Konstytucyjna wolność wypowiedzi w Republice Czeskiej

.RQVW\WXF\MQDZROQRÊZ\SRZLHG]L

Z5HSXEOLFH&]HVNLHM

:SURZDG]HQLH

Tematyka wolności wypowiedzi zawsze należała do zagadnień wzbudzających szczególne zainteresowanie. Nie inaczej jest też teraz. Bieżące wydarzenia niejed- nokrotnie przynoszą pytanie czy dany artykuł, wypowiedź w telewizji czy radio przekroczyły granice wolności wypowiedzi. Albo też czy reakcja organów państwa nie spowodowała niewłaściwego jej ograniczenia. W związku z tym wartościowe jest przedstawienie jak wolność wypowiedzi regulowana jest w innych krajach, szczególnie tych najbliższych, do których zaliczamy Republikę Czeską.

Konstytucja Republiki Czeskiej¹ przyjęta przez Czeską Radę Narodową w dniu 16 grudnia 1992 r. artykułami 3 i 112 wprowadziła termin „porządek konstytucyj- ny” (ústavní pořádek), rozumiany jako prawo obiektywne (objektivní právo)², które- go to najważniejszymi elementami są Konstytucja Republiki Czeskiej (dalej również Konstytucja) oraz Karta Podstawowych Praw i Wolności³ (dalej również Karta⁴).

Trzeba tu zaznaczyć, że Karta ma moc normatywną taką, jak inne ustawy konsty- tucyjne, a prawa i wolności w niej zawarte bez wątpienia są prawami i wolnościami konstytucyjnymi⁵.

Wolność wypowiedzi uregulowana jest w art. 17 zamieszczonym w Rozdziale II (Prawa człowieka i podstawowe wolności) Karty. Jest to pierwszy artykuł oddziału drugiego dotyczącego praw politycznych. W doktrynie czeskiej, podobnie zresztą jak w polskiej czy też innych krajów, trwa spór jak właściwie systematyzować wol- ność wypowiedzi. Część autorów skłania się ku poglądowi głoszącemu, że mimo zamieszczenia jej w Karcie wśród „praw politycznych” powinna być określana raczej

* Prawnik, główny specjalista w MSWiA, stypendysta Internetional Visegrad Fund.

1 Ústava České republiky, zákon č. 1/1993 Sb., z późn. zm.

2 Zob.: V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda. II. díl. Ústavní právo České republiky, Praha 2004, s. 46.

3 Usnesení předsednictva České národní rady č. 2/1993, z późn. zm., o vyhlašení Listiny Základních Práv a Svobod jako současti ústavního pořádku České republiky.

4 Niekiedy można spotkać skrótową nazwę Lista. Związane jest to z bardziej dosłownym przekładem z jęz. czeskiego.

5 Zob. też: V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda, ibidem. s. 47.

jako „wolność polityczna”. Zaś J. Filip zalicza ją jednocześnie do wolności podsta- wowych i politycznych⁶. Inni, do których należy np. J. Boguszak obstają przy okre- śleniu „prawo polityczne”⁷. Spór ten jest następstwem sporu dotyczącego szerszego zagadnienia, to jest wzajemnej relacji praw i wolności. Sama wolność wypowiedzi określana jest niekiedy jako „wolność społeczna” (spoločenská svoboda), „wolność komunikacji/komunikowania” (komunikační svoboda), czy nawet „super wolność”

(supersvoboda)⁸. Bezspornym natomiast pozostaje fakt, że ustawodawca w oddziale drugim jedynie w przypadku wolności wypowiedzi użył tradycyjnego – jak zazna- cza V. Pavliček⁹ − określenia „wolność”, zaś w pozostałych przypadkach posługuje się terminem „prawo”.

Źródłem – a może w zasadzie wzorem – art. 17 Karty są przede wszystkim re- gulacje zawarte w: art. 9 i 10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950, art. 18 i 19 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 r., art. 19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, art. 5 Ustawy Zasadniczej RFN z 1949 r., art. 20 Konsty- tucji Hiszpanii z 1978 r. oraz art. 37 Konstytucji Portugalii z 1976 roku¹⁰.

3RGPLRW\ZROQRFLZ\SRZLHG]L

Podmiot wolności wypowiedzi w Republice Czeskiej jest szeroko określony. Może nim być każdy, a więc obywatel, cudzoziemiec i bezpaństwowiec; osoba fizyczna, osoba prawna i np. grupa osób niemająca osobowości prawnej¹¹. Na bycie podmio- tem tej wolności nie ma wpływu fakt, czy dany podmiot ma możliwość (np. środki finansowe, odpowiednie forum) upublicznienia swoich poglądów, choć oczywiste jest, że bez wpływu na środki masowej komunikacji można realizować swoją wol- ność wypowiedzi jedynie w ograniczonym, niekiedy do minimum, zakresie.

Co godne zauważenia, wydaje się, że osobom prawnym wolność wypowiedzi (a w zasadzie wolność druku, w domyśle wolność prasy) w Czechosłowacji zagwa- rantowano już w 1920 r., ustanawiając w § 113 ust. 1 Karty (Listy) Konstytucyjnej Republiki Czechosłowackiej¹² gwarancję wolności druku nie wprowadzając przy tym rozróżnienia na osoby fizyczne i osoby prawne. W obecnie obowiązujących przepisach także nie ma gwarancji bezpośrednio przyznanych osobom prawnym, jednak niektórzy autorzy¹³ interpretując orzeczenie czeskiego Sądu Konstytucyj-

6 Tak np. J. Filip, Dogmatika svobody projevu z hlediska teorie, legislativy a soudní praxe, „Časopis pro právní vĕdu a praxi”, 4/1998, s. 618; tenże, Vybrané kapitoly ke studiu ústavního práva, Brno 2001, s. 126; M. Bartoň, Svoboda projevu a její meze v právu ČR, Praha 2002, s. 19.

7 J. Boguszak, K problematice svobody projevu v právu České republiky, „AUC Iuridicia” 1-2/1996, s. 101.

8 Szerzej na ten temat zob.: J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 126.

9 V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda, ibidem, s. 128.

10 Zob. J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 130.

11 Ibidem.

12 Ústavní listina Československé republiky z 29 lutego 1920 r.

13 Np.: J. Herczeg w Meze svobody projevu, Praha 2004, s. 18.

nego z 1993 r.¹⁴ dowodzą, że Państwo zainteresowane jest przyznaniem i ochroną wolności wypowiedzi oraz innych podstawowych praw i wolności osobom praw- nym. Poza tym według § 72 ust. 1 lit. a ustawy o Sądzie Konstytucyjnym¹⁵ prawo wnoszenia skargi konstytucyjnej, mogącej mieć zastosowanie do spraw związanych z wolnością wypowiedzi, przysługuje osobom fizycznym i prawnym.

Interpretacja ta pozostaje w zgodzie z tendencjami w orzecznictwie Europejskie- go Trybunału Praw Człowieka, który np. w sprawie Autronic AG v. Szwajcaria¹⁶ rozstrzygnął, że wolność wypowiedzi należy się również osobom prawnym.

Szczególnym podmiotem wolności wypowiedzi są dziennikarze, których oprócz ogólnych praw i obowiązków dotyczą regulacje odnoszące się do ich profesji (zwią- zanej czy to z informowaniem, czy też publicystyką), ze swobodą wyboru zawodu i wolnością działalności medialnej (prasa drukowana, radio, telewizja).

Adresatem jest państwo lub też inna władza publiczna, jeżeli w omawianym zakresie przyznano jej kompetencje władcze. Jako organy decyzyjne, a więc jednocześnie będące adresatami wolności wypowiedzi, w warunkach czeskich najczęściej występują Mini- sterstwo Kultury, Rada Republiki Czeskiej do spraw Transmisji Radiowych i Telewizyj- nych, rady powiatowe i w związku z ochroną wolności wypowiedzi sądy okręgowe.

W doktrynie dyskusyjne bywa horyzontalne działanie wolności wypowiedzi, a więc nie na płaszczyźnie obywatel (osoba fizyczna, osoba prawna itd.) – państwo, a obywatel (osoba fizyczna, osoba prawna itd.) − obywatel (osoba fizyczna, osoba prawna itd.). Wątpliwości rodzą się np. w przypadku aplikacji art. 40 ust. 2 Listy, który stanowi, że każdy do czasu wydania prawomocnego wyroku sądu uważany jest za niewinnego, w połączeniu z prawem dziennikarzy do wypowiadania swojego zdania na temat winy oskarżonego. J. Filip sugeruje osobie uważającej się za po- krzywdzoną opiniami wydawanymi w takiej sytuacji przez dziennikarzy korzysta- nie z możliwości obrony i dochodzenia swoich praw zawartych np. w Kodeksie Cy- wilnym, czy też Kodeksie Karnym¹⁷.

:ROQRÊZ\SRZLHG]LDDUW

.RQVW\WXFML5HSXEOLNL&]HVNLHM

Art. 10 Konstytucji Republiki Czeskiej został zmieniony od 1 czerwca 2002 r.

ustawą konstytucyjną, tzw. Euronowelą¹⁸. W myśl obecnie obowiązującego zapisu ogłoszone umowy międzynarodowe, na ratyfikację których zgodę wydał Parlament i którymi Republika Czeska jest związana, są częścią czeskiego porządku prawnego.

W przypadku, kiedy taka umowa międzynarodowa stanowi coś innego niż ustawa zastosowanie ma umowa międzynarodowa.

14 Nález Ústavního soudu ČR, sp. zn. Pl. ÚS 15/93, opublikowane pod numerem 34/1994 sb.

15 Zákon č. 182/1993 Sb. o Ústavím soudu, z późn. zm.

16 Wyrok z dnia 22 maja 1990 r. nr 15/1989/175/231.

17 Dokładniej na ten temat zob.: J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 131.

18 Ústavní zákon č. 395/2001 Sb.

Przepis ten wywołał ożywioną reakcję doktryny. Powstał spór dotyczący mię- dzy innymi tego czy w związku z taką, a nie inną regulacją (chodzi głównie o to, że współczesna Republika Czeska, a więc również jej Parlament są stosunkowo no- wymi tworami¹⁹ i co za tym idzie istnieje problem kontynuacji i powiązań istnieją- cych między Republiką Czeską a Czechosłowacją) art.10 ma zastosowanie do wielu zasadniczych z punktu widzenia praw człowieka umów międzynarodowych. Bez- spornym pozostaje fakt, że Euronowela zniosła dotychczas funkcjonujące – samo- dzielne w ramach czeskiego systemu prawnego – pojęcie umów międzynarodowy dotyczących praw człowieka i podstawowych wolności.

Pomimo szeregu wątpliwości doktrynalnych przyjmuje się, że art. 10 Konstytucji ma zastosowanie do wszystkich ratyfikowanych wcześniej umów międzynarodo- wych zawierających regulacje dotyczące wolności wypowiedzi. Poza tym przepisy przedmiotowych umów międzynarodowych mają zastosowanie szczególnie w przy- padku, gdy przyznają szerszy zakres praw lub, gdy regulacje zawarte w ustawach są bardziej restrykcyjne.

:ROQRÊZ\SRZLHG]LZDUW

.DUW\3RGVWDZRZ\FK3UDZL:ROQRFL 3RMÚFLHZROQRFLZ\SRZLHG]L

Ust. 1 art. 17 Karty zawiera generalną gwarancję wolności wypowiedzi, która została uszczegółowiona w ust. 2 stanowiącym, że każdy ma prawo prezentować swoje poglądy za pomocą słowa, pisma, druku, obrazu lub też w inny sposób. Przy czym przyjmuje się, że tym innym sposobem może być np. gestykulacja, symbo- liczny czyn lub zachowanie, mimika, a więc jakiekolwiek zachowanie przekazujące coś na zewnątrz i w ten sposób oddziaływujące na innych²⁰. Wolność wypowie- dzi oznacza możliwość przedstawienia, uzewnętrznienia swoich poglądów, myśli, idei, postulatów czy też życzeń²¹. Jest możliwością zaprezentowania ich innym, pu- blicznie, choćby – jak zauważa V. Knapp – wobec współbiesiadników w karczmie, co w szczególności jest od dawna ulubionym sposobem przedstawiania swoich po- glądów politycznych²².

Słusznie zwraca uwagę J. Herczeg, że szczególnie do wolności wypowiedzi odnosi się art. 22 Karty stanowiący, iż regulacje prawne dotyczące wszystkich politycznych praw i wolności oraz wykładnia ich dotycząca muszą umożliwiać i chronić mającą

19 W dniu 25 listopada 1992 r. Zgromadzenie Federalne przyjęło ustawę o podziale federacji. Tym samym w dniu 1 stycznia 1993 r. z mocy prawa przestała istnieć Czeska i Słowacka Republika Federacyjna wraz ze wszystkimi jej instytucjami.

20 Zob.: V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda, ibidem, s. 140; M. Bartoň, dz. cyt., s. 20; J. Filip, Vybrané ka- pitoly..., ibidem, s. 127, 131.

21 Zob.: V. Pavliček a kol., Ústava – ústavní řád České republiky. Komentář, 2. díl. Práva a svobody, Praha 2003, s. 160.

22 V. Knapp, Antinomie a iluze svobody projevu, [w:] „Tolerance svobody projevu a její meze, Sborník z vědecké konferencje”, AUC Iuridica 1-2/1996, Praha 1996, s. 89. Zob. też: J. Herczeg, dz. cyt., s. 10.

miejsce w demokratycznym społeczeństwie wolną rywalizację sił politycznych²³. Tak pojmowana wolność wypowiedzi staje się środkiem ochrony innych praw i wolności.

Jako że przyjmuje się, iż demokracja zbudowana jest na dążeniu do prawdy, nie- odłącznym jej elementem jest przekraczanie wcześniejszych założeń czy też ustaleń.

Motorem procesu zmian jest publiczna dyskusja, mogąca przybierać formę krytyki, a nawet prowadząca do desydenctwa. W zasadzie do czasu przeprowadzenia pu- blicznej dyskusji nie wiadomo, jakie poglądy można przyjąć za „właściwe” lub „nie- właściwe”. Należy przy tym pamiętać, że pojęcia „właściwości” i „niewłaściwości”

nie są tożsame z pojęciami „prawdy” i „nieprawdy”, a jedynie określają to, co w da- nym czasie i w danym miejscu uznawane jest za prawdę i nieprawdę. Dlatego też nawet, gdy społeczeństwo doszło w danej kwestii do konsensusu, kwestia ta po- winna być otwarta. Dyskusja zawsze powinna być możliwa. Prawo krytykowania i przedstawiania swoich poglądów powinno być pozostawione każdemu²⁴.

Między innymi, w związku z powyższym, powszechnie przyjmuje się, że wol- ność wypowiedzi obejmuje nie tylko wypowiedzi „poprawne” pod względem formy, sposobu przekazu i co oczywiste treści, ale też te szokujące, niepokojące państwo lub grupę obywateli²⁵, a nawet będące, jak to określił F. Šamalík, „świństwami”²⁶.

Przekazywanie informacji (w tym również reklama²⁷), czy opisów faktów, mimo tego, że samo w sobie nie jest wyrażeniem poglądów, również korzysta z ochrony art. 17 Karty, a to dlatego, że służą one kształtowaniu poglądów. Jednak dezin- formacja, a więc informacja nieprawdziwa (bezspornie nieprawdziwa ze swojego założenia), powinna być pozbawiona wspomnianej ochrony, gdyż nie ma pozy- tywnej wartości przy kształtowaniu poglądów. Z drugiej strony wymagania doty- czące prawdziwości informacji nie mogą prowadzić do tego, by ucierpiała na tym wolność wypowiedzi²⁸.

W poruszonej powyżej materii J. Herczeg uznaje, że wszystko co można uznać za pogląd jest chronione art. 17 Karty. Według niego ochrona ta jest niezależna od tego, czy dany pogląd narusza czyjeś prawa, zagraża interesom społecznym lub narusza podstawowe zasady porządku społecznego czy politycznego. Aspekty te mogą być relewantne dopiero przy ocenianiu ograniczenia tego prawa, a nie przy decydowaniu czy podlega ochronie na podstawie art. 17 Karty. Zakwalifikowanie danej opinii do konstytucyjnej ochrony wolności wypowiedzi nie mówi nic o do- puszczalności takiej wypowiedzi, ale określa możliwość jej ograniczenia według art.

17 ust. 4 Karty, uruchamia mechanizmy ochronne i gwarancje²⁹.

23 Zob.: J. Herczeg, dz. cyt., s. 9.

24 Por.: Ibidem, s. 10-11.

25 Zob.: wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 grudnia 1979 r. 1/1979/17/30 w sprawie Han- dyside v. Wielka Brytania. Polski tekst zob.: I.C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Zakamycze 2002, s. 23-37.

26 F. Šamalík, Vztah Listiny základních práv a svobod k Ústavě České republiky, „Právník” č. 1/2002.

27 J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 127.

28 Por.: J. Herczeg, dz. cyt., s. 11-12.

29 Ibidem, s. 12.

3UDZRGRLQIRUPDFML

Karta w art. 17 ust. 1 gwarantuje tak wolność wypowiedzi, jak i prawo do informa- cji. Wspólne zestawienie tych dwóch dóbr ma swoje uzasadnienie przede wszystkim w tym, że wolność wypowiedzi może zaistnieć w pełni jedynie wtedy, gdy dopeł- niona jest przez możliwość otrzymywania i przekazywania informacji. Potwierdza to również praktyka, gdyż większość sporów sądowych dotyczy łącznie tak wolności wypowiedzi, jak i prawa do informacji.

Informacji (informacjom) zawsze przyznawano wyjątkową wartość. Wydaje się nawet, że w obecnie jest ona uważana za wyjątkowo cenną. Tym bardziej, że prze- słanką istnienia demokratycznego społeczeństwa jest informowanie poszczegól- nych obywateli o sprawach będących w zakresie zainteresowania społecznego³⁰.

W samej Karcie nie zdefiniowano terminu „informacja”. W związku z tym nale- ży wyjść z definicji zawartej w § 3 ust. 3 dawnego prawa prasowego³¹ stanowiącej, że pod pojęciem „informacja” rozumie się wiadomości, dane, fakty i poglądy opu- blikowane w drukach periodycznych i w pozostałych środkach komunikacji maso- wej będących forum dla wszelkich form publicystyki. Trzeba zatem zwrócić uwa- gę na to, że według tej definicji informacja nie obejmuje jedynie nieopracowanego przekazu (samej jedynie informacji), ale też poszerzone przekazy publicystyczne zamieszczane w prasie drukowanej, w radio i w telewizji.

Jeżeli obywatele (tu w rozumieniu członków społeczeństwa) mają brać aktyw- ny udział w życiu społecznym muszą otrzymywać dostateczną ilość informacji i to nie tylko z punktu widzenia większości, ale też muszą mieć możliwość zapozna- nia się z informacjami prezentującymi zainteresowania mniejszości, a nawet z in- formacjami odbiegającymi od przyjętych norm. Prezentowanie różnych poglądów zmierza (czy też może raczej powinno zmierzać) do przeprowadzenia ich konfron- tacji i umożliwienia wyrobienia swojego poglądu przez poszczególnych obywateli.

Z tego też powodu należy uznać, że prawo do informacji bez wątpienia jest podsta- wowym prawem politycznym³².

Przy tym każdy może uzyskiwać informacje na dwa sposoby: pasywnie, niejako przez przypadek, w ramach swoich zwyczajnych życiowych czynności, lub też ak- tywnie ich poszukując np. żądając ich od organów państwowych lub samorządo- wych. W związku z tym prawu do otrzymywania informacji odpowiada wyrażony w art. 17 ust. 5 Karty nałożony na organy państwa i samorządu obowiązek „od- powiedniego”³³ przedkładania informacji dotyczących działalności tychże organów.

Przyjmuje się niekiedy, że organy państwowe mają obowiązek nie tylko umożliwie-

30 Por.: Postanowienie Sądu Konstytucyjnego Republiki Słowackiej z dnia 16 czerwca 1999 r., nr II. ÚS 10/99 oraz J. Drgonec, Sloboda prejavu a právo na informácie v teórii a praxi ústavného práva Slovenskej republiky, „Časopis pro právní vĕdu a praxi”, č. 4/1999, s. 359.

31 Zákon č. 81/1966 Sb.

32 Por.: Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 lipca 1977 r., nr 4/1977/22/35, w sprawie Sun- dey Times v. Wielka Brytania.

33 Czes. „přiměřeným způsobem”.

nia otrzymania informacji na żądanie strony, ale też muszą aktywnie je udostępniać, niejako uprzedzać oczekiwania obywateli³⁴. Zgodnie z zapisem zawartym w art. 17 ust. 5 in fine warunki i realizację tego obowiązku określa odrębna ustawa, którą jest ustawa o swobodnym dostępie do informacji³⁵.

Poza tym, na co zgodnie zwracają uwagę sądy i trybunały krajowe i międzyna- rodowe, prawo do informacji obejmuje nie tylko gwarancję poszukiwania i uzy- skiwania informacji, ale też możliwość przetwarzania ich i to nie tylko na potrzeby własne odbiorcy, ale też na potrzeby innych. Gwarantuje więc prawo przekazywania informacji dalej³⁶. Prawo to wyrażone jest także w art. 17 ust. 2 Karty, który m.in.

daje każdemu prawo przekazywania informacji bez względu na granice państwa.

Rozszerzeniem (a nie jak uważają V. Pavliček³⁷, J. Herczeg³⁸ i J. Filip³⁹ lex spacialis) prawa do informacji zawartego w art. 17 ust. 5 Karty jest art. 35 ust. 2 Karty, który to daje każdemu prawo do pełnej i przekazanej w odpowiednim czasie informacji o stanie przyrody i środowiska naturalnego⁴⁰.

Obywatelom pozostawiono wybór, u jakich źródeł będą poszukiwać cennych dla siebie informacji, czy zrobią to za pośrednictwem źródeł oficjalnych, do których można zaliczyć np. Dzienniki Ustaw (i ich odpowiedniki) czy też zbiory uchwał i orzeczeń sądów i trybunałów, czy też będą poszukiwać ich w innych powszechnie dostępnych źródłach takich jak Internet, agencje informacyjne i ich biuletyny udo- stępniane w różnych formach, czy też w końcu przy pomocy możliwości danych im w ustawie o swobodnym dostępie do informacji.

Istotnym ograniczeniem prawa do informacji są regulacje związane z tajemnicą państwową, służbową i zawodową. Jednak z art. 17 ust. 5 Karty jasno wynika, że or- gan państwowy zobowiązany jest do udzielenia informacji, jeżeli szczególny przepis nie zabrania mu tego, lub nie wprowadza ograniczeń w tym zakresie⁴¹.

34 Zob.: M. Bartoň, dz. cyt., s. 21.

35 Zákon č. 106/1999 Sb. o svobodném přístupu k informacím.

36 Tak np. M. Bartoň, dz. cyt., s. 21 i orzeczenie Sądu Konstytucyjnego Republiki Słowackiej z dnia 12 maja 1997 r., sygn. II. ÚS 28/96.

37 V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda..., s. 143.

38 J. Herczeg, dz. cyt., s. 13.

39 J. Filip, Vybrané kapitoly..., s. 137.

40 Widać więc, że oba przepisy – art. 17 ust. 5 i art. 35 ust. 2 Karty – dotyczą różnych sytuacji/spraw, mają różne hipotezy − art. 17 ust. 5 mówi o informowaniu o działalności organów państwa i samorządu, a art. 35 ust. 2 o informowaniu o stanie środowiska naturalnego i przyrody. Natomiast relacja między lex specialis i lex gene- ralis polega na różnicy w zakresie i w stopniu kazuistyczności hipotez zrekonstruowanych na podstawie tych przepisów. O relacji między lex specialis i lex generalis zob.: T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003, s. 99.

41 O zakazach zob.: J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 138-141.

.RQNUHW\]DFMDLRJUDQLF]HQLHZROQRFLZ\SRZLHG]L

LSUDZDGRLQIRUPDFML

Art. 17 ust. 4 Karty dopuszcza możliwość ograniczenia wolności wypowiedzi, jednak można to uczynić jedynie za pomocą ustawy, w sposób zachowujący cha- rakter społeczeństwa demokratycznego, w przypadkach, gdy ograniczenie jest nie- zbędne dla ochrony: praw i wolności innych ludzi, bezpieczeństwa państwa, bezpie- czeństwa publicznego, ochrony zdrowia publicznego i moralności publicznej⁴².

Wolność wypowiedzi w Karcie jest zaliczona do wartości zasadniczych (nadrzęd- nych, w niektórych przypadkach przybierających formę zasad konstytucyjnych).

Z tego też powodu za wszelką cenę należy dążyć do jej zachowania. Jednakże może to być trudne szczególnie w przypadku jej konfliktu z innymi wartościami zasadni- czymi, takimi jak np. ochrona czci i dobrego imienia, ochrona prywatności, spraw osądzonych. W takich sytuacjach konieczne jest szukanie rozwiązań umożliwiają- cych zachowanie ich wszystkich⁴³.

Niejednokrotnie jednak – w przypadku braku możliwości zachowania wszystkich wolności lub praw – powstaje pytanie, której wartości dać pierwszeństwo. W Karcie nie ma dosłownie wyszczególnionych wartości preferowanych i nie jest zaprowa- dzona ich systematyzacja. Niemniej jednak czeski Sąd Konstytucyjny w swoim po- stanowieniu dotyczącym prawa do wykształcenia wyższego wywyższył prawa oby- watelskie i polityczne nad prawami gospodarczymi, socjalnymi i gospodarczymi⁴⁴. Z powyższego oraz z brzmienia wspominanego art. 22 Karty wynika, że wolność wypowiedzi należy do wartości, którym należy się pierwszeństwo.

Nadawanie konkretnych ram wolności wypowiedzi może polegać przede wszyst- kim na interpretacji danych warunków i sytuacji, w których może dojść do jej ogra- niczenia. Sama wolność wypowiedzi nie potrzebuje konkretyzacji, ani w ustawach konstytucyjnych, ani tym bardziej w zwykłych ustawach. Trzeba przy tym zaznaczyć, że jej nie wyklucza. Ustawy są potrzebne jedynie, zgodnie z art. 17 ust. 4 Karty, jako swoiste narzędzie służące do wprowadzania jej ograniczeń. Tym właśnie wolność wy- powiedzi różni się od prawa do informacji, które to prawo wymaga konkretyzacji⁴⁵.

42 Problematyczna kwestią może tu być użycie spójnika „i”, a nie alternatywy „lub”. Taki, a nie inny sposób zapisu mógłby sugerować konieczność łącznego występowania ostatnich elementów hipotezy, by było dopuszczalne wprowadzenie ograniczeń wolności wypowiedzi i prawo szukania i przekazywania informacji. Jest to kwestia czysto teoretyczna, a autor niniejszego artykułu nie spotkał się z wątpliwościami dotyczącymi stosowania tego zapisu w praktyce.

43 J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibdem, s. 131.

44 Ibidem, s. 133.

45 Ibidem, s. 132-133.

=DND]FHQ]XU\

Zakaz cenzury jest expressis verbis wyrażony w art. 17 ust. 3 Karty, który brzmi

„cenzura jest niedopuszczalna”. Z tym, że obecnie obowiązujące przepisy nie za- wierają definicji cenzury. Jednak była ona zdefiniowana w §17 prawa prasowego⁴⁶, które pod pojęciem cenzury rozumiało wszelką ingerencję organów państwowych przeciw wolności słowa i (prezentacji) obrazu oraz przekazywaniu ich za pomocą środków masowej komunikacji. W zaistniałej sytuacji należy stwierdzić, że podob- nie i dzisiaj jako cenzurę, co do zasady, przyjmuje się instytucjonalną ingerencję państwa – w różnych formach – we wszelkie formy wypowiedzi.

Tak kategoryczne stwierdzenie jak te wyrażone w art. 17 ust. 3 Karty nie pozo- stawia wątpliwości, że zabroniona jest zarówno cenzura prewencyjna, jak i cenzura następcza⁴⁷. Z tym, że jak się wydaje, nie jest uważane za cenzurę następczą pocią- ganie do odpowiedzialności karnej, cywilnej czy też administracyjnej autorów lub wydawców ex post w myśl art. 17 ust. 4 Karty⁴⁸.

Skoro zakaz ten jest zawarty explicite w przepisie rangi konstytucyjnej jasne jest, że wszelkie próby wprowadzenia jakiejkolwiek cenzury aktami niższej rangi mu- szą być uznane za bezprawne. W tym momencie pojawia się problem, jak trakto- wać przepis zawarty w § 74 Kodeksu postępowania cywilnego (Občanský soudní řád)⁴⁹, dopuszczający kontrolę uprzednią, która jak się przyjmuje może polegać np. na zakazie publikacji określonej książki, artykułu czy też określonej informa- cji w przypadku, gdy przewodniczący składu orzekającego dojdzie do wniosku, że jest to konieczne do zaprowadzenia właściwych stosunków między uczestnikami postępowania lub istnieje niebezpieczeństwo niewykonania (lub niewłaściwego wykonania) orzeczenia (postanowienia) sądu. Część doktryny dobitnie stwierdza, że wstrzymanie przez sąd publikacji artykułu lub audycji (w radio lub telewizji) do czasu rozstrzygnięcia sądowego sporu np. o ochronę dóbr osobistych jest cen- zurą zakazaną w art. 17 ust. 3 Karty⁵⁰. Inni ocenę tego rodzaju rozstrzygnięcia sądu uzależniają od konkretnego przypadku⁵¹.

Nie jest zakazana autocenzura rozumiana nie tylko jako decyzja jakiejś osoby, że nie wyrazi swojego poglądu, ale też np. decyzja redakcji, że nie opublikuje określo- nego artykułu, redakcyjne poprawienie nadesłanego tekstu czy też żądanie wydaw- cy książki do wniesienia poprawek do rękopisu. Zabronienie tak pojętej cenzury doprowadziłoby do absurdalnej sytuacji, kiedy to wydawcy lub redakcje zmuszeni by byli do publikowania bezwzględnie wszystkiego⁵².

46 Zákon č. 81/1966 Sb.

47 Wątpliwości dotyczące poprawności tego określenia wykraczają poza ramy niniejszego artykułu.

48 Zob.: M. Bartoň, dz. cyt., s. 23-24.

49 Zákon č. 99/1963 Sb, z późn. zm.

50 Tak np. M. Bartoň, dz. cyt., s. 24.

51 Tak np. V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda..., ibidem, s. 141.

52 M. Bartoň, dz . cyt., s. 22-23.

:ROQRÊZ\SRZLHG]LDZROQRÊP\OLVXPLHQLD

LZ\]QDQLDRUD]SUDZRSUDNW\NRZDQLDUHOLJLLOXEZLDU\

Mimo tego, że relacje zachodzące między wolnością wypowiedzi a wolnością myśli, sumienia i wyznania, regulowaną art. 15 ust. 1 Karty, oraz prawem prak- tykowania religii lub wiary, regulowanym w art. 16 Karty, należą do szczegól- nie interesujących zagadnień, wydaje się, że czeska doktryna poświęca im mało uwagi. A jeżeli już zajmuje się tym tematem, w większości przypadków skupia się na wolności myśli, wolność sumienia i wyznania pozostawiając niejako na ubo- czu. Np. J. Herczeg w zasadzie ogranicza się do stwierdzenia, że wolność myśli, sumienia i wyznania jest zagwarantowana bez możliwości jakiegokolwiek zgod- nego z prawem ograniczenia i w związku z tym każdy może myśleć co chce⁵³. Jednak jeżeli dochodzi już do uzewnętrzniania myśli, a więc do wypowiedzi (do czego, choć jedynie w pewnym stopniu można zaliczyć praktykowanie re- ligii lub wiary), ta może już być ograniczona. Nie wszystko co człowiek sobie pomyśli może bez ujemnych konsekwencji wyrazić na zewnątrz. Jednak prawne gwarancje wolności wypowiedzimają zagwarantować jak największą przestrzeń dla uzewnętrzniania poglądów⁵⁴.

:ROQRÊZ\SRZLHG]LDZROQRÊG]LDïDOQRFLQDXNRZHM

LWZöUF]RFLDUW\VW\F]QHM

Wszystko to, co dzieje się w ludzkim umyśle, a więc również myśli oraz dążenia naukowe i artystyczne, w zasadzie nie podlega regulacjom i ograniczeniom. Dopie- ro w momencie wyjawienia tych myśli na zewnątrz można wprowadzać różnego rodzaju regulacje. Wolność badań naukowych i działalności artystycznej jest expres- sis verbis zagwarantowana w art. 15 ust. 2 Karty. Mimo tego, że prawo (wolność) uzewnętrzniania wyników działalności naukowej i artystycznej nie jest wyrażona w przepisach prawa expressis verbis to jest ona oczywista, gdyż specyfiką obu wspo- minanych działalności jest to, że ze swojego założenia przeznaczone są niejako do ich upubliczniania. Bo o ile myśli, poglądy, a nawet wyznanie i to, co jest związa- ne z sumieniem mogą pozostawać w sferze wewnętrznej każdego człowieka, o tyle działalność naukowa i artystyczna nabywa swoich (prawdziwych) walorów i uzy- skuje sens w chwili wyjawienia wobec innych.

Każda forma przekazania swoich poglądów naukowych i efektów działań arty- stycznych jest formą wypowiedzi. Powstaje jednak pytanie czy jest to wypowiedź określona w art. 17 Karty. Powoływany już kilkukrotnie J. Herczeg wyraża pogląd, że badania naukowe i działalność artystyczna regulowane są jedynie art. 15 ust. 2 Karty⁵⁵. Trzeba jednak zaznaczyć, że warunkiem ochrony jest ich „naukowość” i „ar-

53 Nieco więcej na ten temat zob.: V. Pavliček a kol., Ústavní právo a státovĕda..., s. 48-50, 113-115.

54 Zob.: J. Herczeg, dz. cyt., s. 15.

55 Ibidem, s. 16.

tystyczność”, tj. posiadanie przez nie walorów umożliwiających uznanie ich za dzieła naukowe lub artystyczne⁵⁶. Rozważania na temat tego, co można uznać za artystycz- ne i naukowe wykraczają jednak poza ramy niniejszego opracowania.

Odnośnie wolności badań naukowych i działalności artystycznej, w odróżnie- niu od wolności wypowiedzi, w Karcie nie ma wyraźnie przewidzianej możliwości ograniczenia, co w przypadku niektórych dzieł, np. reklam czy filmów lub zdjęć ero- tycznych, może prowadzić do poważnych wątpliwości. Konieczne jest więc uznanie, że wolności badań naukowych i twórczości artystycznej dotyczą ograniczenia wła- ściwe wszystkim prawom i wolnością⁵⁷.

:ROQRÊZ\SRZLHG]LDSUDZRVNïDGDQLDSHW\FML

Prawo składania petycji, które także jest formą wypowiedzi, co potwierdził rów- nież czeski Sąd Konstytucyjny, zostało zagwarantowane w art. 18 Karty. Ust. 1 tego art. stanowi, że „w sprawach publicznego albo innego społecznego zainteresowania każdy ma prawo sam albo wspólnie z innymi zwracać się do organów państwowych i samorządowych z żądaniami, projektami i skargami”. Następnie art. 18 wprowa- dza znaczne, jak się wydaje, ograniczenia dotyczące prawa składania petycji, gdyż nie mogą one ingerować w niezawisłość sądów (ust. 2) oraz wzywać do naruszania praw i wolności zawartych w Karty (ust. 3). Dokładniej prawo to zostało uregulowa- ne w ustawie o prawie składania petycji⁵⁸.

Czeski Sąd Konstytucyjny w swoim wyroku z dnia 26 czerwca 1994 r. wypo- wiedział się w następujący sposób: „petycję rozumie się jako określony bodziec, wyrażenie poglądu w sprawie publicznej”. Przy czym zauważa on, że organ pań- stwa ma obowiązek petycję przyjąć, ale nie musi czynić jej zadość. Wydaje się, że te spostrzeżenie szczególnie zbliża petycję do wypowiedzi, o której mówi art.

17 Karty. Jednak z taką gramatyczną wykładnią art. 18 Karty, zwłaszcza ze wska- zaniem Sądu, że jedynym obowiązkiem organu administracji jest jej przyjęcie, nie zgadza się część doktryny. V. Pavlíček⁵⁹, a za nim J. Herczeg⁶⁰ uważają, że pe- tycja od „zwyczajnej” wypowiedzi różni się tym, że petent nie tylko wyraża swój pogląd, ale też czegoś oczekuje. Również J. Filip uważa⁶¹, że składający petycję ma prawo nie tylko do przyjęcia i dogłębnego rozpatrzenia swojej petycji, ale też ma prawo oczekiwać na nią odpowiedzi zawierającej wyniki procesu rozpatry- wania petycji. Poza tym wykładnia przeprowadzona przez Sąd Konstytucyjny miałaby być sprzeczna z art. 22 Karty, który to nakazuje, aby m.in. wykład-

56 Ibidem; J. Boguszak, dz. cyt., s. 101.

57 J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 127.

58 Zákon č. 85/1990 Sb. o právu petičním.

59 V. Pavliček a kol., Ústava a ústavní řád České republiky, 2. díl. Práva a svobody, Praha 1995, s. 170; Tenże, Ústavní právo a státovĕda..., ibidem, s. 145-146.

60 J. Herczeg, dz. cyt., s. 18.

61 J. Filip, Vybrané kapitoly..., ibidem, s. 141.

nia wszystkich praw i wolności politycznych umożliwiała i chroniła swobod- ne współzawodnictwo sił politycznych. Zarzut ten, wyrażany przez V. Pavlíčka i J. Herczega, nie jest jednak w pełni zrozumiały.

2FKURQDZROQRFLZ\SRZLHG]L

Zasadniczy mechanizm gwarancji wolności wypowiedzi zawiera wskazywany wcześniej art. 17 ust. 4 Karty. Jedną z gwarancji jest to, że ograniczenia może wpro- wadzać jedynie parlament, a drugą, również bardzo ważną to, że sprawowanie nad- zoru nad przestrzeganiem prawa spoczywa na sądach powszechnych, począwszy od najniższej instancji. Nadzór ten nie należy więc jedynie do Sądu Najwyższego i Sądu Konstytucyjnego, choć oczywiste jest, że te dwa sądy mają ogromne zna- czenie dla kształtowania się judykatury w omawianej kwestii. Mimo szczególnego miejsca w gwarancjach prawnych orzecznictwa Sądu Najwyższego i Sądu Konstytu- cyjnego wydaje się, że główny ciężar wprowadzania w życie zasady państwa prawa spoczywa na sądach niższej instancji⁶².

Według art. 95 Konstytucji sędziowie przy swoich rozstrzygnięciach związani są ustawami i będącymi częścią systemu prawnego umowami międzynarodowymi.

Mogą przy tym oceniać zgodność innych przepisów prawa z ustawami i wspomnia- nymi umowami. W kwestiach wolnościowych szczególne znaczenie mają właśnie międzynarodowe akty prawne, gdyż w różnego rodzaju umowach międzynarodo- wych zawarte są liczne regulacje dotyczące wolności i praw obywatelskich i człowie- ka. Natomiast w przypadku, gdy sąd (powszechny) dojdzie do wniosku, że ustawa, którą wykorzystano przy rozstrzygnięciu jest niezgodna z porządkiem konstytucyj- nym, ma tę sprawę przedstawić Sądowi Konstytucyjnemu.

Zgodnie z art. 36 ust. 1 Karty każdy może domagać się ochrony swoich praw przed niezawisłym i bezstronnym sądem, a w określonych przypadkach również przed innymi organami. Ust. 2 tego artykułu daje każdemu, kto twierdzi⁶³, że jego prawa zostały naruszone przez rozstrzygnięcie organu administracji publicznej pra- wo zwrócenia się w tej sprawie do sądu. Nie można przy tym w przypadku, gdy dotyczy to praw i wolności zawartych w Karcie, ograniczyć i to nawet ustawą, prawa zwrócenia się do sądu.

Poza tym gwarantem wolności wypowiedzi w Republice Czeskiej, tak samo zresztą jak w Polsce, jest powołany na podstawie będącej swoistym fundamen- tem europejskiego porządku prawnego Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu oraz powołany w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 r. Komitet Praw Człowieka (art. 28 ust. 1). Kwestia ta wykracza jednak poza zakres niniejszego artykułu.

62 Zob.: V. Pavliček, Listina Základních Práv a Svobod a problémy přeměny právního řádu, „Právník” č. 5/1992, s. 367.

63 Czeski zwrot „kdo tvrdí”.

3RGVXPRZDQLH

Jak widać z przeprowadzonej analizy, mimo niewątpliwej specyfiki czeskiego sys- temu prawnego, polegającej przede wszystkim na włączeniu praw i wolności człowie- ka i obywatela do oddzielnego aktu prawnego rangi konstytucyjnej, jakim jest Kar- ta Podstawowych Praw i Wolności, odnajdujemy dużo analogii między systemami czeskim i polskim. Bez wątpienia wpływ na tak zbliżoną regulację przedmiotowego zagadnienia w obu porządkach prawnych ma m.in. to, że ich podstawą są wyżej wymienione regulacje zawarte w międzynarodowych aktach prawnych, takich jak Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Swoje znaczenie ma także silny wpływ orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Poza tym w przypadku oby systemów można dostrzec wpływ konstytucyjnych systemów

„klasycznych”, za jakie można uznać niemiecki i francuski, a w przypadku wolności wypowiedzi także brytyjski i amerykański.

Na zakończenie wypada jeszcze zauważyć, że zbliżone regulacje z jednej stro- ny powodują powstawanie podobnych wątpliwości, ale z drugiej strony przyjęcie określonych rozwiązań w jednym systemie, w przypadku ich właściwości umożliwia przyjęcie ich bez ryzyka także w systemie drugim, a w przypadku rozwiązań uzna- nych za niewłaściwe umożliwia uniknięcie zbytecznego ich wprowadzania.

Summary

&RQVWLWXWLRQDOIUHHGRPRIVSHHFKLQWKH&]HFK5HSXEOLF

7KH LVVXH RI WKH IUHHGRP RI VSHHFK KDV DOZD\V EHHQ LQWHUHVWLQJ ,W LV WKH VDPH QRZDGD\V

Current events very often bring a question into mind whether a particular article, statement on TV or on the radio has exceeded the limits of the freedom of speech. Or, whether the reaction of the authorities has not caused unjust limitation of freedom. On that account, showing how the freedom of speech is regulated in other countries, particularly in the closest ones, among which is the Czech Republic, is of great value.

)URP WKH DQDO\VLV SUHVHQWHG DERYH LW DSSHDUV WKDW GHVSLWH WKH XQGRXEWHG VSHFLFLW\ RI WKH

Czech legal system, which lies mostly in including rights and freedoms of human and citizen in a separate legal system of constitutional rank, such as the Charter of Fundamental Rights and )UHHGRPVZHQGDQDORJ\EHWZHHQWKH3ROLVKDQG&]HFKV\VWHPV8QGRXEWHGO\VXFKVLPLODUUH- JXODWLRQRIREMHFWLYHSUREOHPLQWKHODZRIERWKFRXQWULHVZDVDOVRLQ XHQFHGE\WKHIDFWWKDWWKH\

are based, among other things, on regulations contained in international legal instruments, such as the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and ,QWHUQDWLRQDO&RYHQDQWRQ&LYLODQG3ROLWLFDO5LJKWV$OVRDVWURQJLQ XHQFHRIMXGLFDWXUHRIWKH

(XURSHDQ&RXUWRI+XPDQ5LJKWVLVRIJUHDWVLJQLFDQFH$SDUWIURPWKDWLQFDVHRIERWKV\VWHPV

WKHLQ XHQFHRI2FODVVLF3FRQVWLWXWLRQDOV\VWHPVFDQEHREVHUYHGVXFKDV*HUPDQDQG)UHQFKDQG

in the case of the freedom of speech, also British and American.

On the one hand, similar regulations cause similar doubts, but on the other hand, accepting VSHFLFVROXWLRQVLQRQHV\VWHPDOORZVDFFHSWLQJWKHPZLWKRXWULVNLQWKHRWKHUV\VWHPDQGLQWKH

case of solutions recognized as improper it enables avoiding unnecessary law being introduced.