O pierwszych polskich przekładach "Córki kapitana" Aleksandra Puszkina

O pierwszych polskich przekładach

"Córki kapitana" Aleksandra

Puszkina

Acta Polono-Ruthenica 3, 273-282

1998

W SP Olsztyn

Acta Polono-Ruthenica III, 1998

J e r z y L i t w i n o w P o z n a ń

O pierwszych polskich przekładach

C ó r k i k a p ita n a

Aleksandra Puszkina

P o l s k i e p r z e k ł a d y z n a k o m i t e g o d z i e ł a p r o z a t o r s k i e g o n a j w y b i t n i e j ­ s z e g o r o s y j s k i e g o p o e t y p o j a w i ł y s i ę w P o l s c e s t o s u n k o w o p ó ź n o , b o w p i e r w s z e j p o ł o w i e n a s z e g o s t u l e c i a . W o d b i o r z e c z y t e l n i c z y m f u n k c j o ­ n u j ą o n e d o d z i ś . Z t e g o m i ę d z y i n n y m i p o w o d u w a r t o z a s t a n o w i ć s i ę n a d i c h w a r t o ś c i ą , t y m b a r d z i e j ż e d o t y c z ą u t w o r u w a ż n e g o , n a p i s a n e g o i w y ­ d a n e g o p r z e z p o e t ę t u ż p r z e d j e g o p r z e d w c z e s n ą i t r a g i c z n ą ś m i e r c i ą . P i e r w s z e g o p r z e k ł a d u n a j ę z y k p o l s k i d o k o n a ł ( 1 9 2 6 ) S t a n i s ł a w S t r u m p h - W o j t k i e w i c z , d o ś ć w z i ę t y p i s a r z i p o p u l a r y z a t o r p r o b l e m a t y k i s e n s a c y j n o - h i s t o r y c z n e j . 1 W 1 9 4 8 r o k u p o j a w i ł s i ę k o l e j n y w a r i a n t p r z e ­ k ł a d u p i ó r a T a d e u s z a S t ę p n i e w s k i e g o z n a d e r c i e k a w y m i i n s p i r u j ą c y m d o d z i ś w s t ę p e m C z e s ł a w a Z g o r z e l s k i e g o , z n a n e g o h i s t o r y k a l i t e r a t u r y , p o l o - n i s t y . U k a z a ł s i ę o n w ó s m y m t o m i e B i b l i o t e k i A r c y d z i e ł L i t e r a t u r y R o ­ s y j s k i e j W y d a w n i c t w a W ł a d y s ł a w a B ą k a . R o k p ó ź n i e j t e n „ r o m a n s h i s t o ­ r y c z n y ” ( j a k g o o k r e ś l a ł s a m P u s z k i n ) z o s t a ł p o n o w n i e o p u b l i k o w a n y w w e r s j i p r z e k ł a d o w e j S t r u m p h - W o j t k i e w i c z a . * 2 3 W t y m s a m y m r o k u z u w a g i n a h u c z n i e o b c h o d z o n y j u b i l e u s z s t u - p i ę ć d z i e s i ę c i o l e c i a u r o d z i n w i e s z c z a r o s y j s k i e g o p o w t ó r z o n o t o w y d a n i e . W s z e l a k o p ó ź n i e j t y l k o p o p r a w i o n a w e r s j a S t ę p n i e w s k i e g o n a s t a ł e w e ­ s z ł a d o r ó ż n y c h e d y c j i p r o z y P u s z k i n a . Z n a l a z ł a s i ę o n a w k i l k u p u b l i k a c

-Por. R. Łużny,

Wstęp, przypisy,

[w:] A. Puszkin,

Opowieści

, Kraków - Gdańsk

1973, s. XCV.

2 A. Puszkin,

Córka kapitana,

tł. T. Stępniewski, Łódź - Wroclaw 1948. Dalej

wszystkie cytaty z tego przekładu opatrzono inicjałami tłumacza i numerem strony.

3 A. Puszkin,

Córka kapitana,

tł. S. Strumph-Wojtkiewicz, [w:] tenże,

Opo­

wieści,

Warszawa 1949. Dalej wszystkie cytaty z tego wydania opatrzono w tekście ini­

cjałami tłumacza i numerem strony.

j a c h p i s m z e b r a n y c h , r ó ż n y c h w y b o r a c h i o d d z i e l n y c h w y d a n i a c h 4 . Z n a m i e n n e j e d n a k , ż e w p o w o d z i n a j r ó ż n i e j s z y c h p u b l i k a c j i o P u s z ­ k i n i e ( z w ł a s z c z a z o k a z j i j u b i l e u s z u ) n i e z n a j d u j e m y j a k i e g o ś ż y w s z e g o o d d ź w i ę k u n a t e m a t p o l s k i c h p r z e k ł a d ó w . N i e z a i n t e r e s o w a ł a s i ę n i m i a n i k r y t y k a l i t e r a c k a , a n i t e ż b a d a c z e l i t e r a t u r y . Z b y w a n o j e n a j c z ę ś c i e j o g ó l ­ n i k o w y m i s t w i e r d z e n i a m i t y p u „ d o b r y p o l s k i p r z e k ł a d ” 5, k o n c e n t r u j ą c p r z e w a ż n i e u w a g ę n a t r e ś c i d z i e ł a r o z p a t r y w a n e j j u ż w d u c h u s o c j o l o ­ g i c z n y m z g o d n i e z ó w c z e s n ą m o d ą . A j e d n a k z a s ł u g u j ą o n e n a u w a g ę , z w ł a s z c z a d z i ś , k i e d y p o z i o m r e f l e k s j i t r a n s l a t o l o g i c z n e j n i e p o m i e r n i e w z r ó s ł , a i w y m a g a n i a n o w y c h c z y t e l n i k ó w w y r a ź n i e s i ę z m i e n i ł y . N a l e ż y p o d k r e ś l i ć , ż e n ie w s z y s c y p o l s c y t ł u m a c z e i w y d a w c y u l e g l i w ó w c z a s p r e s j i c z a s u i p o s z l i w ś l a d y w i e l u w y d a ń r a d z i e c k i c h

C ó rk i

k a p ita n a

U zu pełn ien ie.

C z ę s t o b y ł o o n o s z t u c z n i e w t ł a c z a n e d o r o z d z i a ł u t r z y n a s t e g o

(A r e sz t)

B o r y s a G o d u ­

n o w a

U zu p e ł­

n ien ie

U zu p e łn ien ie

-4 Por. A. Puszkin,

Dzieła wybrane,

t. 1-4, Warszawa 1953 - 1954; tenże,

Dzieła

wybrane,

t. 1-5, Warszawa 1956; tenże,

Dzieła,

t. 1-3, Warszawa 1967; tenże,

Córka

kapitana. Dama pikowa,

tł. T. Stępniewski, S. Pollak, Warszawa 1989 i in.

5 В. Dudziński,

Opowieści Puszkina,

tl. S. Pollak, S. Stumph-Wojtkiewicz, War­

szawa 1949, rec. „Trybuna Wolności”, 1949, nr 25, s. 8.

6 Por. А. Пушкин,

Полное собрание сочинений в шести томах,

Москва 1949;

tenże,

Сочинения,

Москва 1954; tenże,

Собрание сочинений в восьми томах,

М ос­

ква 1970; tenże,

Капитанская дочка

, Москва 1982 (wszystkie cytaty z tego wydania

opatrzono tylko numerem strony).

O pierwszych przekładach „Córki kapitana”...

275

U zu p e łn ien ia

7 Por. A. Puszkin,

Córka kapitana,

tł. S. Strumph-Wojtkiewicz, s. 403.

8 A. Puszkin,

Opowieści,

s. 262-275.

9 A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz,

Współczesne tendencje przekładoznawcze,

Poz­

nań 1996, s. 137-138.

w s z y s t k i e p o z i o m y s ą n a d e r w a ż n e d l a o s i ą g n i ę c i a w ł a ś c i w e g o e f e k t u i d e ­ o l o g i c z n e g o i e s t e t y c z n e g o . I t a k S t ę p n i e w s k i b e z z a s a d n i e u s z c z u p l i ł t e k s t , p o m i j a j ą c b a r d z o w a ż ­ n y w s t r u k t u r z e f a b u l a r n e j i e m o c j o n a l n e j u t w o r u l i r y k m i ł o s n y G r i n i o w a , b o h a t e r a o p o w i e ś c i . W ł a ś n i e z p o w o d u t e j p i o s e n k i r o z p o c z ą ł s i ę s p l o t n i e p o r o z u m i e ń p o m i ę d z y b o h a t e r a m i , k t ó r y w r e z u l t a c i e d o p r o w a d z i ł d o p o j e d y n k u , c i ę ż k i e g o z r a n i e n i a G r i n i o w a i r o z w i n i ę c i a u c z u c i a m i ł o ś c i d o g ł ó w n e j b o h a t e r k i , M a r i i M i r o n o w . S t r u m p h - W o j t k i e w i c z w c z e ś n i e j z d o ­ ł a ł p r z e ł o ż y ć t e n n a i w n y , l e c z s z c z e r y w i e r s z y k . T r u d n o w i ę c g o d z i ć s i ę z w y j a ś n i e n i e m S t ę p n i e w s k i e g o , k i e d y w k o m e n t a r z u z a z n a c z y ł , ż e „ [ . . . ] z r e z y g n o w a ł z p r z e k ł a d u p i o s e n k i , k t ó r e j c a ł y u r o k p o l e g a n a n i e d a j ą c e j s i ę p r z e n i e ś ć d o n a s z e g o j ę z y k a s t y l o w e j n a i w n o ś c i ” . 10 11 W a r t o p r z y p o m n i e ć , ż e S t ę p n i e w s k i t ł u m a c z y ł n i e t y l k o p r o z ę r o ­ s y j s k ą , a l e r ó w n i e ż p o e z j ę ( P u s z k i n , T i u t c z e w , N i e k r a s o w i in ). P ó ź n i e j w k o l e j n e j p o p r a w i o n e j j u ż e d y c j i p r z e k ł a d u

C ó rk i k a p ita n a

N o w e g o i p e łn e g o zb io ru p ie ś n i ro sy jsk ic h

10 A. Puszkin,

Córka kapitana,

tł. T. Stępniewski, s. 53.

11 Por. R. Łużny, op. cit., s. 159.

O pierwszych przekładach „ Córki kapitana ”...

277

S ie rża n t g w a r d ii

Kniażnin

13

13 Ibidem, s. 129.

i n f o r m a c j i w k o l e j n y c h r o z d z i a ł a c h , c z y l i z a s t o s o w a ł z a s a d ę k o m p e n s a c j i , k t ó r a j e d n a k n i e w y r ó w n a ł a e s t e t y c z n y c h i e m o c j o n a l n y c h w a r t o ś c i t e k s t u o r y g i n a l n e g o . N i e z b y t s k u t e c z n a k o m p e n s a c j a l e k s y k a l n a p r z e j a w i ł a s i ę w t a k i c h o t o f r a g m e n t a c h : „ [ . . . ] n a c ó ż m i s i ę p r z y d a ł o , ż e n i e m a l w ł o n i e m a t k i j u ż b y ł e m s i e r ż a n t e m g w a r d i i ” ( S . S . - W . , 3 0 0 ) . S t ę p n i e w s k i w z o r o w a ł s i ę n a s w o i m p o p r z e d n i k u , w p r o w a d z a j ą c j e d ­ n a k i n n y p r z y s ł ó w e k , a l e o z b l i ż o n e j s e m a n t y c e : „ p r a w i e ” - „ [ . . . ] n a c ó ż m i s i ę z d a ł o , ż e j e s z c z e p r a w i e w ł o n i e m a t k i b y ł e m s i e r ż a n t e m g w a r d i i ” ( T . S . , 4 2 ) . T a k o t o p i e r w s z e n i e d o k ł a d n o ś c i i p o t k n i ę c i a p o c i ą g n ę ł y z a s o b ą k o l e j n e b ł ę d y w d a l s z y c h p a r t i a c h t e k s t u p r z e k ł a d u , c z e g o n i e z n a j ­ d u j e m y w o r y g i n a l e . W d i a l o g a c h z a ś p o m i j a n i e z w r o t ó w i n f o r m u j ą c y c h 0 t y m , k t o m ó w i , p r o w a d z i ł o d o z a c i e m n i e n i a s t r u k t u r y f r a g m e n t ó w t e k ­ s t u . I t a k w r o z d z i a l e

F o r te c a

14

M. Krzysztofiak,

Przekład literacki we współczesnej translatoryce,

Poznań

1996, s. 67.

O pierwszych przekładach „ Córki kapitana”...

279

N i e r a d z i l i s o b i e t ł u m a c z e z p a t r o n i m i k a m i . N a j c z ę ś c i e j j e p o l o ­ n i z o w a l i : „ P i o t r A n d r z e j e w i c z ” , „ I w a n I g n a t o w i c z ” ( S t r u m p h - W o j t k i e - w i c z ) , „ W a s y l i s a J e g o r ó w n a ” , „ M a r i a I w a n ó w n a ” ( S t ę p n i e w s k i ) . Z b ę d n i e p o l o n i z o w a n o z d r o b n i a ł e i m i o n a ( T o m a s z , T o m e k ) . N i e r a z w p r o w a d z o ­ n o b ł ę d n e n a z e w n i c t w o . S t a r a t w i e r d z a p r u s k a K i i s t r i n z o s t a ł a p r z e ­ k s z t a ł c o n a w K i s t r z y ń ( S t r u m p h - W o j t k i e w i c z ) lu b K i s t r z y n ( S t ę p n i e w ­ s k i ) . T w i e r d z a B i e ł o g o r s k a j a z o s t a ł a p r z e z S t ę p n i e w s k i e g o p r z e t r a n s p o ­ n o w a n a d w o j a k o : B i a ł o g o r s k a ( T . S . , 4 8 ) a l b o B i a ł o g ó r s k a ( T . S . , 4 2 ) , c o ś w i a d c z y n i e t y l k o o n i e k o n s e k w e n c j i , a l e r ó w n i e ż z n i e k s z t a ł c e n i u n a z w y . W o b u p r z e k ł a d a c h u w i d o c z n i ł a s i ę s i l n a i n t e r f e r e n c j a j ę z y k a r o s y j ­ s k i e g o n ie t y l k o w s f e r z e s ł o w n i c t w a ( r u s y c y z m y ) , a l e r ó w n i e ż w s k ł a d n i . O t o k i l k a p r z y k ł a d ó w ( a j e s t i c h z n a c z e n i e w i ę c e j ) : „ O r g i a , k t ó r e j b y ł e m ś w i a d k i e m m i m o w o l n y m , c i ą g n ę ł a s i ę g ł ę b o k o w n o c ” ( S . S . , 1 3 6 ) ; „ [ . . . ] n a g l e u j r z a ł e m p i ę c i u p a ł k a m i u z b r o j o n y c h c h ł o p ó w ” ( T . S . , 1 2 9 ) , „ T ł o c z y l i s i ę t a m w s z y s c y f o r t e c y m i e s z k a ń c y ” ( T . S . , 8 8 ) ; „ K o m e n d a n t r o z k a z a ł s t a w i ć g o p r z e d s o b ą ” ( T . S . , 8 1 ) ; „ K o m e n d a n t k a z a ł g o s t a w i ć p r z e d s w o j e o c z y ” ( S . S . - W . , 3 3 2 ) . Z d a r z a ł y s i ę t e ż p r z y p a d k i , k i e d y r o s y j s k a i n t e r f e r e n c j a s k ł a d n i o w a w i ą z a ł a s i ę z o c z y w i s t y m i b ł ę d a m i j ę z y k o w y m i t y p u c h a r a b i i , a w i ę c p r o ­ w a d z i ł a d o c a ł k o w i t e g o z a t r a c e n i a k o m u n i k a t y w n o ś c i w j ę z y k u d o c e l o ­ w y m , b o o d b i e g a ł y o n e o d j e g o s k o d y f i k o w a n y c h n o r m : „ J e c h a ł t ę g i e g o k ł u s a ” ( S . S . - W . , 3 6 7 ) , „ [ . . . ] d o j a k i c h b y ł e m p r z e z e ń s p r a w u ż y w a n y ” ( T . S „ 1 7 5 ) . C z ę s t o o b a j t ł u m a c z e n ie r a d z i l i s o b i e z p r z e k a z e m k o d u k u l t u ­ r o w e g o , z w ł a s z c z a o s o b l i w o ś c i r o s y j s k i e g o p r a w o s ł a w i a , n i e r a z w y r a ź n i e n a g i n a j ą c j e k u k a t o l i c y z m o w i . O t o p r z y k ł a d y ( w t y m t a k ż e n i e k o n s e k ­ w e n c j i t e r m i n o l o g i c z n e j ) : p o p , p o p o w a , k u m a - p o p o w a , o j c i e c G i e r a s i m , d u c h o w n y , p r o b o s z c z ( S t ę p n i e w s k i ) ; s u m a , m s z a ( S t r u m p h - W o j t k i e w i c z ) ; „ P u g a c z o w s i e d z i a ł p o d w i z e r u n k a m i ” ( T . S . , 1 3 0 ) ; „ P u g a c z o w s i e d z i a ł p o d ś w i ę t y m i o b r a z a m i ” ( S . S . - W . , 3 3 8 ) . W k i l k u d z i e s i ę c i u p r z y p a d k a c h n i e f o r t u n n i e p r z e ł o ż o n o i d i o m y : p r z y ­ s ł o w i a , p o r z e k a d ł a i i n n e u t a r t e z w r o t y t y p u . „ д е р ж а т ь в е ж о в ы х р у ­ к а в и ц а х ” ( 1 5 ) , „ б р а н ь н а в о р о т у н е в и с н е т ” ( 2 6 ) , „ н а г р е х м а с т е р а н е т ” ( 1 7 ) , „ м и л е н ь к и е в д о в у ш к и в д е в к а х н е с и д я т ” ( 6 1 ) . P o d t y m w z g l ę d e m S t ę p o w s k i z m i e r z a ł d o d o s ł o w n o ś c i : „ t r z y m a ć w j e ż o w y c h r ę k a w i c a c h ” ( T . S . , 4 1 ) , „ d o g r z e c h u k a ż d y m a j s t e r ” ( T . S . , 4 5 ) a l b o t e ż n a z b y t o d l e g ł e j k o m p e n s a c j i w y r a ż o n e j l e k s y k ą p o t o c z n ą : „ k ł ó t n i a - t o

O pierwszych przekładach „ Córki kapitana ”.

281

C ó rk i k a p ita n a

r o z w o j u b a d a ń t r a n s l a t o l o g i c z n y c h j e s t j a k n a j b a r d z i e j n a c z a s i e . B ę d z i e t o n i e w ą t p l i w i e w d z i ę c z n e p o l e p e n e t r a c j i n a u k o w e j , k t ó r e z k o l e i m o ż e s t a ć s i ę p o d s t a w ą c z y i n s p i r a c j ą d o w s p ó ł c z e s n y c h p o c z y n a ń n a n i w i e p r z e t r a n s p o n o w a n i a d z i e ł k l a s y k a r o s y j s k i e g o n a g r u n t p o l s k i b a r d z i e j e k w i w a l e n t n y c h i w s p ó ł c z e s n y c h a n i ż e l i p o p r z e d n i e . P e w n ą p r ó b ę w t y m k i e r u n k u j u ż p o c z y n i o n o n i e z a l e ż n i e o d w s z e l k i e c h t r u d n o ś c i p o z a l i t e - r a c k i c h z w i ą z a n y c h z n o w y m i c z a s a m i . 15