Widok Ryszard Slęczka, Szkolnictwo zawodowe Krakowa w latach 1945-1961, Kraków 2003, ss. 168

W szystkie te artykuły prezentują kolejne etapy działalności w/w szkół, przedstaw iają ich osiągnięcia, również pew ne innowacje, które w szkołach realizow ano w przeszłości oraz te, które realizow ane są obecnie. M iędzy innymi w I LO im. Kopernika do now atorskich inicjatyw pedagogicznych należą autorskie program y klasy przyrodniczej i klasy matematycznej z poszerzo­ nym program em historii i geografii. Szkoła ta została w kw ietniu 2002 roku wyróżniona, na podstawie Uchwały Rady M iejskiej, odznaką „Za zasługi dla m iasta Ł odzi” .

Inny artykuł K. M ichalew skiego pozwala czytelnikowi „poczuć ducha” , jaki przyświecał i przyświeca uczniom oraz nauczycielom III-ego LO w ich zmaganiach edukacyjnych, pedagogicz­ nych i wychowawczych. Artykuł ów każe rzeczy­ wiście w ierzyć, że uczniowie „od wszystkich innych tę szkołę w olą” .

W śród placów ek edukacyjnych istniejących w Łodzi są też takie, które istnieją stosunkowo niedługo. Recenzow ana pozycja również pozwala je poznać. S ą to między innymi XLI Liceum O gólnokształcące zaprezentowane przez Krzysz­ tofa Skrzypka oraz Społeczne Liceum Ogól­ nokształcące Tow arzystw a Oświatowego „Szko­ ła 2001” , ukazane w artykule Anny Szym­ czak. A utorzy prezentują tutaj nowatorstwo owych szkół oraz ich klim at, już wyraźnie „euro­ pejski” .

Recenzow ana praca wnosi cenny wkład w historiografię szkolnictwa średniego w Polsce i w Łodzi. U kazuje ona dynamikę i nietu- zinkowość tego szkolnictwa średniego oraz jego rolę we wzbogacaniu dziedzictw a kulturalnego Łodzi.

Justyna Gulczyńska

A

Ryszard Slęczka, Szkolnictwo zawodowe Krakowa w latach

1945-1961, Kraków 2003, ss. 168

Książka R yszarda Ślęczki pt.: Szkolnictwo zawodowe Krakowa w latach 1945 -1961 zasługuje na uwagę, gdyż jej problem atyka dotycząca frag­ m entu dziejów ośw iaty Krakowa, jakim jest szkol­ nictwo zawodowe w latach 1945 -1961, nie została przedstaw iona do tej pory w sposób pełny i cało­ ściowy. O pracow anie tem atu szkolnictwa zaw odo­ w ego jest tym ważniejsze, że polska tradycja szkolnictwa zawodow ego „m iała udział w kształto­ w aniu św iadom ości edukacyjnej społeczeństw a oraz w pływ ała na stosunki ekonomiczne, zw łasz­ cza w trudnych czasach zmian ustrojow ych” 1

Autor, posługując się m etodą w łaściw ą bada­ niom historycznym , w ykorzystał różne źródła, dokonał ich wyboru, selekcji oraz poddał form al­ nej i rzeczowej krytyce, a także porównaniu i opracowaniu. O dw ołał się w swojej pracy do m ateriałów archiwalnych, m. in.: danych zgrom a­ dzonych w A rchiwum A kt N ow ych w W arszaw ie, A rchiwum K uratorium O światy w Krakowie, A r­ chiw um Państw ow ego w Krakowie, źródeł nor­ m atywnych, m. in.: Dzienniki Ustaw R zeczypos­ politej Polskiej, Dzienniki Urzędow e Kuratorium Oświaty i W ychow ania w Krakowie. D opełnie­

niem natom iast jes t przytoczenie faktów z litera­ tury naukowej. R. Slęczka dokonuje krytycznego przeglądu syntez i różnych artykułów na temat szkolnictwa zawodow ego w Krakowie. Podkreśla wartość rozpraw m. in.: C. Siwińskiego, M. G odlewskiego, Z. W iatrow skiego, T. N ow ackie­ go, J. M iąso, a także artykułów: S. Gawlika, H. G łow ackiego i J. Platy dotyczących rozwoju szkolnictwa na Śląsku.

Książka została podzielona według kryte­ rium problem owo-chronologicznego. Czasowo, obejm uje okres od zakończenia II wojny świato­ wej do uchw alenia przez Sejm 15 lipca 1961 roku ustawy o rozwoju systemu oświaty. W wielu rozdziałach autor um ieścił tabele, w których za­ warł zestawienie typów szkół, adresów, specjali­ zacji, co stanowi cenny m ateriał porównawczy. R. Slęczka w sposób wieloaspektow y schara­ kteryzował szkolnictwo zawodowe w Krakowie. W siedmiu rozdziałach dokonał kolejno: prze­ glądu zmian strukturalnych i organizacyjnych tego szkolnictwa, przedstaw ił sytuację kadry kie­ rowniczej i nauczycielskiej, scharakteryzował społeczność uczniow ską, opisał plany i programy

szkół zawodowych, om ówił politykę w ychow aw ­ czą i opiekuńczą krakowskich szkół zawodow ych oraz określił warunki lokalowe placówek. Na końcu książki umieścił wykazy: źródeł i literatury, skrótów, tabel i wykresów oraz indeks nazwisk.

Pierwszy rozdział został pośw ięcony począt­ kom szkolnictwa zawodow ego oraz tradycji kształcenia zawodow ego w Krakowie od czasów rządów Habsburgów, poprzez rozwój tego typu szkolnictwa w Drugiej Rzeczpospolitej, po czasy okupacji hitlerowskiej. Autor, chcąc pokazać ciąg rozwojowy szkół zawodowych, upatruje jego po­ czątku w niedzielnym szkolnictw ie rzem ieślni­ czym, powstałym w XIX wieku. Ponadto przed­ stawia wzrost różnego typu szkół zawodow ych w czasach Drugiej Rzeczpospolitej, podkreślając rolę m. in.: szkół gospodarczych i rolniczych, przemysłowych i handlow ych, a także przemiany, jakie zaszły w roku 1932: w yodrębnienie trzech podstawowych typów szkół zawodow ych: do­ kształcający, zasadniczy i przysposobienia zaw o­ dowego. Opisując losy szkolnictw a zawodow ego pod okupacją niem iecką, Ślęczka zwraca uwagę m. in. na: ograniczoną form ę działalności tych placówek, zmianę nazw wielu szkół zawodowych, a także na pełnienie przez wiele z nich „zakon­ spirowanych szkół wyższych” 2. N a terenie K ra­ kowa istniały ponadto także niem ieckie szkoły zawodowe. A utor ich przyczyn pow staw ania upa­ truje w napływ ie niem ieckich urzędników do Polski oraz w akcji przesiedlania ludności Śląska, M azur i Pom orza na obszar Generalnej Guberni. Celem, a zarazem przyczyną przetrw ania szkol­ nictwa zawodow ego podczas okupacji, było, co uwydatnia autor, zapotrzebow anie okupanta na tanią siłę roboczą dla swojego przem ysłu. Roz­ dział I stanowi z jednej strony tło do dalszych rozważań o przemianach szkolnictw a zaw odow e­ go, z drugiej zawiera podstaw ow e informacje o rodzajach, typach i funkcjonow aniu szkolnict­ wa, na bazie których będą rozwijać się te szkoły po zakończeniu II wojny światowej.

Rozdział II obejm uje problem atykę zmian strukturalno-organizacyjnych w szkolnictw ie za­ wodowym badanego okresu. R. Ślęczka zwrócił uwagę na trzy główne zadania W ydziału Szkol­ nictwa Zaw odowego, które zaistniały zaraz po odzyskaniu niepodległości: uruchom ienie w szyst­ kich szkół zawodow ych oraz przyw rócenie im przedwojennej organizacji, likw idacja duchowych

i m aterialnych skutków wojny, a także odzyskanie i przygotow anie budynków szkolnych. Ponadto przedstawił założenia tzw. nowej polityki ośw ia­ towej, nad której kształtem toczyły się debaty od m arca do października 1945 roku, a zakończe­ niem okazał się konsensus dotyczący dostosow a­ nia przedw ojennych rozwiązań do istniejącej sy­ tuacji.

R. Ślęczka porusza w tej części kolejny w ażny problemem: początek działalności różnego typu szkolnictwa zawodow ego oraz ich rozwój w latach 1945 -1950. Szkolnictwo dokształcające do roku 1949 rozw ijało się dynamicznie. W zno­ w iono aktywność pięciu szkół dokształcających, od 1947 r. zm ieniono nazw ę na publiczne średnie szkoły zawodow e a także sposoby finansowania placówek, pow stały nowe szkoły tego typu. W ro­ ku 1949 placówki te zostały całkowicie upaństw o­ w ione a w 1951 r. zastąpiono je zasadniczym i szkołam i zawodow ymi. D o grupy szkół zaw odo­ w ych typu zasadniczego w Krakowie należały gim nazja i licea zawodowe. Istniały one zarówno przy państwowych szkołach, np. Państwowej Szkole Przemysłow ej, największej średniej krako­ wskiej szkoły zawodowej, jak i funkcjonowały jak o placów ki prywatne, których nota bene było niew iele, np. Pryw atne Żeńskie Gim nazjum K ra­ wieckie im. Św. Andrzeja Zgromadzenia ss. K la­ rysek. Oprócz szkół ju ż działających w okresie przedw ojennym po 1945 roku pow staw ały nowe, m. in.: Państw ow a Szkoła Górniczo-Hutnicza, K oedukacyjne Liceum Spółdzielcze, Koedukacyj­ ne Liceum Bibliotekarsko-K sięgarskie. Do roku 1948 placówki te funkcjonow ały według starej struktury. Zmiany dokonane zostały zgodnie z re­ form ą szkolnictw a ogólnokształcącego. U tw orzo­ no: trzy rodzaje szkół średnich zawodowych: licea zawodow e I stopnia, licea zawodow e II stopnia oraz 4-letnie licea zawodow e nowego typu.

W Krakowie po 1945 r. istniał jeszcze jeden typ szkół zawodowych: przysposobienia zawodo­ wego. Do tych jednostek uczęszczała młodzież każdego typu ogólnokształcącego, a także osoby już pracujące. W latach 1945 -1 9 5 0 funkcjonow a­ ło 6 tego typu szkół. A utor pracy om aw ia również nowy rodzaj szkół zawodow ych - szkoły przem y­ słowe, które pow staw ały przy najw iększych za­ kładach przem ysłow ych w Krakowie.

Zdaniem autora czas zmian organizacyjnych nastąpił wraz z powołaniem Centralnego Urzędu

Szkolenia Zaw odowego oraz przyjęciem w r. 1951 uchwały o organizacji szkolnictw a zaw odo­ wego. A utor scharakteryzował istniejące od tego m omentu placówki: szkoły przysposobienia za­ wodow ego, zasadnicze szkoły zawodow e i tech­ nika zawodowe. Pierwsze z nich trwały od kilku do kilkunastu miesięcy i przysposabiały do zawo­ du. R. Ślęczka podkreśla, że w Krakowie w latach 1951 -1 9 5 6 istniała tylko jed n a taka szkoła w N o­ wej Hucie. W tym sam ym czasie w 13 szkołach zawodow ych m łodzież zdobyw ała w ykształcenie zawodowe. Przedstaw iając ostatni typ szkół w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, autor podkreśla, że organizację nauczania i wychow a­ nia oparto na zasadach m arksizm u i leninizm u, co świadczyć m iało o kom patybilności szkoły z przem ianami ustrojow ym i i społecznymi. R. Ślęczka dokonał również krytycznej oceny refor­ my szkolnictwa zawodow ego z roku 1951. Stw ie­ rdził, że „....z pew nością zarzucić je j m ożna to, że przyczyniła się do zaniechania na pew ien czas kształcenia m łodzieży pracującej (...). Likw idację szkolnictwa dokształcającego rzem ieślniczego i przem ysłow ego tłum aczono słabymi efektami w kształceniu” 3.

O statnią część II rozdziału stanowi charakte­ rystyka szkolnictwa zawodow ego w latach 1956-1961. A utor podaje dokładne przyczyny krytyki reform y szkolnictwa zawodow ego, a także przedstaw ia proces zmian, jak ie zostały zapocząt­ kow ane w 1958 roku. Opisuje przyczyny pow sta­ nia i cechy szkolnictwa przyzakładowego i m ię­ dzyzakładowego (dokształcającego). R ozdział II przedstaw ia więc zmiany, jak ie nastąpiły w struk­ turze i organizacji szkolnictw a zawodowego.

Część trzecia pracy koreluje z poprzednią, gdyż autor zawarł w niej om ów ienie sytuacji kadry kierow niczej i nauczycielskiej szkolnictwa zawodow ego. Podkreślił wkład, jak i włożyli nau­ czyciele w odbudow ę szkolnictw a zaraz po od­ zyskaniu niepodległości, nie zważając na podziały polityczne i społeczne, a także na ich zaan­ gażowanie w tw orzenie now ego kształtu szkolnic­ tw a zawodow ego. R. Ślęczka, charakteryzując kadrę kierow niczą, zaakcentow ał wpływ, jaki miała na ich wybór i działalność ocena politycz­ no-ideow a, jak również zm iany zachodzące w kryteriach wyboru kierow nictw a szkoły. N ato­ m iast omaw iając kształcenie nauczycieli szkół zawodow ych, wskazał na: organizow anie klas

pedagogicznych przy niektórych liceach gospoda­ rczych i odzieżow ych, uczęszczanie kandydatów na kursy nauczycielskie lub organizowane przez M inisterstw o O światy kursy specjalne, pedagogi­ czne i fachowe. Pod koniec lat czterdziestych podjęto wraz z reform ą ośw iaty próbę stworzenia systemu kształcenia nauczycieli szkół zawodo­ wych. Przez Centralny Urząd Szkolenia Zaw odo­ wego były propagowane rożnego rodzaju formy kształcenia i doskonalenia nauczycieli, m.in.: W yższe Kursy Techniczno-Pedagogiczne, Kursy Nauczycieli Zaw odu, Kursy W ychowawców In­ ternatu, itp. R. Ślęczka wspomina również o nie­ chlubnej roli, ja k ą odegrały w kształceniu nau­ czycieli egzam iny ideologiczne i konferencje sier­ pniowe, a także podkreśla, że „Pomimo dążeń mających na celu wprow adzenie w życie zm ody­ fikow anego system u kształcenia nauczycieli szkół zawodow ych z przykrością należy stwierdzić, że kw estia ta przynajmniej do początków lat sześć­ dziesiątych nadal pozostaw ała nie rozw iązana” 4. W końcowej części tego rozdziału autor przed­ stawił w ujęciu statystycznym kilka kwestii doty­ czących nauczycieli, m.in.: rozwój ilościowy, stan zatrudnienia, itp.

IV rozdział R. Ślęczka pośw ięcił charakterys­ tyce społeczności uczniowskiej. O m ówił zasady rekrutacji uczniów zarówno zaraz po zakończeniu wojny, jak i po zmianach w latach pięćdziesiątych, zwracając uw agę na rolę, jak ą odgrywało przy kolejności zgłoszeń pochodzenie - pierw szeństwo oczywiście m iały dzieci robotnicze i chłopskie. D okonał w form ie tabel i diagramów porównania stanu uczniów w różnych latach, według wielu kryteriów, np. stanu liczebności, pochodzenia. Co jest cenne w pracy i co należy uwydatnić to fakt, iż R. Sieczka przedstawił losy absolwentów różnych kierunków zawodow ych. W iele możliwości zatru­ dnienia mieli absolwenci liceów spółdzielczych, adm inistracyjnych, gospodarczych i handlowych. W skazał również na rolę nakazów pracy. Scharak­ teryzow ał zadania i wpływ kilku młodzieżowych organizacji ideow o-politycznych, m. in.: Związku W alki M łodych, Zw iązku M łodzieży W iejskiej „W ici” , Zw iązku M łodzieży Demokratycznej. Za­ uważył, że w pierw szych latach powojennych zaangażow anie m łodzieży było niewielkie, zwrot nastąpił po pow staniu Związku M łodzieży Pol­ skiej w 1948 r. Przedstawił również organizacje uczniow skie sam orządowe i społeczne, ważną

funkcję przypisując samorządowi szkolnemu, PCK, SKS. Tem atyka tego rozdziału jes t w kon­ tekście podjętego tem atu bardzo ważna, gdyż daje obraz uczniów szkół zawodowych.

Kolejna część książki Szkolnictwo zawodowe Krakowa w latach 1945 -1961 dotyczy zmian, jakie zachodziły w konstrukcji planów i pro­ gramów nauczania w każdym typie szkoły. I tak w szkolnictwie dokształcającym zmieniono tygo­ dniowy w ym iar godzin, w prow adzono nowe przedmioty, np. geografię gospodarczą, w iadom o­ ści społeczno-gospodarcze. Celem różnych zmian, jak sugeruje autor, miało być podniesienie poziomu w ykształcenia zawodow ego i ogólno­ kształcącego. Plany gimnazjum zawodow ego w większości pozostały niezm ienne z okresu m iędzywojennego. R. Ślęczka wskazuje, że miały one podobną konstrukcję: zajęcia warsztatowe, przedmioty zawodow e, pom ocnicze związane bezpośrednio i pośrednio z zawodem. Podobnie charakteryzuje licea zawodow e i szkoły przy­ sposobienia zawodow ego. A utor om aw ia również zmiany, jakie zaszły w planach i program ach po roku 1951, podkreślając rolę Centralnego Urzędu Szkolenia Zaw odowego. Zw rócił uwagę nie tylko na przedmioty, ale także w skazał nowe elementy tego typu szkolnictwa. I tak dostrzegł ważne aspekty w szkołach przysposobienia zawodow e­ go, jakim była praktyka zawodowa, którą prow a­ dzono w zakładach produkcyjnych. Zasadnicze szkoły zawodowe miały odegrać kluczow ą rolę, gdyż ich celem było wykształcenie odpowiednich fachowców. A utor om ówił założenia programowe poszczególnych przedm iotów w zasadniczej szko­ le zawodowej, a także program y nauczania w te­ chnikum, podkreślając, że cechą w spólną pro­ gramów była nadm ierna liczba przedm iotów. R. Ślęczka zaprezentował sposoby egzaminowania rocznego i śródrocznego oraz przedstaw ił sposoby przyznawania kw alifikacji zawodow ych, czyli sposoby i zakres przeprow adzania egzaminów końcowych zarówno w szkołach zawodowych, jak i technikach. W zestawieniach tabelarycznych porównał statystyki klasyfikacji rocznych i koń­ cowych.

Aby dopełnić wieloaspektow ej charakterys­ tyki szkolnictwa zawodow ego, R. Ślęczka omówił jeszcze dwa ważne obszary: politykę w ychowaw­ czą i opiekuńczą oraz warunki lokalow e krakows­ kich szkół zawodowych. Pierwszy z nich dotyczy

kierunków wychowania młodzieży od idei dem o­ kratycznych w latach 1944-1948, po model soc­ jalistyczny. Proces w ychowania miał być ściśle kierow any, poprzez np. plany nauczania, a uczeń na terenie szkoły znajdował się pod ciągłą kont­ rolą nauczycieli, organizacji. A utor przytacza przykładowe plany, których cechą w spólną było m. in.: w yznaczanie com iesięcznych zadań kadrze nauczycielskiej, w szystkim organizacjom ucznio­ wskim istniejącym na terenie szkoły. Charak­ teryzuje również działalność kół naukowych, bib­ liotek szkolnych oraz świetlic.

Ostatni rozdział został pośw iecony w arun­ kom lokalowo-m aterialnym szkół. A utor przed­ stawił straty, jakie poniosło szkolnictwo zawodo­ we podczas II wojny światowej, opisał stan zniszczenia budynków, w których m ieściły się szkoły, w skazał dokładne adresy lokum danej szkoły zawodowej, ale również pokazał rozwój tych placówek. Ponadto skupił uwagę na wyposa­ żeniu sal lekcyjnych, na pom ocach naukowych oraz w arsztatach szkolnych. Scharakteryzował ro­ lę Stowarzyszenia Burs i Stypendiów.

C elem pracy R. Ślęczki było przedstawienie przeobrażeń, jakim podległo szkolnictw o zawodo­ we w Krakowie w latach 1945-1961. Autor, co było ju ż podkreślane, dokonał, na podstaw ie bo­ gato zgromadzonych m ateriałów archiwalnych oraz licznych opracowań, analizy w ieloaspekto­ wej szkolnictwa zawodow ego, pokazał przem ia­ ny, jakim ono ulegało, szukając ich przyczyn w sytuacji społeczno-politycznej kraju. Podkreślał zarów no pozytyw ne, jak i negatywne oddziaływ a­ nia władz na formę, program y i działalność tego typu szkół.

Praca R. Ślęczki pt. Szkolnictwo zawodowe Krakowa w latach 1945 -1961 bezsprzecznie w y­ pełnia lukę badaw czą w dziejach powojennej oświaty Krakowa, gdyż w ujęciu całościow ym dokonuje wielopłaszczyznowej analizy krakow ­ skiego szkolnictwa zawodow ego om aw ianego okresu.

Katarzyna Kabacińska

R. Ślęczka, Szkolnictwo zawodowe Krakowa

w latach 1945-1961, Kraków 2003, s. 5.

2 Ibidem, s. 15. 3 Ibidem, s. 44. 4 Ibidem, s. 64.