ne oraz bardzo różnorodne p rzejaw y ich działalności: religijnej, w ychow aw czej, in te le k tu a ln e j, arty sty czn ej, ekonomicznej, poli tycznej, sta ra ją c się uchw ycić zachodzące w każdej z tych dziedzin zm iany. P odkreślić należy, iż w szystkie te zjaw iska rozpatruje a u to r w pow iązaniu z głów nym i przem ianam i dokonującym i się w społeczeństw ie angielskim , przy czym w ykazuje z jednej strony ich w pływ n a życie zakonne, z drugiej rolę zakonów w życiu spo łeczeństw a.
M iędzy tom em pierw szym , a pozostałym i widoczna jest różnica k o n stru k cy jn a. Tom pierw szy, złożony z dwóch części — chrono logicznej, przedstaw iającej ilościowy rozwój in sty tu cji zakonnych i w y b itn e osobistości, k tó re n a rozw oju ty m zaciążyły oraz rze czowej, dającej obraz w ew n ętrznej organizacji życia klasztornego i zew nętrznej działalności zakonów — stanow i zw artą kon stru k cy jnie całość. P a rtie analityczne, k tó re zaw iera, służą przedsta w ieniu ogólnego rozw oju in sty tu cji m onastycznych. N atom iast w dw óch n astęp ny ch tom ach zaw arty je st w ybór najbardziej w ęzłow ych zagadnień, z k tó ry c h każde potrak tow ane je s t w pew nej izolacji od pozostałych. Ocenę związków zachodzących m iędzy n im i i ich w zględnej w artości historycznej pozostaw ia a u to r czy telnikow i. N iem niej zagadnienia te dają w sum ie obraz całości. W ydaje się, że fak t, iż a u to r sam je s t benedyktynem , posiada niem ałe znaczenie dla samego dzieła. G runtow na znajom ość in sty tu c ji zakonnych, ich celów i założeń, ich — rzec by m ożna — ducha, pozw ala m u zrozum ieć i lepiej ocenić różnorodne przejaw y ich działalności.
K ażdy z tomów, szczególnie zaś pierw szy, posiada liczne do datki, zaw ierające m iędzy innym i w ykaz biskupów -m nichów
(w każdym tomie), obliczenie w artości m ajątkó w klasztornych w edług D om esday Book (tom I); nadto tom pierw szy zawiera cenne tablice, przed staw iające filiacje poszczególnych domów za konnych. K ażdy też z tom ów zaopatrzony jest w indeks osobowo- m iejscow y i częściowo rzeczowy. W yraźnie odczuw anym przy lek tu rze dzieła n ied o statk iem jest b ra k jakichkolw iek map.
"Eugeniusz W iśniow ski D avid K n o w l e s & J. K. St. J o s e p h, M onastic Sites From th e A ir, C am bridge a t th e U n iv ersity Press, 1952.
Dzięki w spółpracy fotografika i h isto ry k a pow stała jedyna w swoim rod zaju książka tra k tu ją c a o planach budow li klasztor
R E C E N Z JE 369
nych w Anglii. Fotogram y lotnicze m ają dziś szerokie zastosow a nie w tak ich naukach jak: archeologia, geografia czy ekologia. W ty m w ypadku posłużono się zdjęciam i lotniczym i te re n u do opracow ania planów , często nieistn iejący ch już, budow li k laszto r nych — oddając ty m sam ym w ręce h isto ry k a now ą szczególnie cenną, bo precyzyjną, m etodę zdobyw ania przekazów o przeszłości.
Zamieszczone w książce fotogram y p rzed staw iają kom pleksy zabudow ań k lasztornych w różnych stadiach zachow ania. W yróż nić m ożna pięć grup fotogram ów : P ierw sza obejm uje obiekty istniejące do dziś w całości. D rug ą gru p ę tw orzą fotogram y u k a zujące zabudow ania k lasztorne o m niej lu b więcej zniszczonych elew acjach, k tó re zachow ały jed n ak jeszcze piętno arch itekto nicz ne. Trzecią grupę stanow ią fotogram y obiektów pozbaw ionych zupełnie elew acji, a ich rz u t poziom y w yznaczają jedynie szczątki ścian i fundam enty. G rupa czw arta to najciekaw sza i n ajbard ziej odkryw cza gru pa fotogram ów lotniczych ty ch terenów , n a k tó ry ch wznosiły się niegdyś budow le klasztorne, a po k tó ry c h dzisiaj nie m a już żadnego śladu na pow ierzchni ziemi. R zuty poziom e takich budowli udało się bezbłędnie odtw orzyć w łaśnie dzięki zastoso w aniu fotograficznych zdjęć lotniczych teren u . O statnią w reszcie grupę om aw ianych fotogram ów tw orzą fotogram y ukazujące kom pleksy zabudow ań w e w szystkich w ym ienionych stadiach zacho wania.
Stronę fotograficzną książki opracow ał J. K. St. Joseph. Nato m iast profesor D aw id K now les — h isto ry k — sp ecjalista w za kresie historii zakonów w Anglii, zaop atrzy ł książkę przedm ow ą oraz obszernym w stępem będącym w łaściw ie osobnym studium , w którym sta ra się ustalić n a podstaw ie w y b ra n y c h obiektów charaktery sty czny dla danego zakonu ty p zabudow y klasztornej. Szerzej om aw ia plany klasztorów benedyk ty ńskich, cysterskich dom inikańskich i franciszkańskich. Te ogólne rozw ażania poprze dzają dołączone do każdego ze stu trzy d ziestu fotogram ów szcze gółowe om ówienia. Takie szczegółowe om ówienie obejm uje: naz wę miejscowości, nazw ę zakonu, do którego k laszto r należał, poło żenie geograficzne kom pleksu budow li oraz podstaw ow e dane historyczne. Dużo m iejsca poświęcono om ów ieniu p lan u każdego b u dynku i w yznaczeniu m u m iejsca w u stalo n y m w cześniej sze regu typologicznym . Na zakończenie każdego opisu podano dane bibliograficzne odnośnie do w ydanych uprzednio planów i ich omó wień. K siążka zaopatrzona jest w spis treści sporządzony alfabe tycznie w edług zakonów, co odpow iada rów nocześnie układow i
książki oraz w m apkę k o n turo w ą Anglii i Szkocji, na której zaznaczone sfotografow ane i om ówione klasztory. Dołączono rów nież katalog lotniczych zdjęć fotograficznych klasztorów i kościo łów znajdu jących się w posiadaniu u n iw e rsy te tu Cam bridge. Omó w iona książka jest pierw szą pozycją serii w ydaw niczej pod nazwą C am bridge A ir Surveys.
Adam. C hruszczew ski
