Akta Starostwa Powiatowego w Świeciu
ja k o źródło do badań nad dziejami
życia muzycznego Świecia i okolic
w okresie międzywojennym
Świecie nad Wisłą, jedno z najstarszych miast polskich, poło żone w dolinie Dolnej Wisły stanowiło w okresie międzywojennym, ważny ośrodek życia kulturalnego, w tym także muzycznego w re gionie kujawsko-pomorskim. Ponownie w granicach odrodzonego Państwa Polskiego miasto Świecie wraz z ziemią świecką i nowską znalazło się z dniem 25 stycznia 1920 roku. Powiat świecki należał do największych powiatów ówczesnego województwa pomorskiego, zajmując drugie miejsce po powiecie chojnickim1. W kontekście prowadzonych badań, czy też omawianego poniżej zagadnienia, ale i ogólnej charakterystyki powiatu, zagadnieniem zasługującym na uwagę są z całą pewnością stosunki narodowościowe panujące w tym czasie w powiecie. Wprawdzie w okresie II Rzeczypospolitej następował stały wzrost liczby ludności polskiej, przy jednocze snym spadku liczby ludności niemieckiej, to jednak niezależnie od owej tendencji, omawiany powiat należał do tych w województwie pomorskim, które przez cały okres międzywojenny posiadały dość wysoką liczbę ludności niemieckiej2. Miało to naturalnie swoje przełożenie na udział tejże ludności w organizowaniu i rozwoju życia kulturalnego miasta i okolic.
1 Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K. Jasiński, t. II, Warszawa - Poznań -T o ru ń 1980, s. 5.
2 Stosunkowo najwięcej Niemców zamieszkiwało gminy wiejskie i obszary dworskie - w 1927 roku odpowiednio: 19,4% i 9,8 % ogółu ludności. Niższy był odsetek ludności niemieckiej w miastach, np. w Świeciu w 1927 r. to 7,2%, zaś w 1934 r. to 5%; por. Dzieje Świecia..., op. cit., t. II, s. 7.
110 Katarzyna Grysińska-Jarmuła
Na temat Świecia nad Wisłą powstało wprawdzie kilka prac o charakterze naukowym i popularnonaukowym3, niemniej trudno doszukać się w nich wiadomości, które mogłyby poszerzyć wiedzę czytelnika odnośnie życia kulturalnego, w tym i muzycznego miasta i okolic w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wiele z tych prac dotyczy zamku świeckiego i związanej z nim historii4. Z kolei dwutomowa monografia pochodząca z lat 1979-1980 pod redakcją Kazimierza Jasińskiego, oświacie i kulturze w omawianym okresie poświęca zaledwie 4 strony, z czego zdecydowana większość przy pada na omówienie kwestii związanych z pierwszym zagadnieniem, zaś życiu kulturalnemu, które zostaje właściwie zasygnalizowane, poświęcone są dosłownie dwa malutkie akapity sprowadzające się do stwierdzenia, iż życie kulturalne w powiecie świeckim koncen trowało się głównie wokół amatorskich zespołów teatralnych oraz towarzystw śpiewaczych, przy czym do bardziej znanych zespołów teatralnych należy zaliczyć przede wszystkim Towarzystwo Teatru Ludowego założone w Wielkim Komorsku przez nauczyciela miej scowej szkoły powszechnej, Pawła Domarusa. Ponadto zazna czono, iż pewnym urozmaiceniem życia kulturalnego w Świeciu były gościnne występy teatrów zawodowych z okolicznych miejsco wości, np. z Grudziądza czy Poznania oraz działanie na terenie powiatu dwóch kinematografów - w Świeciu i w Nowem5. Na tym kończą się, we wspomnianej monografii, informacje na temat pol skiego życia kulturalnego. Z kolei w rozdziale poświęconym mniej szości niemieckiej obok organizacji o charakterze gospodarczym i zawodowym odnotowano, i właściwie tylko odnotowano, istnienie niemieckich stowarzyszeń o charakterze oświatowym i kultural nym. Warto dodać, że tychże w okresie międzywojennym w Świe ciu i okolicach funkcjonowało kilka, w tym m.in.: T o w a r z y s t w o Ś p i e w u „ E i n i g k e i t ” 6 (Jedność) w Świeciu; M ä n n e r g e s a n g v e r e i n (Męskie Towarzystwo Śpiewu) „ C o n c o r d i a ” w Grucznie; V e r e i n „ E i n t r a c h t ” (Towarzystwo „Zgoda” w Pruszczu; S i ng - u n d S p i e l k r e i s (Kółko dla Śpiewu i Zabawy) w Jastrzębiu
3 Dzieje Świecia..., op. cit.; Świecie księga jubileuszu 800-lecia, red. J. Borzysz- kowski, Świecie - Gdańsk 1998; Świecie i ziemia świecka w 800-lecie istnienia, red. M. Grzegorz, Bydgoszcz 1999; Hugo von Rasmus, Schwetz an der Weichsel:
Stadt und Kreis: Natur - Geschichte - Wirtschafl - Kultur, Münster 2001.
4 Np. J. Kammski, Zamek Wodny w Świeciu, Toruń 2003. 5 Dzieje Świecia..., op. cit., s. 40-41.
6 Wyróżniono formę nazwy, pod jaką dane towarzystwo było zapisane i funkcjono wało, w nawiasie ewentualne tłumaczenie polskie.
oraz G e m e i n d e h a u s V e r e i n (Stowarzyszenie Domu Gminy Niemieckiej) w Nowem. Nadmieniono także, iż pewną rolę odgry wały koła D e u t s c h e r F r a u e n v e r e i n (Niemieckiego Związku Kobiet) w Świeciu, Nowem oraz Osiu, zaś znacznie mniejsze zna czenie miał amatorski ruch teatralny. Powstające zespoły szybko się rozpadały, przykładem może być choćby powstałe w 1926 roku w Świeciu D e u t s c h e T h e a t e r - u n d M u s i k v e r e i n i g u n g (Niemieckie Stowarzyszenie Teatralne i Muzyczne), które już w tym samym roku zaprzestało działalności. Na uwagę zasługuje fakt, że w imprezach organizowanych przez miejscowe towarzystwa często brali udział muzycy z terenu Niemiec7. Nie ulega wątpliwości, że wspomniane organizacje kulturalne, a zwłaszcza towarzystwa śpie wacze, znacznie wzbogacały kulturalne i muzyczne życie miasta. Należy jednak pamiętać, że przede wszystkim pełniły one ważną rolę w umacnianiu poczucia jedności narodowej wśród ludności niemieckiej. Na tej podstawie wiadomo, że środowisko niemieckie było dość aktywne na płaszczyźnie muzycznej, w dalszej kolejności należałoby poszczególne przejawy tej aktywności przeanalizować, a następnie opisać.
Wydawać by się mogło, że wiele do tematu wniesie niemie ckojęzyczna monografia Świecia autorstwa Hugo von Rasmusa8, pochodząca z 2001 roku. Niestety, we wspomnianej pracy wyko rzystuje on głównie literaturę i materiały niemieckie (ściślej mówiąc dostępne w Niemczech), pomijając materiały polskie (czyt. znajdu jące się w Polsce), choćby te zachowane w bydgoskim Archiwum
Państwowym, w którym to znajduje się pokaźny zbiór dokumentów dotyczących funkcjonowania mniejszości niemieckiej w tym regio nie, również w Świeciu.
W kontekście zachowanych materiałów archiwalnych, których część została omówiona poniżej i najnowszych badań, można pokusić się o stwierdzenie, iż właściwie Świecie nad Wisłą i jego region nie mają w literaturze naukowej całościowego, wyczerpu jącego, czy dogłębnego opracowania monograficznego. Poza tym ze względu na fakt, iż wspomniana polskojęzyczna monografia pochodzi z końca lat 70. XIX wieku, to po pierwsze brak opra cowań tego typu dotyczących okresu późniejszego, a po drugie wiele zagadnień pośrednio i bezpośrednio związanych ze strukturą
7 Dzieje Świecia..., op. cit., s. 47; Archiwum Państwowe w Bydgoszczy [dalej: APB], Starostwo Powiatowe w Świeciu (1920-1939) [dalej: SPŚ], sygn. 36, 358, 361, 367; Wojewódzki Urząd Pomorski, sygn. 10056.
112 Katarzyna Giysińska-Jarmuła
narodowościową regionu wymagałoby nowego spojrzenia i dogłęb niej szego opracowania. Co więcej, analiza istniejącej literatury pozwala jednoznacznie stwierdzić, iż życie kulturalne, w tym muzyczne Świecia i okolic, to temat niemal całkowicie niezbadany, a jedynie wzmiankowany we wspomnianych publikacjach. Brak opracowań naukowych nie wynika z całą pewnością z braku mate riału źródłowego, gdyż taki zachował się choćby w zbiorach Archi wum Państwowego w Bydgoszczy, w znacznej części w zespole akt „Starostwo Powiatowe w Świeciu (1920-1939)”. Warto dodać, że materiał źródłowy znajdziemy także w innych zespołach9 przecho wywanych we wspomnianym archiwum.
Zespół „Starostwo Powiatowe w Świeciu” zawiera 1896 jednostek archiwalnych (ponad 18 mb.). Stan zachowania można określić na 80%. Stosunkowo dużą grupę stanowią akta dotyczące parcela cji i przewłaszczenia, a także spraw związanych z obcokrajowcami i optantami, funkcjonowania cechów rzemieślniczych oraz organi zacji imprez handlowych. Akta te mogą stanowić doskonałe źródło do badania dziejów regionu, charakterystyki jego życia społecznego, politycznego, gospodarczego i oczywiście kulturalnego, jego zaś bezpośrednio dotyczy zawartość kilkunastu teczek, przy czym kilka z nich poświęconych jest niemal w całości zagadnieniom związa nym z życiem muzycznym miasta i powiatu oraz funkcjonowaniem różnych instytucji o charakterze muzycznym. Wspomniane akta znajdują się wśród dokumentów wytworzonych w ramach Referatu Bezpieczeństwa Publicznego10 i są to dokumenty o charakterze urzędowym. Ma to ścisły związek z ówczesnym ustawodawstwem, zgodnie bowiem z art. 15 prawa o stowarzyszeniach z dnia 27 paź dziernika 1932 roku, poszczególne towarzystwa i stowarzyszenia zobowiązane były m.in. do przedkładania władzom zwierzchnim, w tym np. Starostwa Powiatowego, odpisów protokołów z walnych zebrań członków danego towarzystwa i treści powziętych uchwał. Władze miały także prawo do przeglądania prowadzonej przez sto warzyszenia całej dokumentacji, a także sporządzać z niej notatki, odpisy i wyciągi, ponadto zarząd danego stowarzyszenia zobowią zany był posiadać na bieżąco uaktualniany spis członków stowa rzyszenia, ze wskazaniem przynależności państwowej. Wszystkie wspomniane dokumenty - władze poszczególnych stowarzy szeń - zobowiązane były przedkładać władzom państwowym na
9 Np. akta Wydziału Powiatowego w Świeciu 1920-1939.
wezwanie11. Stąd też właśnie tego typu materiały najczęściej odnaj dujemy w poszczególnych teczkach omawianego zespołu akt. Jeśli chodzi o zakres chronologiczny, to zwykle materiały dotyczą lat trzydziestych XX wieku, a nie zaś całego okresu międzywojennego. Niemniej jest to dość ceny materiał źródłowy, który w połączeniu z informacjami pochodzącymi np. z analizy prasy codziennej tegoż okresu12, biuletynów urzędowych13, a także z innych zachowa nych źródeł, stanowić może podstawę do kompleksowego opraco wania dziejów życia muzycznego w Świeciu i okolicach w okresie
1920-1939. Autor dokonał jedynie analizy materiału źródłowego znajdującego się w zespole akt „Starostwo Powiatowe w Świeciu 1920-1939” i tylko na jej podstawie wskazuje, że była to całkiem bujnie rozwijająca się płaszczyzna życia kulturalnego.
Na uwagę zasługuje zbiór akt pod nazwą „Towarzystwa Śpie wacze” 14 zawierający dokumentację z lat 1930-1939. Znajdujące się tu dokumenty mające zwykle charakter urzędowy stanowią źródło wiedzy na temat samego faktu istnienia danego towarzy stwa, chóru, kółka, czy innej instytucji o charakterze muzycznym, czasu jego powstania, a niekiedy jego funkcjonowania. Zwykle do wniosku o rejestrację dołączony jest statut danego towarzystwa, imienna lista członków oraz lista członków zarządu. Kolejne doku menty to odpisy protokołów z posiedzeń walnych zebrań. W ra mach powyższego zbioru znajduje się także zespół dokumentów dotyczący IV Zjazdu Kół Śpiewaczych II Okręgu Pomorskiego Związku Kół Śpiewaczych, który odbył się w Laskowicach w dniu 3 lipca 1932 roku. Z formalnego pozwolenia na zorganizowanie tego zjazdu, udzielonego przez Urząd Bezpieczeństwa Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego, dowiadujemy się, iż zjazd połączony był
11 Dziennik Ustaw RP z roku 1932, nr 94, poz. 808.
12 W okresie 1920-1939 w powiecie świeckim ukazywało się kilka wydawnictw periodycznych, które spełniały nie tylko ważną funkcję informacyjną, ale i w pewnym sensie polityczną i kulturalną. Do czołowych wydawnictw należy zali czyć: „Głos Świecki”, który posiadał różne dodatki, „Gazetę Nowską”, „Gregoria- num” będące pismem młodzieży gimnazjalnej, Tygodnik Parafialny Parafii św. Stanisława, a także niemieckojęzyczny „Swiecieer Zeitung”; por.: Bibliografia cza
sopism pomorskich. Województwo bydgoskie, red. H. Baranowski, Toruń 1960,
poz. 780-802, s. 163-167; T. Kowalski, Prasa niemiecka na Pomorzu Gdańskim
w latach 1920-1923, „Zapiski Historyczne” 1967, t. 32, z. 1, s. 66, 80, 94; Dzieje Świecia..., op. cit., s. 41-42.
13 „Orędownik Samorządowy Powiatu Świeckiego” (ukazywał się w latach 1922- -1928); „Wiadomości Samorządowe Powiatu Świeckiego” (ukazywały się w latach
1928-1936).
114 Katarzyna Grysińska-Jarmuła
z popisami chórów pod gołym niebem i pochodem od Dębu Wol ności w Laskowicach do lasku kolejowego, naturalnie pod warun kiem przestrzegania wszystkich przepisów dotyczących tego typu imprez i działań, zgodnie z programem przesłanym uprzednio do urzędu. O dokładnym przebiegu zjazdu mamy informacje nie tylko na podstawie załączonego programu zawierającego informacje na temat tego, jakie chóry występowały (nazwa, miejsce pochodze nia oraz rodzaj chóru), w jakich kategoriach rywalizowały ze sobą i naturalnie jakie utwory (tytuł i kompozytor) wykonywały, kto był dyrygentem, ale także na podstawie raportu przesłanego na poste runek policji Powiatu Świeckiego w Jeżewie. Tenże zawiera m.in. informacje odnoście tego, kto zwyciężył w poszczególnych katego riach konkursowych oraz odnotowuje fakt uczestniczenia w polo- wej mszy św., która przy tej okazji odbyła się w lasku laskowickim, m.in. członków Towarzystwa „Sokół”, „Towarzystwa Powstańców i Wojaków”, przedstawicieli Straży Pożarnej w Jeżewie.
Kolejnych kilka dokumentów dotyczy Kółek Śpiewaczych z pod- świeckich miejscowości. O funkcjonowaniu K ó ł k a Ś p i e w a c k i e g o P o l o n j a w Warlubiu świadczy ostatecznie pozytywnie rozpatrzona prośba z dnia 17 stycznia 1935 roku skierowana do Starostwa Powiatowego w Świeciu o zarejestrowanie tegoż kółka. Wspomniany wniosek został przekierowany do władz policyjnych w Warlubiu celem, jak wyraźnie zaznaczono, poufnego zbadania. Założyciele Kółka zgodnie z obowiązującym prawem zobowiązani byli do przedłożenia obok wniosku, statutu kółka oraz imiennych list członków zarządu i członków kółka wraz z podaniem narodowo ści, przynależności państwowej oraz miejsca zamieszkania. Dyry gentem wspomnianego Kółka Śpiewackiego w momencie założenia był dr Stanisław Zawacki, miejscowy lekarz, piastujący jednocze śnie stanowisko prezesa. Z przedłożonego spisu wynika, że liczyło ono wówczas 28 członków15. W Wielkim Komorsku istniało K ó ł k o Ś p i e w a c z e „ D z w o n ” , w 1932 roku jego prezesem był Chrza nowski. Z kolei w Nowem funkcjonowało Ko ł o Ś p i e w u „ L u t n i a ” . Zachowały się m.in. protokoły z walnych zebrań, odbytych na początku 1937, 1938 i 1939 roku, na których to wybrano zarząd pod przewodnictwem Henryka Czapnika. T o w a r z y s t w o Ś p i e w u „ L u t n i a ” istniało także w Laskowicach. W tym przypadku rów nież zachował się skład zarządu wybranego w maju 1938 roku
i w lutym 1939 roku, w obydwu przypadkach prezesem wybrano Hildebrandta16.
Na podstawie dokumentacji związanej z obchodami pierwszej rocznicy istnienia dowiadujemy się o istnieniu w Świeciu T o w a r z y s t w a Ś p i e w u „ H a l k a ” , które 11 czerwca 1933 roku dość hucznie obchodziło wspomnianą rocznicę organizując z tej okazji „Święto Pieśni”, z udziałem wszystkich bratnich towarzystw. Preze sem Towarzystwa był wówczas dr Paczkowski17.
Kompletna dokumentacja wymagana podczas rejestracji zacho wała się w przypadku męskiego T o w a r z y s t w a Ś p i e w a c z e g o „ C o n c o r d i a ” , które funkcjonowało w Grucznie od 1923 roku. Było to stowarzyszenie niemieckie. W swoim statucie, zachowanym w omawianych aktach miało wyraźnie zapisane, że jest apolityczne, zaś jego celem jest pielęgnowanie śpiewu niemieckiego. Środkiem do osiągnięcia tego celu miały być imprezy śpiewacze i towarzyskie. W 1933 roku stowarzyszenie liczyło 25 członków, a jego prezesem był Rudolf Kieselback z Konopatu Wielkiego. Zachował się także imienny spis członków z roku 1939 roku (naturalnie z wyszcze gólnieniem przynależności państwowej), ponadto z zaznaczeniem miejsca zamieszkania oraz wieku. Warto dodać, że wówczas Towa rzystwo liczyło już tylko 13 członków.
W 1933 ro k u w Świeciu założono T o w a r z y s t w o Ś p i e w u „ H a r m o n i a ” , którego celem obok rozwijania zamiłowania do śpiewu i muzyki, było też szerzenie oświaty. Towarzystwo posiadało 44 członków czynnych i l l członków nieczynnych, na jego czele stał 8-osobowy Zarząd z Walerianem Smolarzem jako prezesem i prof. Stindtmannem jako prezesem honorowym. Zachował się także protokół z walnego zebrania ze stycznia 1939 roku, kiedy to preze sem wybrano rejenta Adama Brzeskiego oraz spis członków wyżej wymienionego towarzystwa, w szeregach którego znajdowało się wówczas 56 mężczyzn i 44 kobiety. Ze sprawozdania za rok 1938 wynika, że przybyło 18 członków. W tym samym sprawozdaniu znajdujemy informacje, iż w minionym roku odbyło się 71 lekcji śpiewu: 43 dla chóru mieszanego i 28 dla męskiego oraz że towa rzystwo posiada 31 sztuk nut z partyturami i 9 bez, ponadto 10 sztuk innych, przy czym dokupiono 3 sztuki. Do majątku można także zaliczyć dwie szafy do nut i jeden aparat do powielania nut.
16 Ibidem. 17 Ibidem.
116 Katarzyna Giysińska-Jarmula
Z kolei z listopada 1934 roku pochodzi prośba skierowana do Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu, poprzez Starostwo Powiatowe w Świeciu, o zarejestrowanie męskiego S t o w a r z y s z e n i a Ś p i e w a c z e g o „ H a r m o n i a ” w Pruszczu, którego celem miało być pie lęgnowanie śpiewu niemieckiego. Do prośby dołączony jest projekt statutu oraz imienna lista potencjalnych członków, w sumie 16, ze wskazaniem wieku oraz zawodu. Co ciekawe, są to przede wszyst kim młodzi mężczyźni mający po dwadzieścia kilka lat (wyjątek stanowi jedynie czterech panów, dwóch mających odpowiednio 40 i 49 lat oraz dwóch mających zaledwie 17 i 18 lat). Ostatecznie stowarzyszenie zostało zarejestrowane w październiku 1935 roku. Liczba członków uległa wówczas zwiększeniu do 37, w tym 23 aktywnych i 14 wspierających.
Pielęgnowanie śpiewu świeckiego i kościelnego w Osiu miało być celem T o w a r z y s t w a Ś p i e w u „ H a l k a ” , którego przyszli człon kowie w 1933 roku zwrócili się do władz z prośbą o zorganizowanie zebrania założycielskiego. Ich liczba jest imponująca, bo aż 65. We wniosku podano nazwiska 6 głównych założycieli, wśród których znajdowało się pięciu mężczyzn i jedna kobieta. Zachował się także skład zarządu wyłoniony w styczniu 1935 roku.
Reasumując, tylko w teczce zatytułowanej „Towarzystwa Śpie wacze” znajdziemy materiały źródłowe o charakterze urzędowym związane z działalnością w latach 30. XX wieku w powiecie świec kim siedmiu towarzystw.
Kolejny zbiór akt całkowicie poświęcony zagadnieniem muzycz nym, to teczka „Związek Chórów Kościelnych” zawierająca mate riały dotyczące chórów kościelnych św. Cecylii z lat 1934-1939. Zachował się m.in. statut chóru kościelnego św. Cecylii, który począwszy od 1934 roku znajdował się przy kościele parafialnym w Świeciu. W chwili założenia chór liczył 14 członków, a jego pre zesem był ks. Paweł Konitzer. Drugi takiż chór, od października
1934 roku, istniał w Pruszczu. W tym przypadku zachował się odpis protokołu z walnego zebrania z lutego 1939 roku, na którym to prezesem wybrano Kazimierza Trępałę. Do protokołu dołączono imienny spis członków z 1939 roku, w sumie 20 osób18.
Kolejna, niewielkiej objętości teczka dotyczy świeckiego K l u b u M a n d o l i n i s t ó w „ E c h o ” . W listopadzie 1933 roku pojawił się w Starostwie Powiatowym wniosek o zarejestrowanie tego klubu w Świeciu. Zgodnie ze statutem jego celem miało być pielęgnowanie
rozwoju gry na mandolinie, gitarze i innych tego typu instrumen tach. Do działań klubu miało należeć organizowanie lekcji gry, koncertów i zabaw, kursów i wykładów. Wykluczono natomiast jakąkolwiek działalność polityczną. Pierwszym prezesem klubu, liczącego 20 członków, wybrano Alfonsa Pastewskiego. Z zachowa nych informacji wynika, że była to reorganizacja klubu po przeszło półtorarocznej bezczynności. Niestety, już z listopada 1934 roku pochodzi wniosek o wykreślenie wspomnianego klubu z rejestru stowarzyszeń. Jako powód podano brak rokowań na aktywność19.
Kolejnych informacji o życiu muzycznym Świecia należy szukać w materiałach dotyczących różnego rodzaju stowarzyszeń i orga nizacji o charakterze kulturalno-oświatowym, które przecież także przejawiały rozmaite formy aktywności muzycznej. Tych w Świeciu i powiecie świeckim było kilka, a z całą pewnością należy zaliczyć do nich Pomorski Związek Teatrów Ludowych (1935-1938) oraz Towarzystwo Miłośników Sceny. W każdym przypadku zachowała się różnych rozmiarów i wartości dokumentacja źródłowa.
Zbiór akt pod nazwą „Pomorski Związek Teatrów Ludowych”20 zawiera dokumentację z lat 1935-1938. Z zachowanego regula minu zespołów Pomorskiego Związku Teatrów Ludowych wynika m.in. że do celów „Teatru Ludowego” należy m.in. budzenie zami łowania do kultury polskiej oraz krzewienie pieśni i sztuki ludowej, zaś cele te mają być osiągane poprzez przygotowywanie wzorowych ognisk: teatralnego, chóralnego i muzycznego, tworzenie bibliotek zawierających w swoich księgozbiorach także śpiewniki. Od 1935 roku T o w a r z y s t w o T e a t r u L u d o w e g o funkcjonowało w Drzy- cimiu. Zgodnie ze swoim statutem dążyło ono do utworzenia i pro wadzenia teatru i chóru ludowego, a także ognisk: teatralnego, chóralnego i muzycznego. Członków założycieli podpisanych pod statutem było 15, jednak już na walnym zebraniu, które odbyło się jeszcze w styczniu 1935 roku mowa o 26, przy czym zachowała się imienna lista (z podaniem narodowości oraz zawodu). Wów czas też pierwszym prezesem został Antoni Donarski. Koło Teatru Ludowego posiadające 19 członków, w 1938 roku zostało założone także w Jasińcu (Nowy Jasiniec)21. Kolejny zbiór to dokumenta cja związana z powstaniem T o w a r z y s t w M i ł o ś n i k ó w S c e n y . Jedno z nich zostało założone w Bukowcu, w lutym 1927 roku
19 APB, SPŚ, sygn. 465. 20 APB, SPŚ, sygn. 466. 21 Ibidem.
118 Katarzyna Giysińska-Jarmuła
przez panów Kozłowskiego z Bukowca (nauczyciel) i Kaczmarka z Bramki. W chwili założenia posiadało 25 członków. Drugie, powstało w 1937 roku w Górnej Grupie. Celem stowarzyszeń było m.in. krzewienie kultury polskiej, poprzez organizowanie dyskusji, pogadanek i popieranie ruchu umysłowego, kulturalnego, arty stycznego i sportowego22.
Ponadto w powiecie funkcjonowały różne stowarzyszenia o cha rakterze wyznaniowym obejmujące terenem swojego działania die cezję chełmińską, w tym m.in.: Katolickie Stowarzyszenie Mężów, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej i Katolickie Stowa rzyszenie Młodzieży Męskiej23. Do ich zadań należało popieranie katolickiej twórczości literackiej i artystycznej, zwłaszcza w dzie dzinie religijnej. Środkiem do realizacji tego celu obok nabożeństw, rekolekcji, wykładów, pogadanek, konferencji, letnisk itp. miały być m.in.: muzyka, śpiew, koncerty, przedstawienia, akademie i wieczornice.
Kolejną teczką zasługującą na uwagę jest zbiór akt pod nazwą „Deutscher Schulverein” (Niemiecki Związek Szkolny). Opisanie teczki może badacza wprowadzać w błąd, bowiem poza dokumen tacją związaną z powołaniem wspomnianego związku w Bukowcu, zawiera ona materiały związane z funkcjonowaniem kilku niemiec kich stowarzyszeń i to właśnie w większości o charakterze muzycz nym lub prowadzących m.in. działalność muzyczną. Co ciekawe, wszystkie te materiały opatrzone są dopiskiem „tajne”. I tak w zbiorze tym znajdujemy informacje na temat M ä n n e r - G e s a n g - V e r e i n „ E i n i g k e i t ” w Świeciu. Dokumentacja dotyczy lat 1937-1939 i zawiera m.in. imienną listę 44 członków towarzystwa z czerwca 1939 roku, członków zarządu z tegoż okresu, a także pojedyncze informacje na temat działalności towarzystwa, organizowanych imprezach, o których musiało stosownie wcześnie informować władze starostwa24. Zachowała się także częściowa dokumentacja dotycząca funkcjonowania D e u t s c h e r F r a u e n v e r e i n w Osiu, m.in. odpis protokołu z walnego zebrania z dn. 30 maja 1938 roku wraz z imiennym spisem członków, z podaniem miejsca zamiesz kania i przynależności państwowej. Na dzień 14 marca 1939 roku towarzystwo posiadało 43 członków, przy czym we wrześniu 1938 roku było to 28 członkiń. Zachowała się jeszcze jedna lista
22 Ibidem.
23 APB, SPŚ,sygn. 4 7 5 ;sygn. 4 7 7 ;sygn. 4 7 9 ;sygn. 480-481. 24 APB, SPŚ, sygn. 467.
członków towarzystwa, na której widnieje 38 nazwisk, dodatkową informacją na tym spisie jest podanie roku urodzenia przy każdym nazwisku. Stowarzyszenie to istniało jeszcze przed I wojną świa tową, aczkolwiek pod nazwą V a t e r l ä n d i s c h e F r a u e n - V e r e i n . Swoje oddziały miało nie tylko w Osiu, ale i w Świeciu oraz w No wem25. Kolejne towarzystwo to G e m e i n d e h a u s - V e r e i n w No wem, liczące w lutym 1939 roku 35 członków, których znamy z imienia i nazwiska. Poza protokołem z walnego zebrania zacho wał się protokół z zebrania zarządu oraz skład zarządu wybranego w 1937 roku26. Typowo muzyczny charakter miało Ko ł o r o z r y w e k i ś p i e w u „ E i n t r a c h t ” istniejące w Pruszczu. Zgodnie ze statutem celem stowarzyszenia było pielęgnowanie tańców ludo wych, pieśni, muzyki domowej, gier rozrywkowych i teatru ludo wego. Środkami zmierzającymi do tego celu było organizowanie wspólnych ćwiczeń tanecznych, wspólnych śpiewów, wspólnego grania na instrumentach, ale także organizowanie imprez, wycie czek, występów teatralnych27. Te same cele realizowało stowarzy szenie „ S i n g u n d S p i e l h a u s ” założone we wrześniu 1938 roku w Jastrzębiu. Z racji tego, iż zachował się wniosek złożony w Sta rostwie Powiatowym, znamy personalia członków założycieli wraz z ich miejscem zamieszkania28.
Z innych źródeł wynika, że w Wałdowie (Waldow) istniał chór puzonowy, aktywny zwłaszcza podczas uroczystości o charak terze religijnym, a także przy tamtejszym kościele chór żeński29. Brak natomiast wzmianek o wspomnianym chórze w omawianym zespole akt.
Reasumując, tylko w zespole akt „Starostwo Powiatowe w Świe ciu 1920-1939” znajduje się kilkadziesiąt dokumentów o cha rakterze urzędowym, które stanowią doskonałe źródło do badań nad dziejami życia muzycznego w Świeciu. Warto z całą pewno ścią zapoznać się z materiałem źródłowym zachowanym w innych zespołach, w tym „Akta miasta Świecia” oraz „Akta miasta Nowego”, gdzie również znajdują się teczki akt dotyczące instytucji kultu ralno-oświatowych, organizacji i stowarzyszeń, zarówno polskich, jak i niemieckich. Omówione źródła dokumentują często formalne
25 H. Rasmus, op. cit., s. 229. 26 APB, SPŚ, sygn. 467. 27 Ibidem.
28 Ibidem.
120 Katarzyna Giysińska-Jarmuła
kwestie związane z funkcjonowaniem instytucji. Znamy listy człon ków, statuty, ich główne założenia, w oparciu o inne źródła należa łoby natomiast sprawdzić, czy też zweryfikować, na ile wspomniane organizacje owe zadania wypełniały. Poszukać repertuaru, czy roz maitych form aktywności muzycznej.
Jak wcześniej wspomniano, w celu kompleksowego opracowania zagadnienia należałoby na pewno dokonać analizy lokalnej prasy z okresu dwudziestolecia międzywojennego, ale także tej współcze snej, w której często pojawiają się artykuły, wprawdzie o charak terze popularnym, ale przybliżające mieszkańcom historię Świecia i okolic. Warto także dokładnie sprawdzić zasób tamtejszej biblio teki oraz odwiedzić parafie, zwłaszcza te, w których funkcjonowały chóry kościelne.
Towarzystwa kulturalne na terenie powiatu świeckiego (na podstawie zespołu „Starostwo Powiatowe w Świeciu 1920-1939")30
Nazwa Towarzystwa Miejsce założenia/działania
Chór kościelny św. Cecylii Pruszcz Chór kościelny św. Cecylii Świecie
Deutscher Frauenverein Nowe
Deutscher Frauen verein Osie
Deutscher Frauenverein Świecie
Gemeindehaus Verein Nowe
Klub Mandolinistów „Echo” Świecie Koło Śpiewackie „Polonja” Warlubie
Koło Śpiewu „Lutnia” Nowe
Koło Teatru Ludowego Jasiniec
Kółko Śpiewacze „Dzwon” Wielki Komorsk
Männergesangverein „ Concordia” Gruczno
Męskie Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”
Pruszcz
Niemieckie Stowarzyszenie Teatralne i Muzyczne
Świecie
Sing- Und Spielhaus Jastrzębie (Pomorskie)
Towarzystwo Miłośników Sceny Bukowiec Towarzystwo Miłośników Sceny Górna Grupa Towarzystwo Śpiewacze „Halka” Osie
Towarzystwo Śpiewu „Einigkeit” Świecie
Towarzystwo Śpiewu „Halka” Świecie Towarzystwo Śpiewu „Harmonia” Świecie Towarzystwo Śpiewu „Lutnia” Laskowice Towarzystwo Teatru Ludowego Drzycim
Towarzystwo Teatru Ludowego Wielki Komorsk
