Andrej Fábry
Česká zemĕdĕlská univerzita Praha
Rzepak w Republice Czeskiej
i jego dalsze perspektywy na przełomie wieków
Rape seed and its further perspective in the turning of the century
in the Czech Republic
Rozwój uprawy rzepaku w Republice Czeskiej związany jest z 15-letnią historią istnienia kom-pleksowego systemu uprawy, którego idea oparta jest o jednoczesne wykorzystanie wiedzy naukowców i czołowych agronomów prak-tyków, w celu stabilizacji wysokości plonów na najwyższym, możliwym poziomie przy maksy-malnej rentowności. Dyskutowane są możli-wości dalszego rozwoju uprawy rzepaku przed przewidywanym przystąpieniem do EWG, chodzi przede wszystkim o podniesienie poziomu produkcji w celu osiągnięcia akcepto-walnej rentowności i konkurencyjności.
The development of the rape seed production in the Czech Republic is connected with 15 years activity of the Complex Growing System. This methodology was designed as a system connecting the findings of the research and the experience of the leading agronomists with the aim to stabilise the highest yields and maximum efficiency. The possibilities of further development before the expected joining EC are discussed: above all the increasing of the growing standard with the aim to reach the economically acceptable level and competition ability.
Stagnacja plonowania rzepaku ozimego w latach 60-tych i 70-tych nie przystawała do prób osiągnięcia samowystarczalności kraju w produkcji surowców olejarskich. Jednocześnie nastąpił spadek opłacalności uprawy. Areał zaorywanych plantacji w ekstremalnych latach wynosił od 20 do 57%. Import roślin oleistych łącznie z makuchami i śrutami poekstracyjnymi nieproporcjonalnie obciążał budżet dewizowy państwa. W tabeli 1 przedstawiony jest areał uprawy i wydajności z hektara w latach 1971–1980 w porównaniu z rokiem 1997. W takich bowiem warunkach powstała idea Systému vŷroby řepky (System Produkcji Rzepaku – SVŘ). Wyszliśmy z założenia, że dodatnią rolę odgrywają te czynniki, które są kompleksowo realizowane łącznie z niezbędnymi i nie dającymi się wyeliminować nakładami materiałowymi. Dlatego SVŘ był pomyślany jako system łączący wykorzystanie wiedzy naukowców i doświadczeń najlepszych agronomów praktyków w celu stabilizacji plonów rzepaku na możliwie najwyższym poziomie, z uwzględnieniem maksymalnej rentowności produkcji. Na podstawie danych liczbowych można ocenić, jak udało się realizować wytyczone cele w czasie trwania SVŘ. Wzrost plonów rzepaku ozimego w SVŘ w porównaniu z plonami w przedsiębiorstwach nie stosujących SVŘ ilustruje rysunek 1.
Tabela 1 Rozwój powierzchni zbioru rzepaku, produkcji ogółem i wydajności z ha w Czechosłowacji w latach 1971-80 w porównaniu ze stanem w roku 1997 w Republice Czeskiej i na Słowacji — The development of harvesting areas, the total production in ČSSR 1971–80, the comparison with the state in 1997 in ČR and SR
1971–75 1976–80 1997
Wskaźnik
ČSSR ČSSR ČR SR
Powierzchnia zbioru (ha) 71 573 72 168 226 500 87 371 Produkcja ogółem (t) 151 364 151 183 568 515 202 816
Wydajność (t/ha) 2,11 2,09 2,51 2,23
Rys. 1. Wzrost plonów rzepaku ozimego w SVŘ w porównaniu z plonami u plantatorów nie będących członkami SVŘ — Grow of the rape seed yields in the Complex Growing System in the
comparison with other growers
130 330 440 260 0 60 230 180 -150 50 150 220 270 300 380 190 -200 -100 0 100 200 300 400 500 198 3 198 4 198 5 198 6 198 7 198 8 198 9 199 0 199 1 199 2 199 3 199 4 199 5 199 6 199 7 19 83-9 7 rok P rz yr os t p lo nów [k g/ ha]
Przyrost plonów w roku 1997 wynosił 380 kg/ha a średnio w latach 1983– 1997 — 190 kg/ha. W roku 1990, w Republice Czeskiej, SVŘ został dostosowany do nowych warunków ekonomicznych i politycznych, i w tym celu został przetransformowany w „Svaz pěstitelů a zpracovatelů olejnin Praha (SPZO) (Związek producentów i przetwórców roślin oleistych). Prawidłowość postępo-wania SVŘ potwierdza fakt wzrostu liczby członków, która obecnie wynosi 700– 800 przedsiębiorstw uprawiających 30–40% całkowitego areału rzepaku w kraju.
Od roku 1990, tj. od przejścia na gospodarkę rynkową rozpoczął się prze-łomowy okres dla rolnictwa czeskiego, który spowodował zmianę naszego stosun-ku do uprawy rzepastosun-ku. Chociaż technologia produkcji, również w poprzednim okresie uwzględniała ekonomikę produkcji, to na warunki ekonomiczne produkcji rzepaku miała wpływ polityka dotacji państwowych. Chodziło o przetrzymanie przez plantatorów rzepaku trudnego okresu, obniżenie nakładów produkcyjnych i optymalizację intensywności produkcji (uprawy) w zależności od poniesionych nakładów i ceny skupu. W ten sposób powstała tzw. technologia oszczędna „Low input”. Określoną ekstensywność produkcji uznaliśmy jako przejściową, ponieważ zakładaliśmy, że żadne państwo nie może ignorować interesów rolnictwa, a pożądana zmiana polityki rolnej umożliwi realizację optymalizacji intensywności produkcji, jako warunek jej rentowności.
Zmiany w areale upraw, plonach i produkcji rzepaku w Czechach przedsta-wiono na rysunku 2. 0 100 200 300 400 500 600 700 1990/ 91 1991/ 92 1992/ 93 1993/ 94 1994/ 95 1995/ 96 1996/ 97 1997/ 98 tys. ha — tys. t 0 5 10 15 20 25 30 q/ha pow ierzchnia zbiorów produkcja nasion plony z ha
Rys. 2. Powierzchnia zbiorów, plony z ha i produkcja nasion rzepaku w Republice Czeskiej
The harvesting areas, yield per hectare and the total production in the Czech Republic
W Europie Środkowej w roku 1996 wystąpiła konieczność zaorania dużych powierzchni upraw rzepaku. W Czechach zaorano 23% plantacji, które znajdowały się w znacznej mierze w rejonie północnym, gdzie w krytycznym okresie brak było
okrywy śnieżnej. W rejonach południowych była dostateczna grubość warstwy śniegu i rzepak przezimował tam z mniejszymi stratami. Straty w produkcji w sezonie 1996/97 nastąpiły w wyniku spadku powierzchni upraw do 229.000 ha. W 1997 roku plantacje były w lepszym stanie niż w roku poprzednim — wegetacja trwała aż do grudnia. Pomimo wystąpienia ekstremalnie mroźnych dni z temp. poniżej –25o rzepak był chroniony przez warstwę śniegu o grubości 10–15 cm, a zaorane plantacje nie przekroczyły 7% udziału — były dużo mniejsze niż w bezśnieżnej Polsce.
Rok gospodarczy 1996/97 należał do lepszych, przy uwzględnieniu powierz-chni upraw wynoszącej 229.000 ha, przy średnim plonie 2,55 t/ha i produkcji całkowitej 559.697 ton. Polepszyły się również ceny skupu — w granicach 6400– 7000 Kč i można oczekiwać dalszej poprawy proporcji w stosunku do ceny pszenicy (rys. 3). 0 2 4 6 8 10 12 1993 1994 1995 1996 1997 1998 rzepak pszenica
Rys. 3. Porównanie sierpniowej ceny rzepaku i pszenicy konsumpcyjnej w latach 1993–98
Comparison of August assessment of rapeseed and wheat in1993–1998
Należy podkreślić, że w czerwcu i lipcu 1997 roku wysokoprodukcyjne rejony Moraw i Czech Wschodnich zostały dotknięte katastrofalną powodzią, która spowodowała szkody na znacznych połaciach upraw rzepaku i miała negatywny wpływ na zasiewy pod zbiory w roku 1998.
W dalszym ciągu produkcja rolnicza jest w Czechach nierentowna. Brakuje kapitału i nowoczesnych środków technicznych, wysokie jest oprocentowanie kredytów. Utrzymuje się niekorzystna relacja pomiędzy kosztami produkcji i cena-mi skupu płodów rolnych. Księgowa wartość zysku przy produkcji rzepaku jest wypaczona, gdyż tuszuje podstawowy problem — gospodarowanie kosztem wyso-kości plonu i zasobności gleby w składniki pokarmowe, co jest z kolei wynikiem obniżonej w ostatnim okresie produkcji nawozów gospodarskich (obornika). W niedostatecznym stopniu odbywa się wymiana parku maszynowego, kończy się
żywotność urządzeń technologicznych. W przypadku rzepaku, w porównaniu z innymi roślinami uprawnymi, sytuacja nie jest jeszcze najgorsza ze względu na stosunkowo korzystne zmiany cen rzepaku — światowych i krajowych. Możliwości przetwórcze krajowego przemysłu olejarskiego wynoszą ok. 500.000 ton rocznie. Pozytywny wpływ ma również realizacja „oleoprogramu”, który umożliwił wybudowanie przetwórni do produkcji biopaliw i smarów o mocy przerobowej wynoszącej ok. 130.000 ton ziarna (rys 4).
nakłady własne [Kč/t] rentowność [%] cena skupu [Kč/t] Rentowno ść [ % ] Nak ład y w łas ne , cena sku p u (K č/t )
Rys. 4. Rentowność uprawy rzepaku ozimego w Republice Czeskiej — Rentability of winter rapeseed
cultivation in the Czech Republic
Średniookresowe perspektywy produkcji rzepaku przed
pełnoprawnym członkostwem Czech w Unii Europejskiej
Zakładana perspektywa czasowa przyjęcia Republiki Czeskiej do UE wciąż się oddala, a pełnoprawne członkostwo nie wydaje się prawdopodobne wcześniej, niż w roku 2005. Dlatego konieczne jest prawidłowe wykorzystanie tego okresu przed przyjęciem do UE. A oto kilka spostrzeżeń:
• W pozostałym do wykorzystania czasie 7–8 lat przed oczekiwanym przystą-pieniem do UE należy aktywnie wprowadzać intensyfikację produkcji rzepa-ku, aby była ona konkurencyjna na rynkach wewnętrznym i zagranicznym. • Prognoza produkcji światowej, światowego spożycia i obrotu surowcami
oleistymi oraz produktami ich przerobu ma tendencję wzrostową. Należy stwierdzić coroczny wzrost zużycia tłuszczów i olejów, który jest związany ze wzrostem liczebności populacji ludzkiej, co w przypadku roślin oleistych wpłynie na zmiany podaży i popytu (rys. 5).
• Szybki wzrost ekonomiczny w krajach Południowo-Wschodniej Azji, zmiany w sposobie odżywiania, preferencje w spożyciu tłuszczów roślinnych, łącznie z fenomenem klimatycznym EL NIŇO, powodują perspektywę wzrostu eksportu rzepaku i korzystny wzrost cen .
orzechy palmowe soja bawełna rzepak orzechy arachidowe słonecznik kopra
Rys. 5. Światowa produkcja nasion roślin oleistych (mln ton) — The world production of oil seeds
• Trwa konfrontacja poglądów o sytuowaniu produkcji rolniczej tylko w miejs-cach gwarantujących produkcję za ceny światowe z jednoczesnym ogranicza-niem produkcji rolniczej w gorszych warunkach produkcyjnych przez zalesianie, obsiewanie trawą, itp. Przeciwieństwem do polityki ograniczania produkcji rolnej w tzw. regionach submarginalnych jest orientacja na produ-kowanie tam rzepaku, ponieważ korzystne tendencje cenowe skupu łącznie z dotacjami państwowymi umożliwiałyby opłacalną produkcję rzepaku. Miałoby to pozytywny wpływ na środowisko naturalne oraz na stabilizację zasiedlenia wsi. Również AGENDA 2000 sygnalizuje politykę uwzględniania produkcji w miejscach o gorszych warunkach naturalnych i wypłacanie farmerom produkującym w gorszych warunkach naturalnych tzw. opłat wyrównawczych.
• Czeska gospodarka boryka się ze stagnacją produkcji i deficytem w handlu zagranicznym artykułami spożywczymi w wysokości 22 miliardów koron. • Państwa UE nie są samowystarczalne w produkcji roślin oleistych i 50%
zapotrzebowania pokrywają importem. Dodatkowym czynnikiem jest zakaz importu genetycznie modyfikowanego rzepaku z Kanady, który uprawiany był w 1997 roku na powierzchni 1,6 mln ha. Taki rozwój sytuacji może być, ze względu na bliskość wielkiego rynku zachodnioeuropejskiego, bardzo korzystny dla producentów rzepaku w Czechach i Polsce.
Wejście Republiki Czeskiej do UE
i dalsze perspektywy uprawy rzepaku
1. Dostosowanie rolnictwa krajów Europy Środkowej i Wschodniej do wymogów Unii Europejskiej przysparza wiele problemów. Podobna sytuacja występuje przy kwestii wolnego przepływu kapitału, ludzi i obrotu ziemią. Dziś jeszcze nie wiemy, w jaki sposób będzie reformowana wspólna polityka rolna (CAP). Czy będą limity produkcyjne, gwarantowane ceny i jaki będzie poziom dotacji. 2. Jednym z głównych celów reformy wewnątrz UE, określonych w AGENDZIE
2000, jest wzrost konkurencyjności rolnictwa UE na rynku światowym i wew-nętrznym. Jednocześnie USA naciskają na UE, aby ta obniżyła poziom sub-wencji. Zostały już ogłoszone propozycje obniżenia cen zbóż i rzepaku o 20%. 3. Przypuszczamy, że producenci rzepaku w Czechach będą zdolni konkurować
i w określonych okolicznościach produkować za ceny światowe — w odróż-nieniu od krajów UE, w których starania o produkcję za ceny światowe staną się bolesnym procesem socjalnym i politycznym.
Możliwości konkurencyjnej produkcji rzepaku
w Republice Czeskiej
1. Struktura produkcji rolniczej w Czechach ma, w odróżnieniu od struktury w krajach UE, charakter wielkoobszarowy. Średnia wielkość gospodarstwa w krajach UE wynosi 16,4 ha a w Czechach 140 ha. Wielkoobszarowy charak-ter uprawy zapewnia wyższą efektywność produkcji z ha, a mam nadzieję, że UE nie będzie wprowadzać czynników finansowych upośledzających gos-podarstwa wielkoobszarowe.
2. Korzystna będzie orientacja na optymalną intensywność uprawy. Na ten kieru-nek uprawy rzepaku będą mieć wpływ tendencje zmian cen oraz warunki produkcyjne plantatora.
Ekstensywność przy ograniczaniu nakładów prowadzi do produkcji ze stratą. Wzrost cen skupu i zbliżenie do cen światowych — przeciwnie powoduje wzrost poziomu nakładów na produkcję, wzrost intensywności i poziomu rentowności. Ekstensyfikacja powoduje oddalanie się rolnictwa czeskiego od Unii Europejskiej.
3. Dobór odpowiedniego materiału biologicznego (odmiany liniowe, mieszańce, odmiany transgeniczne). W przypadku odmian liniowych zarejestrowanych w Europie, przy wysokiej intensywności uprawy i wysokim poziomie wiedzy agronoma, przy maksymalnym ograniczeniu czynników obniżających plon, realne jest osiąganie średnich plonów na poziomie 4 ton z ha. Istnieją projekty gwarantujące plony 6 t rzepaku z ha w optymalnych warunkach produkcyj-nych. W przypadku odmian mieszańcowych należy liczyć się ze wzrostem plonu o 10–20%.
W przypadku odmian transgenicznych, których uprawa, ze względu na prob-lemy typu prawnego, będzie niemożliwa w Czechach do roku 2000, oczekuje się znacznych modyfikacji w technologii i ekonomice uprawy.
4. Przezimowanie — stabilność plonowania — czynniki ograniczające.
W sezonie 1995/96 ekstremalnie niskie temperatury uszkodziły lub zniszczyły plantacje rzepaku na większości obszaru Europy. Po dużej liczbie lekkich zim możliwe było przetestowanie odporności odmian na wymarzanie, a w mniej ostrych warunkach można było stwierdzić istotne różnice odmianowe w zimo-trwałości.
Czescy plantatorzy rzepaku wierzą w postęp w polskiej hodowli w kierunku zwiększania zimotrwałości odmian, ponieważ polscy hodowcy mają, w skali ogólnoświatowej, największe doświadczenie w tej mierze.
W problematyce nawożenia plantacji, oprócz harmonicznego nawożenia N, P, K, pojawia się tendencja stosowania nawożenia magnezem, borem i siarką, jako typowego zabiegu agrotechnicznego. Ponownie wraca się do stosowania
regula-torów wzrostu ze względu na lepsze przezimowanie, ukorzenianie i zdrowotność w zimie oraz odporność na wyleganie, zdrowotność, dynamikę dojrzewania i wyt-warzania czynników plonotwórczych na wiosnę.
Przedmiotem nieustannej dyskusji jest problematyka technologii bezorkowej i minimalnego zakresu uprawy gleby. Takie technologie mogą mieć znaczenie w gospodarstwach o krótkim okresie czasu pomiędzy zbiorem przedplonu i siewem oraz w suchych rejonach uprawy rzepaku. Pozytywnych wyników należy spo-dziewać się tylko w przypadku dokładnego zbioru resztek pożniwnych i prawidło-wej podorywki. Stwierdzono przyczynowo-skutkową zależność pomiędzy wymie-nionymi technologiami a nasileniem występowania ślimaków. W roku 1997, w wyniku występowania ślimaków zaorano w Czechach ponad 10.000 ha rzepaku.
Dotychczas starano się, aby przy uprawie rzepaku systematycznie nie stosować fungicydów. Pod wpływem nie zachowania zasad zmianowania i wyso-kiego udziału rzepaku w strukturze zasiewów wzrasta częstotliwość występowania chorób grzybowych i, prawdopodobnie, zachodzi podobna sytuacja jak z występo-waniem ślimaków.
Duży wpływ na ilość i jakość zebranego plonu będzie miało zastosowanie nowoczesnych kombajnów. Zastosowanie nowocześniejszych maszyn może obniżyć straty przy zbiorze o 10% w porównaniu ze starymi typami kombajnów. Ze względu na wysoką cenę nowoczesnych kombajnów (5–6 mln koron — 500– 600.000 zł) ich wprowadzenie w przyszłości będzie jednym z ważniejszych czynników intensyfikacji na przełomie wieków.
