ziejó w ruchu m ło d o k aszu b sk ieg o . Jed n ak n ig d y d o tąd nie zo stał zap rezen to w an y w całości w ra z z arcy w ażn y m załączn ik iem do P rotokółu, ja k im je s t Statut, a raczej s ą U sta w y T o w a rzystw a M ło d o k a s z u b ó w .

Z e w z g lę d u n a w ag ę te g o ż d o k u m e n tu p u b lik u je m y tu ow e A kta ... w cało ści w w e rsji o ry g in aln ej w p o sta c i sk an u , a p o d sta w o w e z n ic h d o k u m e n ty - P ro to k ó ł z arty k u ła m i p ra so w y m i i U sta w y - ró w n ie ż w p o sta c i w sp ó łc z e sn e g o druku.

N a ca ło ść A k t, ja k łatw o m o ż n a to za u w a ż y ć, s k ła d a ją się: p ro to k ó ł pt. Z ja z d m ło d o k a szu b sk i..., o b e jm u ją c y 9 stro n rę k o p isu fo rm a tu B -5 , p o d p isa n y p rz e z dr. A . M a jk o w sk ie g o - se k re ta rz a T M K i ks. Ig n aceg o C yrę, k tó ry b y ł w ic e p rz e w o d ­ n ic z ą c y m z jazd u , a zo sta ł p re z e se m T M K . (B rak p o d p isu ks. W. W o jc ie c h o w sk ie ­ g o!). N a s. 10 o ry g in a łu m a m y 2 w y c in k i p ra so w e - relacje ze z ja z d u m ło d o k a ­ szubów , o p u b lik o w an e p rzez „G azetę T o ru ń sk ą” i „D zien n ik P o z n a ń sk i”, b azu jący n a św ia d e c tw ie p ierw szej. (U w a ż n y c z y te ln ik d o strz e ż e te ż zn a c z n e p o d o b ie ń ­ stw o P ro to k ó łu z re la c ją z ła m „ G azety T o ru ń sk iej” . M im o w o li ro d zi się p y tan ie, cz y ks. W. W o jciech o w sk i nie b y ł ta k ż e au to re m ow ej re la c ji lu b p o słu ż y ł się zaw a rty m i w niej sfo rm u ło w an iam i). S tro n y 11-15 A k t to b ru d n o p is p ro to k ó łu sp o rz ą d z o n y p rz e z ks. W. W o jciech o w sk ieg o . S tro n a rę k o p isu 16 p o z o sta ła n ie z a - p isa n a , a 17 i 18 to k a lk o w a o d b itk a U staw T o w a rzystw a M ło d o k a s z u b ó w , a ra ­ czej p ro jek tu , ja k i p rz y ję to fo rm aln ie z a o b o w ią z u ją c y sta tu t n a d ru g im zjeźd zie,

5 Zob. J. Borzyszkowski, Kaszubolodzy i J. Karnowski, Pogląd historyczny na pracę badawczą w latach 1908-1910, „Pomerania”, 1999, nr 5, s. 58-61. (Nie wiem, jakim sposobem redakcja zmieniła określenie pracy „kaszubolodzka” na „badawczą”!?).

6 C. Obracht-Prondzyński, Jan Karnowski (1886-1939) - pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny, Gdańsk 1999.

2 0 6

J

B

(G

)

skupiającym w yłączn ie czło n k ó w T M K , o d b y ty m 22 sierp n ia 1912 r. w G d a ń sk u 8. (W te c z c e o ry g in a łu z a c h o w a ł się te ż rę k o p iśm ie n n y o d p is o w y c h U staw , sp o rz ą ­ d z o n y p rz e z F . M arsz a łk o w sk ie g o ). K o p ia - o d p is o ry g in a łu statu tu z n a la z ł się ró w n ie ż w z b io ra c h A . B u k o w sk ie g o , w p rz e ję ty c h p rz e z e ń o d F ra n c isz k a K ręc- k ieg o ak ta c h „ G ry fa ”9. N a jp e łn ie jsz a re la c ja i a n a liz a p re z e n to w a n y c h tu d o k u ­ m e n tó w z n alazła się d o tąd w R eg io n a lizm ie ka szu b skim A . B u k o w sk ie g o 10, a tak że w b io g ra fii h isto ry czn ej A le k sa n d ra M a jk o w s k ie g o * 11. M o n o g ra fie te i w s p o m n ia ­ n y to m sz k icó w b io g ra fic z n y c h m ło d o k aszu b ó w , ja k i o p u b lik o w a n a ju ż w 1981 r. M o ja d ro g a k a szu b sk a J a n a K a rn o w s k ie g o 12, u ła tw ia ją p e łn ie jsz e ro zp o zn an ie o d n o to w an ej w p re z e n to w a n y ch d o k u m e n ta c h rzec z y w isto śc i, ja k i b liż sz e p o ­ zn an ie w y stęp u jący ch w n ic h p o staci, z k tó ry ch niem al w szy stk ie m a ją po św ięco n e im b io g ram y w S ło w n iku b io g ra ficzn ym P o m o rza N a d w iśla ń skieg o . S zczeg ó ło w a a n a liz a o w y c h A k t to m a te ria ł n a o so b n y arty k u ł.

K o lejn e cz te ry p u b lik o w a n e tu d o k u m e n ty d o ty c z ą dru g ie g o p rz e ło m o w e g o w dziejach K aszu b ó w -P o m o rzan okresu, o b ejm u jąceg o p ierw sze la ta d ziałalności Z rz e sz e n ia K a sz u b sk ie g o , p o w o ła n e g o do ż y c ia w 1956 r. U z u p e łn ia ją one o b raz za w a rty w p o d o b n y c h m a te ria ła c h źró d ło w y c h , o p u b lik o w a n y c h w t. X III „A c ta C a ssu b ia n a ” . D w a z n ic h d o ty c z ą Z rz e s z e n ia ja k o ca ło śc i, ch o ć p ie rw sz y pt. C o sły c h a ć w o jc zy źn ie D e rd o w sk ie g o stan o w i sw o isty p ro to k ó ł - relację z z e b ra n ia z a ło ż y c ielsk ieg o Z K w C h o jn icach , o d b y te g o w d n iu 27 sty c z n ia 1957 r. S p o rz ą ­ d z o n y zo sta ł p rz e z m gr. M a k sy m ilia n a Ic h n o w sk ie g o , a z a c h o w a ł się w m o ic h z b io ra c h w sp u ściźn ie Ju lia n a R y d z k o w sk ie g o 13. (R o z p o z n a n ie w y stę p u ją c y c h w o w y m p ro to k ó le p o sta c i u ła tw ia o b o k S B P N o p ra c o w a n ie Z b ig n ie w a S tro m ­ sk ieg o P a m ię c i godni. C h o jn ic k i s ło w n ik b io g ra fic zn y 1 2 7 5 -1 9 8 0 , B y d g o sz c z 1986). D ru g i d o k u m e n t to U w agi d o p r o g r a m u Z r z e s z e n ia K a s z u b s k ie g o T a­ d e u sz a B o ld u a n a z 14 V I 1963 r., z a p re z en to w a n e n a je d n y m z ze b ra ń Z a rz ą d u G łó w n e g o , z a c h o w a n e w m a sz y n o p isie w je g o sp u ściźn ie, sk ąd tra fiły ró w n ie ż do m o ic h zb io ró w w ra z z d w o m a p o z o sta ły m i p u b lik o w a n y m i tu d o k u m en tam i.

U w agi... T . B o ld u a n a p o w s ta ły w sy tu a c ji k ry z y s u o rg a n iz a c y jn e g o Z K , zaistn ia łe g o p o 1960 r., n ie m a l w k ró tc e p o p e łn y m e n tu z ja z m u o k resie n a ro d z in 7

Zob. J. Borzyszkowski, Ks. Wacław Wojciechowski, [w:] J. Borzyszkowski, C. Obracht-Pron- dzyński, Młodokaszubi. Szkice biograficzne, Gdańsk 2012.

8 Przebieg drugiego zjazdu znamy z relacji na łamach „Gryfa”, 1912, s. 270. 9 Zob. A. Bukowski, Regionalizm kaszubski..., s. 250-251.

10 Tamże, s. 237-251.

11 Zob. J. Borzyszkowski, Aleksander Majkowski (1876-1938). Biografia historyczna, Gdańsk- -Wejherowo 2002.

12

J. Karnowski, Moja droga kaszubska, wstęp i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1981. Zob. Pod znakiem gryfa. 40 lat Oddziału ZK-P w Chojnicach, oprac. K. Ostrowski, Chojnice 2003 i Pro memoria Julian Rydzkowski (1891-1978), zebr. i opr. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011.

K

...

207

i rozwoju Zrzeszenia. W tymże czasie powstały i... Kluby Młodych, z których

grono ich członków w 1962 r. powołało do życia - Klub Młodej Inteligencji „Po-

morania”, obchodzący latoś w swoisty sposób swoje 50-lecie14.

Dwa kolejne dokumenty dotyczą ruchu młodych. Pierwszy

związany jest z działalnością Klubu Studentów Kaszubów „Ormuzd”,

istniejącego przy ZG ZK w Gdańsku. Jego autor to Konstanty Bączkowski z To­

runia, znany wówczas publicysta pomorski, związany z Kaszubami i Kociewiem,

lektor języka angielskiego na UMK w Toruniu. Jego teksty często publikowały

tak „Kaszëbë”, jak i „Biuletyn...” - „Pomerania”. (Zob. poświęcony mu biogram

w S ło w n ik u b io g ra fic zn y m P o m o r z a N a d w iś la ń s k ie g o

). Temat

, jak sądzę, również należy do wiecznie aktualnych, nie tylko w naszym

światku kaszubsko-pomorskim, a zwłaszcza wśród młodych, skupionych choćby

dziś w Klubie Studenckim „Pomorania”. Obserwując jego codzienność, jak i ju ­

bileuszowe dokonania, odczuwam niepokój, wynikający z niedostatków wiedzy

jego członków o przeszłości Klubu i Zrzeszenia, ruchu kaszubsko-pomorskiego,

inaczej mówiąc braku zakorzenienia w dorobku myśli i działań poprzednich po­

koleń, jak i oddalenia się od najlepszych tradycji samokształcenia.

Drugi dokument pt.

- referat T Bolduana z 23 IX

1960 r., wygłoszony na posiedzeniu ZG ZK dwa dni później, stanowi wyśmienite

przypomnienie sytuacji i idei, oczekiwań odnośnie do ruchu młodych tuż przed

powstaniem „Pomoranii”, skupiającej w 1962 r. niedobitki członków nielicznych

klubów działających jeszcze dwa lata wcześniej. Jednocześnie pamiętać trzeba,

że powstanie „Pomoranii” poprzedziła też działalność Klubu Pracy Twórczej

Młodych pod nazwą „Pomerania”, powstałego w 1959 r. przy redakcji czasopi­

sma „Kaszëbë”, redagowanego w latach 1957-1962 właśnie przez T. Bolduana.

Członkowie tego Klubu redagowali 4-stronicowy dodatek do „Kaszëb” pt. „Po­

merania” (od nr 8/1959), poświęcony nauce, literaturze i sztuce, z którym współ­

pracowało spore grono uznanych wówczas humanistów, nie tylko z Gdańska15.

(Oryginały tekstów T Bolduana i K. Bączkowskiego to kopie maszynopisów, dziś

w moich zbiorach formatu A4).

Warto dzieje i dorobek Klubów Młodych jak i pisma „Kaszëbë” oraz 50 lat

życia „Pomoranii” poznawać, studiując podobne źródła, ale też dostępne pow­

szechnie publikacje naukowe, monografie, choćby dwa fundamentalne dzieła

C. Obrachta-Prondzyńskiego16 i kilkanaście tomów z serii

, w której

14 Zob. relacja z obchodów na łamach „Pomeranii”, 2012, nr 6 oraz druk okolicznościowy Klubu wydany z okazji jubileuszowego balu...

15 Zob. T. Bolduan, „Kaszëbë" (1957-1961), „Gdański Rocznik Kulturalny”, t. 12, 1989; toż w Pro memoria Tadeusz Bolduan..., s. 367-387.

16 C. Obracht-Prondzyński, Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002 i Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko- -Pomorskiego 1956-2006, Gdańsk 2006.

2 0 8

J

B

(G

)

je d e n p o é w iê c o n y z o sta ł T a d eu szo w i B o ld u a n o w i, a in n y L e c h o w i B ą d k o w s- k ie m u 17, p o w szech n ie u z n aw an em u w dek laracjach z a n aszeg o id e o lo g a - zarów no „ P o m o ra n ii” , ja k i całe g o Z K -P, do k tó re g o m y śli c z êsto siê o d w o łu jem y , ale w c o d z ie n n o śc i rz ad k o g o n aślad u jem y . Id zie ta k o tw ó rc z ą p racê - z a w o d o w ą i sp o łeczn ą, ja k i o sa m o k sz ta łc e n ie, sam o m y ślen ie... D z ia ła ln o ść i m y śli n asz y c h p o p rz e d n ik ó w m o ż n a i trz e b a p o d d a w a ć d ziś an a liz ie , k tó ra w in n a m ie ć zaw sze m ie jsc e z u w z g lê d n ie n ie m k o n k retn ej rz e c z y w isto śc i, ja k i ó w czesn ej w ie d z y i d o św ia d c z e ń au to ró w p re z e n to w a n y c h tu doku m en tó w .

P u b lik o w a n y tu te k s t E. M ay a, p rz y w o ła n y w a rty k u le R. B o rc h e rsa , z a w a r­ ty m w d ziale S tu d ia i m a te ria ły n in ie jsz e g o to m u , m a szcz e g ó ln y c h a ra k te r d o k u ­ m e n tu h isto ry c z n e g o , d o ty c z ą c eg o ró w n ie ż d z ie jó w K aszu b ó w , n ie ty lk o ty tu ło ­ w y c h ż y d ó w w K o ścierzy n ie. N ie p o raz p ie rw sz y p rz y p o m in a m tu p o sta ć i d o ro ­ b e k M a y a 18, k tó re g o lo sem za ją ł siê n a m o ją p ro śb ê R. B o rc h e rs, z a c h ê co n y do p o szu k iw ań całości sp u ścizn y te g o b a d a c z a i w y jątk o w eg o N ie m c a , g d y je g o czêść tra fiła z B ra n sc h w e ig u do m n ie. W sp o m n ia n e p rz e z R. B o rc h e rsa fo to g rafie to g łó w n ie szk lan e k lisz e i k la tk i film o w e, k tó re w ra z z o d b itk a m i z n a jd u ją siê ju ż w znacznej czêści w z b io ra c h M u z e u m P iśm ie n n ic tw a i M u z y k i K a sz u b sk o -P o m o r- skiej, d o k ą d p rz e k a z ałe m je w 2011 r. Je d n a z n ich , w n ê trz e sy n ag o g i w K o śc ie ­ rzy n ie, je s t sz c z e g ó ln ie c e n n y m u n ik a te m , stą d zn a la z ła siê ta k ż e n a k a rta c h n i­ n ie jsz e g o to m u „A c ta C a ssu b ia n a ” . W śró d p o z o sta ły c h w y ró ż n ia ją siê fo to w y ­ b itn y c h w e d łu g E. M a y a o so b isto śc i - urzéd n ik ó w , p a sto ró w itp. p o sta c i, g łó w n ie z S o p o tu , G d a ń sk a i z pow . k o śc ie rsk ie g o , o k tó ry c h p isa ł o n w sw o ich p u b lik a ­ cjach. D la m n ie szczeg ó ln ie cen n e b y ło p o z n a n ie fiz jo n o m ii p a s to ra P a u la H a rd e - ra z K o ścierzy n y , zn a n e g o h ak aty sty , zm a rłe g o w k ilk a la t p o II w o jn ie św iato w ej, k tó re g o ż y cio ry s E. M ay ró w n ie ż z a p re z en to w a ł w sw o ic h o p ra c o w a n ia ch .

P o ró w n u ją c in fo rm a c je za w a rte w te k śc ie E. M ay a z n a s z ą d o ty c h c z a so w ą w ie d z ą o d z ie ja c h i lo sie Ż y d ó w w K o śc ie rz y n ie , a ch o ć b y np. ze w sp o m n ie n ia m i B ro n isła w y N ie d z ie lsk ie j, tru d n o w y k a z a ć ja k ie ś sz czeg ó ln ie isto tn e, n ie z n a n e d o tą d fakty. T ym niem n iej sa m fa k t n a p isa n ia te g o te k s tu p rz e z E. M a y a zasłu g u je n a n a sz e u z n a n ie i p rz y p o m n ie n ie , co n in ie jsz y m siê staje.

17

Pro memoria Lech Bądkowski (1920-1984), zebr. i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2004. 18 Zob.: 1o J. Borzyszkowski, Badacze i twórcy pierwszego muzeum na wolnym powietrzu, [w:]

W krêgu badaczy i kultury Kaszub i Pomorza XIX i X X wieku, pod red. J. Borzyszkowskiego, Słupsk-Gdańsk 2008, s. 88-106, gdzie na s. 103 foto - sygnał dotyczący niezbadanych kon­ taktów E. Maya z T. Gulgowską 2o I. Gulgowski, Von einem unbekannten Volke und Deutsch­ land.../ O nieznanym ludzie w Niemczech..., s. CXI-CXIII, gdzie foto z 1939 r. i list E. Maya do T. Gulgowskiej z 1950 r.