A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 22, 1982
Eugeniusz Kwiatkowski*
PROBLEMY ROZWOJU EKONOMICZNEGO W MYŚLI LABOURZYSTOWSKIEJ
I. U W A G I W STĘPNE
Problem atyka rozw oju ekonom icznego, będąca przedm iotem anali-zy niniejszego opracow ania, ma charakter w ielowątkowy. W zakres te-go problem u wchodzi, w naszym przekonaniu, zarów no stanow isko myśli labourzystow skiej w kw estii rozw oju społecznogospodarczego k ra -jów socjalistycznych, jak i jej własne, teoretyczne koncepcje rozwoju, których integralnym elem entem jest korifcepcja socjalizmu. Taką in te r-p retacją sformułowanego r-problem u będziem y kierow ać się w n iniej-szym opracow aniu.
Problem ten nie jest zupełnie nowy. Zwłaszcza niektóre jego wątki doczekały się już szeregu studiów zarówno w literaturze m arksistow -skiej, jak i burżuazyjnej. Całkiem pokaźny jest tu dorobek polskiej li-teratury , na który składają się zwłaszcza prace takich autorów , jak: S. Ładyki, Z. Baumana. J. W. Gołębiowskiego, K. Łastawskiego1. Z in-nych prac teoretyków m arksistowskich w arto wymienić pracę radzie-ckiej autorki L. A. Jakow lew ej2. Spośród prac pow stałych na gruncie literatu ry burżuazyjnej na uw agę zasługują prace C. F Branda, A.
Ula-■ Dr, a d iu n k t w In sty tu c ie E k on om ii P o lity c z n e ] U n iw e r s y te tu Ł ód zk iego.
1 S. I n d y k a , Z e k o n o m i c z n y c h k o n c e p c j i s o c j a li z m u b r y t y j s k i e g o , W a r sz a w a 1961; Z. B a u m a n , S o c j a li z m b r y t y j s k i , W a r sz a w a 1959; J. W . G о I ę b i o w s к i, i d e o l o g i a i p o l i t y k a w s p ó ł c z e s n e j s o c j a l d e m o k r a c j i , W a rsza w a 1974; K. Ł a s t a w- s k i, I d e o l o g ia i p o l i t y k a b r y t y j s k i e j L ab our P a r t y w la ta c h 1945— 1970, [w;] W s p ó ł -c z e s n a s o -c j a l d e m o k r a -c j a , W a rsza w a 1975. ! L. A. J a k o w l e w a , K r i t ik a l e j b o r i s t s k o j a p o l o g il s o w r i e m i e n n o g o b u r żu a z- n o g o g o s u d a r s t w a , M o sk w a 1962.
ma, N. Stew arta, H. Pellinga3. Jak z te g o w ynika, dorobek literatury w zakresie interesującego nas tem atu jest dosyć znaczący. Pomimo to, celowe w ydaje się podjęcie tego problemu. Przem awiają za tym co najm niej dwa względy. Po pierwsze, przedm iotem badań są w literatu -rze zasadniczo jedynie poszczególne w ątki sform ułow anego tu proble-mu. Po drugie, zaś, szereg prac pow stałych zwłaszcza w latach pięćdzie-siątych a naw et sześćdziepięćdzie-siątych jest już nieco przestarzałych, jeśli uwzględnić pew ną ew olucję myśli labourzystow skiej w latach siedem -dziesiątych.
Głównym celem opracow ania jest prezentacja poglądów pow ojennej, brytyjsk iej m yśli socjaldem okratycznej na kw estię rozw oju ekonom icz-nego. Bazę źródłową stanow ią oficjalne dokum enty Labour Party oraz prace teoretyków labour zys to wsk ich. Trzeba stwierdzić, że myśl teore-tyczna ruchu labourzyslow skiego jest bardzo obszerna. Nie jest jednak am bicją niniejszego opracow ania analiza sform ułow anego problemu w oparciu o prace w szystkich czy naw et większości teoretyków labou- rzystowskich. Zakres bazy źródłow ej ogranicza się w zasadzie do an a-lizy prac dwu (stosunkowo m niej znanych w naszej literaturze) te o re-tyków ruchu socjaldem okratycznego, a mianowicie Richarda H. S. Cross- m ana i Johna Strachey'a. Baza źródłowa obejm uje ponadto większość oficjalnych dokum entów bry ty jsk iej Partii Pracy.
O dpowiednio do w ym ienionych dwu rodzajów źródeł, opracow anie składa się z dw u głów nych części. W części pierw szej zaprezentow ane zostaną interesujące nas poglądy myśli labourzystow skiej w świetle dokum entów Labour Party. Część druga poświęcona zostanie natom iast analizie sformułowanego problem u w oparciu o prace w ym ienionych
autorów . \
II. O FIC JA LN E D O K U M EN TY LABOUR PARTY
Oficjalne dokum enty Labour Party można podzielić na trzy główne grupy:
1) dokum enty programowe, 2) uchw ały i deklaracje partyjne, 3) m anifesty w yborcze.
3 C. F. B r a g d , T h e B ritis h L abo ur P a r ty . A S h o r t H is to r y , S tan ford 1964; A. U 1 a m, P h i lo s o p h i c a l F o u n d a tio n o l the B ritis h S o c ia lis m , L ond yn 1951; M. S t e -w a r t , P r o t e s t or P o -w er ? A S t u d y o l the L ab our P a rty, L ond yn 1974; H. P o l l i n g ,
Przyjęta tu kolejność oficjalnych dokumentów odpowiada., jak się wydaje, hierarchii ich ważności z punktu widzenia om aw ianej proble-matyki.
W okresie pow ojennym ukazało się osiem oficjalnych dokumentów program ow ych brytyjskiej Partii Pracy4. Oprócz tych programów, zde-cydowano się włączyć do analizy, z uwagi na istotne znaczenie dla kie-runków rozw oju myśli socjaldem okratycznej W ielkiej Brytanii, dwa wcześniejsze dokum enty program ow e Labour Party, a mianowicie:
La-bour and the Nevy Social Order (LbLa-bourzyści i nowy porządek społecz-ny) z roku 1918 i' N o w y program brytyjskiej Partii Pracy z roku 1943
oraz dökumen't przyjęły na I K ongresie M iędzynarodów ki Socjalistycz-nej w 1951 r. pit.: Cele i zadania socjalizmu demokratycznego.
Jeśli chodzi o drugą grupę dokum entów partyjnych, to w okresie pow ojennym Labour Party podjęła szereg uchw ał i deklaracji, z tym, że ich waga z punktu widzenia interesującej nas problem atyki nie była jednakowa. Stąd też tylko niektóre z nich w ykorzystyw ane są w ana-lizie5.
Trzecią grupę oficjalnych dokum entów stanow ią m anifesty w ybor-cze. Spośród ośm iu manifestów ogłoszonych przez Labour P arty w o k re-sie powojennym , analiza nie uwzględnia jedynie ostatniego m anifestu ' z roku 1979®.
* Zob. N . V a n n , A B e tte r W a y to the P arty's P r o g r a m m e, ,,A S o c ia list C om
-m entary" 1976, nr 10, s. 10. D o k u -m e n ty te ob ej-m u ją L a b o u r B e lie v e s in Britain
( L a b o u r z y ś c i w i e r z ą w B r y t a n i ę ) z roku 1949, Labour and the N e w S o c i e t y (Lábou- r z y ś c l i n o w e s p o ł e c z e ń s t w o ) z raku 1950, C h a l l e n g e to Britain ( W y z w a n i e s k i e r o w a ne k u Bry tanii), z roku 1953, Labou r in the S i x t ie s ( L a b o u r z y ś c i w la ta c h s z e ś ć d z i e -s i ą t y c h ) z rok u I960, S ig n p o -s t -s For the S i x t ie -s ( D r o g o w -s k a z y na lata -s z e ś ć d z i e -s i ą t e )
z roku 1961, Labour's P r o g r a m m e (P r o g r a m l a b o u r z y s t o w s k i ) z roku 1972, Labour's
P r o g r a m m e For Britain (P ro g ra m l a b o u r z y s t o w s k i d/a B r y ta n ii) z roku 1973, Labour's P ro g r a m m e For Britain (P ro g ra m l a b o u r z y s t o w s k i dla B ry ta n ii) z roku 1976.
6 C h odzi tu w s z c z e g ó ln o ś c i o d ok u m en ty: T o w a r d s E q u a l i ty ( W k ie r u n k u r ó w
n o ś ci) z roku 1956, P u b lic E n te r p r is e ( P r z e d s i ę b i o r s t w a p u b l i c z n e ) z roku 1957, I n d u -s t r y a n d S o c i e t y ( P r z e m y ś l a -s p o ł e c z e ń -s t w o ) z roku 1957, Pla n For P r o g r e -s -s (P rogram p o s t ę p u ) z roku 1958, Buildin g a S o c ia lis t Britain (B u d o w a s o c j a l i s t y c z n e j B ry tanii)
z roku 1970, E c o n o m ic S t r a t e g y , G r o w t h a n d U n e m p l o y m e n t (S t r a t e g ia g o s p o d a r c z a ,
w z r o s t a b e z r o b o c i e ) z roku 1971, E c o n o m ic P o l i c y an d C o s t o l L iv in g ( P o li t y k a e k o n o m ic z n a a k o s z t y u t r z y m a n ia ) z roku 1973. N ie b ęd ą n a to m ia st p rzed m iotem
a n a liz y in n e u c h w a ły i d e k la r a cje p artyjn e, k tó r e d o s y ć lu źn o w ią ż ą s ię z in te r e su -ją c y m i n as z a g a d n ien ia m i. C h od zi tu o ta k ie d o k u m en ty , jak: L ab ou r For H ig h er
P r o d u c tio n (1947), P r o d u c tio n th e B rid g e to S o c i a li s m (1947), E u r o p ea n U n i t y (1950), L e a r n i n g . to L iv e (1958), P r o s p e r th e P lo u g h (1958), L abour a n d C o m m o n M a r k e t
(1962), Labo ur a n d th e S c i e n tilic R e v o l u t i o n (1963), A g e n d a For a G e n e r a t i o n (1969). 6 A n a liz ą o b ję to w ię c n a s tę p u ją c e m a n ifesty : Let U s Face the Fu tu re ( S k i e r u j m y
s i ę ku p r z y s z ł o ś c i ) z roku 1945, Let us W i n T h r o u g h T o g e t h e r ( W y g r a j m y p r z e z p o j e d n a n i e ) z roku 1950, F o r w a r d w i t h L ab our ( N a p r z ó d z J a b o u r z y s ta m l) z roku
Z przedstaw ionego przeglądu wynika, że przedm iotem analizy będą w zasadzie w szystkie najw ażniejsze oficjalne dokum enty Labour Party. Mimo to problem bazy m ateriałow ej nie został w pełni pom yślnie roz-wiązany. Nie udało się bowiem dotrzeć do w szystkich oryginalnych, pierw otnych m ateriałów źródłowych. W szeregu przypadków konieczne było zapoznanie się z oficjalnym i dokumentami za pośrednictwem m ate-riałów w tórnych.
Analiza dokum entów Partii Pracy wskazuje, iż zaw ierają one szereg problem ów godnych zainteresow ania z punktu widzenia nakreślonego przedm iotu badań. Należą do nich w szczególności:
1) koncepcja socjalizm u i jej ew olucja,
2) metamorfoza społeczeństw a burżuazyjnego w socjalistyczne, 3) własność środków produkcji,
4) ogólna koncepcja rozw oju społecznego.
1. K O N C E P C JA S O C JA L IZ M U I J E J E W O L U C JA
Problem socjalizm u zajmował jedną z w ażniejszych pozycji rozw a-żań oficjalnych dokum entów Partii Pracy. Tradycje tych zaintereso-wań są naw et starsze niż historia Labour Party i sięgają czasów Tow a-rzystwa Fabiańskiego, głównego ugrupow ania socjalistycznego wcho-dzącego w skład pow stałej Partii Pracy, Podejmowano w oficjalnych dokum entach rozważania dotyczące samej istoty socjalizmu, jak i pro-blemu celów ruchu labourzystowskiego. Analiza dokum entów w skazu-je na w yraźną ew olucję labourzystow skiej koncepcji socjalizmu. Ewo-lucja ta dotyczyła zarówno samego pojm owania socjalizmu, jak i uzna-nia socjalizmu za cel ruchu labourzystowskiego.
W nowym statucie Partii Pracy z 1918 r. możemy znaleźć tw ierdze-nie, że celem działalności 'partii jest zbudow anie społeczeństw a socja-listycznego, opartego o spraw iedliw y podział dochodów oraz uspołecz-nienie procesów produkcji7. Znalazło to w yraz w słynnym już p arag ra-fie IV nowego statutu, w którym stwierdzono: ,,należy zapewnić bezpo-średnim producentom pełne ow oce ich pracy oraz jak najbardziej ró-w nom ierny ich podział, ró-w oparciu o ró-wspólną ró-własność środkóró-w pro-dukcji i jak najlepszy system adm inistracji i kontroli każdej gałęzi przem ysłu [ usług"8. Był to więc program zdecydowanie socjalistyczny.
1955, Br itain B e lo n g s to Y o u (B ry ta n ia n a l e ż y do c ie b i e ) z roku 1959, T h e N e w
Britain ( N o w a B r y ta n ia ) z roku 1964, N e w Britain's S tr o n g Let's M a k e It G r e a t to L iv e In ( T w o r z y m y l e p s z e s p o ł e c z e ń s t w o ) z roku 1970, Let U s W o r k T o g e t h e r (P racu -j e m y r a z e m ) oraz Britain W i l l W i n W i t h L ab ou r (B ry ta n ia w y g r a d z i ę k i l a b o u r z y s t o m ) / roku 1974. ,
7 T h e E n c y k l o p e d i a o l the Labo ur M o v e m e n t , t. 2, L ond yn, s. 154, s Ib id e m , s. 156.
Gwoli ścisłości trzeba jednak przyznać, iż w nowym statucie unikano jeszcze sformułowania, że Partia Pracy jest partią socjalistyczną. Przy-m iotnik ,.socjalistyczna" był natoPrzy-m iast przypisyw any Labour Party przez jej przeciwników, dla zdyskredytow ania poczynań przywódców labou- rziystowskich9.
W rów nie radykalnym duchu utrzym any był program z tego sam e-go roku (Labour and the N ew Social Order). W program ie tym Partia Pracy odrzuciła hasło budowy pryw atnego kapitalizmu, obiecyw ała na-tomiast zbudow anie ,,nowego porźądku społecznego", opartego o pla-nową kooperację procesów produkcji, rów nom ierny podział dochodów i równość różnych grup ludności, niezależnie od rasy, płci i przyna-leżności do klasy społecznej10. O bietnice realizacji „nowego porządku społecznego" znalazły w yraz w program ie w licznych zobowiązaniach z zakresu polityki społeczno-gospodarczej, spośród których w arto pod-kreślić:
— dokonanie reorganizacji przem ysłu w oparciu o społeczną w łas-ność środków produkcji,
—• zlikwidowanie zjawiska kontroli poszczególnych gałęzi przez p ry -w atnych kapitalistó-w ,
— zwiększenie skali opodatkow ania, — zlikwidowanie bezrobocia,
— zapew nienie m inimalnego standardu w zakresie lecznictwa, w y-poczynku i ośw iaty11.
W okresie międzyw ojennym Partia Pracy opublikow ała trzy doku-m enty progradoku-m owe, a doku-mianowicie: For Socialisdoku-m and Peace w roku 1934,
A Nation without Prosperity w roku 1935 oraz Labours Immediate Pro-gramme w roku 193712. Zgodnie z przyjętym i wcześniej
ograniczenia-mi czasowyograniczenia-mi rozważań, nie będą one przedm iotem analizy. Tym nie-mniej w arto podkreślić, na co zwraca uw agę Z. Bauman, .że w doku-m entach tiych dodoku-minowało tradycyjne pojdoku-m owanie socjalizdoku-m
u13-Bezpośrednio po II w ojnie św iatow ej stopień radykalizacji poglą-dów oficjalnej doktryny Labour Party w rozw ażanej tu kw estii nie uległ w zasadzie w iększej zmianie Znalazło to w yraz w pierwszym, powo-jennym manifeście wyborczym labourzystów pt.: Let Us Face the Future.
0 Zob. J. B u l m e r - T h o m a s , T h e P a r ty S y s t e m in G r e a t Britain, L ond yn 1953,
s. 51.
10 Zob. D. G o a t e s , T h e Labo ur P a r t y a n d th e S t r u g g l e for S o c ia li sm , C am b ridge 1975, s. 14.
11 T h e Labour Y e a r B o o k 1919, cy t. za C o a t e s, op. cit., s. 10. 12 Zob. V a n n, op. cit.., s. 10.
C harakterystyczną cechą tego m anifestu był w yraźnie opozycyjny sto-sunek do w ielkiego biznesu, uprzyw ilejow anych bogaczy i tych grup społecznych, które koncentrow ały w swych rękach nadm ierną władzę ekonomiczną. W manifeście stw ierdzano w yraźnie, iż celem Labour P ar-ty jest zbudowanie społeczeństw a socjalisar-tycznego, tj. społeczeństw a, wolnego, dem okratycznego, postępow ego i zorientow anego społecznie (pubľ.c-spiriled), opartego o społeczną formę własności w podstaw o-wych dziedzinach14. Cel ten traktow ano jako cel długofalowy. Partia Pracy obiecyw ała jednak zrobić pierw sze kroki w kierunku jego reali-zacji'
W yraźną zmianę stanow iska w kw estii istoty socjalizm u można zaobserw ow ać w latach 1949—4950. Ukazały się w tym czasie dwa dokum enty program ow e Labour Party o dosyć podobnej wymowie, a mianowicie: Labour Believes in Britain oraz Labour and the N e w
So-ciety. W obu tych program ach nie mamy jeszcze jaw nego odrzucenia
dotychczasow ej koncepcji socjalizmu, tym niem niej przestano wiązać ściśle socjalizm ze społeczną formą w łasności. W ram ach społeczeń-stw a socjalistycznego dostrzegano m iejsce zarówno dla przedsiębiorspołeczeń-stw państw ow ych, jak i pryw atny ch15. Były to pierw sze w yraźne stw ier-dzenia, dopuszczające koegzystencję, socjalizm u z pryw atną . formą w łasności.
Istotny w pływ na pojm owanie socjalizm u w bry ty jsk iej myśli so-cjaldem okratycznej w yw arła wspom niana już deklaracja przyjęta na I K ongresie M iędzynarodówki Socjalistycznej w 1951 r. D eklaracja ta stanow i w yraz jaw nego odżegnania się od podstaw ow ych zasad socjalizmu. Nie oznacza to jednak, iż w deklaracji tej nie mówi się w ogóle o socjalizm ie. Jest to jednak socjalizm nieco inny od tra d y -cyjnego. W program ie nadano mu nazw ę „socjalizmu dem okratycz-nego''. Podkreślono w yraźnie brak ścisłego związku między koncepcją „sbcjalizm u dem okratycznego" a socjalizm em m arksistowskim . Stw ier-dzano tam: „socjalizm dem okratyczny jest ruchem międzynarodow ym , który bynajm niej nie wymaga sztyw nej jednolitości poglądów. Bez w zględu na to czy socjaliści w ywodzą swe przekonania z w yników m arksistow skiej lub innej analizy społecznej, czy też z zasad relig ij-nych lub hum anitarij-nych, w szyscy oni zm ierzają do w spólnego celu: do ustroju spraw iedliw ości społecznej, dobrobytu, wolności i pokoj u”18.
14 Let U s Face the Future, [ w ;] T h e S o c ia l a n d P o litic a l T h o u g h t o 1 the British
L abou r P a r ty , red. F. B e a l e y, L ond yn 1970, s. 30, 164.
>5 L abou r a n d th e N e w S o c i e t y , [w :] T h e S o c ia l an d Political..., s. 178. oraz
L abou r B e l i e v e s in Britain, c y t. z a C o a t e s , op. с it., s. 89.
16 C e l e i z a d a n ia s o c j a li z m u d e m o k r a t y c z n e g o , [w :] A. R e i s s , A n t y m a r k s l s t o w -s k i c h a r a k t e r w -s p ó ł c z e -s n e g o -s o c j a l d e m o k r a t y z m u , W a r -sz a w a 1972, -s. 50.
W program ie w ysunięto tezę, że „socjalizm chce zastąpić ustrój kapitalistyczny ustrojem gospodarczym , który kierow ać się będzie potrzebam i ogółu a nie zyskiem jednostek,"17. Teza ta w ydaje się, na pierw szy rzut oka, b y ć.d o sy ć radykalna. Jej radykalizm znika jed nak-że przy bliższej analizie celów socjalizmu dem okratycznego.^ Stw ier-dzano w tej kw estii: „bezpośrednim i celami gospodarczym i socjalizm u są: pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, stałe podnoszenie się dobro-bytu, zabezpieczenie społeczne i spraw iedliw y podział dochodów i m a-jątków "18. Jako w arunek realizacji tych celów w ym ieniono w doku-mencie planow anie19. Nie dostrzegano jednak potrzeby uspołecznie-nia środków produkcji we w szystkich głów nych dziedzinach dla urze-czyw istnienia planow ania i socjalizmu. Skłania to do wniosku, że kon-cepcja „socjalizmu dem okratycznego" niewiele miała wspólnego z so-cjalizmem realnie istniejącym . Była ona także o w iele mniej rad yk al-na od daw nej koncepcji ruchu labourzystow skiego.
Rok 1951 miał bardzo ważne znaczenie w historii Partii Pracy. O zna-czał on koniec rządów labourzystow skich prem iera C. S. A ttlee i zw y-cięstwo w yborcze Partii K onserw atyw nej pod przew odnictw em W. S. Churchilla. W raz z przejściem do opozycji nasiliły się w łonie Partii Pracy polemiki między grupami lewicowymi, żądającym i b ar-dziej postępow ego program u a tymi,, którzy domagali się usunięcia z istniejącego program u naw et frazeologii socjalistycznej. Grupa lew i-cowców, skupiona wokół A. Bevana, krytykow ała kierow nictw o La-bour P arty za brak zdecydow ania w kierunku bardziej socjalistyczne-go program u. K rytyka ta miała niew ątpliw ie pew ne, aczkolwiek nie-zbyt duże, znaczenie dla w ym ow y w ydanego w 1953 r. dokum entu program ow ego Challenge to Britain. W ysunięto w nim bowiem postu-laty nacjonalizacji żelaza i stali (gałęzie te zostały zrepryw atyzow ane po dojściu do w ładzy konserw atystów ) oraz nacjonalizacji kilku innych gałęzi20. H asła takie były w yrazem pew nej radykalizacji program u w porów naniu z dokum entam i sprzed 3 lat. Radykalizm ten nie był jednak zbyt znaczny, jeśli zważyć, iż dopuszczano związek socjalizm u z własnością pryw atną w większości dziedzin gospodarki21.
Efektem toczącej się polemiki w ram ach Partii Pracy było uchw a-lenie w latach 1956— 1958 kilku deklaracji partyjnych, a mianowicie:
Towards Equality w roku 1956, Public Enterprise i Industry arid Society
w roku 1957 oraz Plan for Progress w roku 1958. Zwłaszcza dwie o
sta-17 Ib id e m , s. 51. >» Ib id e m , s. 52. 19 Ib idem .
20 Zob. C o a t e s , op. cit., s. 77. 81 Ib id e m , ś. 77.
tnie deklaracje zaw ierają kilka interesujących, z naszego punktu wi-dzenia, tez.
Industry and Society rozpoczyna się od potw ierdzenia w iary labou-
rzystów we w łasność publiczną jako instrum ent w_ kierunku socjaliz-mu22. W ynikałoby stąd, iż stanow isko Partii P racy w kw estii istoty socjalizm u było dosyć radykalne. O ceny takiej nie potw ierdziły jed n ak -że analizy dalszych fragm entów dokum entu. Nie w ysuw ano bowiem w deklaracji postulatów nacjonalizacji podstaw ow ych gałęzi, a co w ięcej, dostrzegano potrzebę stabilizacji w łasności p ry w atn ej2*. M oż-na więc powiedzieć, że dokum ent Industry and Society zaw ierał jedy-nie frazeologię socjalistyczną, natom iast jego rzeczyw ista wymowa była zdecydow anie inna. Z podobną oceną spotkała się ta deklaracja wśród lewicowych działaczy labourzysitowskich, skupionych wokół czasopisma „U niversities and Left Review". Tak np. J. Hughes stw ier-dzał: „Dokument ten nie zaw iera naw et jednego domysłu sug erujące-go, że osiągnięcie socjalistycznej ekonomiki jest ostatecznym celem "24. W przeciw ieństw ie do Industry and Society, deklaracja Plan tor
Progress nie zaw ierała naw et w erbalnej koncesji w kierunku
socjaliz-mu. Program postępu był program em dla niesocjalistycznej przyszłości W ielkiej Brytanii. Rozwiązania palących problem ów brytyjskiej gos-podarki (wysokie bezrobocie i słabe tempo wzrostu) szukano, w deklaracji nie w system ie form w łasności środków produkcji, lecz w zapew -n ie -n iu odpow ied-niego poziomu i-nw estycji25. W te-n sposób — stw ier-dzano — zapew nione zostanie „bezpieczeństw o dla ludzi oraz postęp społeczny i gospodarczy k ra ju "26. Przyjm ując te tezy Plan for Progress grzebał myśl o socjalistycznym przeobrażeniu się społeczeństwa. W świetle dokum entu naisuwa się bowiem wniosek., iż socjalizm nie jest potrzebny, skoro jego dobrodziejstw a osiągane są w ramach ist-niejącego .ustroju społecznego.
Ogłoszenie analizow anych dokum entów oznaczało więc zwycięstwo nurtu praw icow ego w łonie Partii Pracy. D okumenty te świadczą o tym, iż lewicy nie udało się zmusić kierow nictw a partii do pozostania przy tradycyjnych poglądach na istotę socjalizmu, sfor-m ułow anych w radykalnysfor-m prograsfor-m ie z 1918 r. N astąpiło pew ne
prze-22 I n d u s tr y a n d S o c i e t y , R e p o r t o l th e F i lt y - S i x th A n n u a l C o n f e r e n c e o l the
Labou r P a r ty , B righ ton 1957, s. 129.
23 I n d u s t r y a n d S o c i e t y , c y t. za C o a t e s, op. cit., s. 90.
84 J. H u g h e s , Part ia P r a c y a s t a t u s quo, „ Z e sz y ty T e o re ty cz n o -P o lity c z n e"
1958, nr 5— 6, s. 203.
sr> Plan for P ro g r e s s , T h e L abou r P a r t y C o n f e r e n c e 1958, A. M a n c h e s t e r G u a r d ia n
R e p o rt, M a n c h e ster 1958, s. 20.
w artościow anie pojęcia socjalizm u w k ierun ku osłabienia związku mię-dzy socjalizmem a uspołecznieniem środków produkcji27. Na plan pierw szy w ysunięto natom iast inne elem enty składające się na koncep-cję socjalizm u, a mianowicie: ideę braterstw a ludzi28, spraw iedliw y podział obciążeń2", czy też reform ę system u podatkowego i świadczeń społecznych oraz w prow adzenie planow ania30. Tak ujm ow any socja-lizm traktow ano w tych dokum entach jako naczelny cel ruchu labou-rzystow skiego. Tego rodzaju ujęcia dom inowały w oficjalnej d ok try-nie Partii Pracy aż do końca lat sześćdziesiątych.
W yraźną rądykalizację stanow iska Labour P arty w om aw ianej kw estii można zauważyć w latach 1970— 1974, kiedy u w ładzy była Partia K onserw atyw ną. Spowodowane to było niew ątpliw ie dośw iad-czeniami w ynikającym i z porażki w yborczej 1970 r. W dokumencie
Building a Socialist Britain, uchw alonym w tym że roku na dorocznej
konferencji Partii Pracy, zw rócono uw agę na konieczność szerszej radykalizacji program u. Stwierdzono, iż bry tyjsk ie problem y „mogą być rozw iązane jedynie przez zastosow anie rozsądnych, k olektyw -nych, postępow ych i rzeczywiście socjalistycznych zasad”31. W w yda-nym dwa lata później dokumencie program ow ym Labour's Programme
1972 znajdujem y natom iast stw ierdzenie: „Konferencja w skazuje
przysz-łemu rządowi labourzystowskiem u, aby w pełni realizować paragraf IV S tatutu P artii"32. Nieco dalej zaś: „Konferencja w ierzy, że jest to im peratyw dla przetrw ania Labour Party i przyszłości socjalizm u"33. Jak pam iętam y z w cześniejszych rozważań, paragraf IV S tatutu po-stulow ał zbudowanie socjalizmu, rozumianego w sensie u stroju o p tego na społecznej formie własności. W ten sposób w ysunięto n ajb ar-dziej chyba radykalną koncepcję socjalizmu, spośród w szystkich sform ułowanych po II w ojnie. W podobnysform duchu utrzysform ane były ob y -dwa m anifesty w yborcze przed w yboram i 1974 r., jakkolw iek stonow a-no nieco postępow ą wymowę postulatów w kw estii w łasa-ności
społecz-27 Z ja w isk o to je st sz ero k o p o d k r eśla n e w litera tu rze. Z w raca s ię u w a g ę na e w o lu c ję p o jm o w a n ia so c ja liz m u n ie ty lk o w o fic ja ln y c h d o k u m en ta ch Partii P racy, a le ta k że w p racach te o r e ty k ó w la b o u r z y sto w s k ic h . Zob. Ł a d y k a, op. cit., s. 110— — 111 oraz G o ł ę b i o w s k i , op. cit., s. 137— 138.
28 Zob. Tlie S o c ia l a n d Political..., s. 211.
2i> S i g n p o s t s lor the S i x t ie s , cy t. za C o a t e s, op. cit., s. 95.
30 Zob. M a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e z h is to r ii d o k t r y n p o l i t y c z n y c h X X w i e k u , red. A. R e i s s, L. Z i a j a, cz. I, W a rsza w a 1966, s. 352— 357.
si B uildin g a S o c ia lis t Britain, B ritis h L abou r F aces U p to O p p o s i t i o n Y e a r s , „ S o cia l In ter n a tio n a l Inform ation" 1970, nr 9— 10, s. 138.
32 Zob. M. S t e w a r t , P r o t e s t or P o w e r t A S t u d y o l the Labour P arty, Londyn 1974, s. 116— 117.
nej. Przyznano otw arcie, iż „cele przedstaw ione w tym manifeście są celami socjalistYCznYmi"34. Z drugiej stro n y jednak nie w ysuw ano po-stulatów uspołecznienia w iększości dziedzin gospodarki, jak to miało m iejsce w program ie z 1918 r., choć zakres propozycji nacjonalizacyj-nych był o w iele szerszy w porów naniu z w cześniejszym i latam i35.
W ybory 1974 r. zakończyły się sukcesem Partii Pracy. Z chwilą dojścia do władzy dotychczasow e, stosunkow o radykalne stanow isko labourzystów w kw estii ujm owania socjalizm u uległo znacznemu osła-bieniu. W dokumencie program ow ym z 1976 r. pt. Labour's Programme
for Britain w ysunięto co praw da tezę, iż należjy dążyć do zbudowania
now ej i silnej gospodarki socjalistycznej, ale głów ny akcent w kon-cepcji socjalizm u położono na kw estie rów ności społecznej i ekono-micznej oraz rozszerzenia zakresu dem okracji3®. Przestano natom iast traktow7ać społeczną formę w łasności jako organiczny elem ent społe-czeństw a socjalistycznego. W ten sposób naw iązano do dom inujących w okresie pow ojennym tradycji lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.
2. PROBLEM M E T A M O R F O Z Y S P O Ł E C Z E Ń S T W A B U R 2U A Z Y JN E G O W S O C JA L IS T Y C Z N E
Zagadnienie przejścia społeczeństw a do socjalizm u jest dosyć ści-śle związane z kw estią poruszaną w poprzednim punkcie opracow a-nia. U podstaw tych związków leży fakt, iż sposób rozwiązania kw estii dróg przejścia do Socjalizmu zależy w istotnej mierze od pojm owania socjalizm u przez labourzystów oraz stanow iska w spraw ie uznania socjalizm u za cel ruchu socjaldem okratycznego. Przedstaw ione w po-przednim paragrafie poglądy na istotę socjalizm u im plikują więc w jakiejś m ierze stanow isko labourzystów w kw estii przejścia do socjalizmu.
W oficjalnej doktrynie Labour P arty panow ał zgodny pogląd, jeśli chodzi o problem m etam orfozy społeczeństw a kapitalistycznego w so-cjalistyczne. W e w szystkich oficjalnych dokum entach (o ile naw et nie stw ierdzano tego w yraźnie) przyjm owano „ciche" założenie o stop-niow ej i pokojow ej drodze przejścia do socjalizmu. W m anifeście w y-borczym Let Us Face the Future stwierdzono: „Labour P arty jest w istocie partią dem okratyczną. Stara się osiągnąć swój cel 'drogą
34 Let U s W o r k T o g e t h e r , „ B iu lety n S p e c ja ln y . M a te r ia ły i D ok u m en ty" 1974
nr 341/A , s. 12.
36 Zob. A. Z i ę b a , P r o g r a m L abour P a r t y w ś w i e t l e a n a l i z y p o r ó w n a w c z e j m a
-n i f e s t ó w w y b o r c z y c h z 1974 roku , „ B iu lety -n I-n sty tu tu B ad a-n ia W sp ó łc z e s -n y c h
Pro-b le m ó w K apitalizm u" 1976, nr 1, s. 54.
36 Zob. N . B o s a n q u e t , L a b o r ’s P r o g r a m m e : T h e U n d e r l y i n g D i l e m m a s of P rin c ip le , „ S o c ia list C om m entary" 1976, nr 7— 8, s. 6.
persw azji a nie drogą przem ocy ''87. W innym zaś m iejscu podkreślano, iż „socjalizm nie może przyjść od razu ''38, chcąc w ten sposób zaakcen-tować stopniow y proces budow y socjalizmu. Takie ujęcie problem u było charakterystyczne zarów no dla początkow ego o kresu rozw oju ruchu labourzystow skiego, jak i dla okresu późniejszego. Dominowało ono nie tylko w radykalnych dokum entach, w który ch wiązano socjalizm ze społeczną formą własności, ale także w dokum entach, w k tó -rych ujm owano socjaliztn jako ustrój oparty na społecznej i ekono-micznej rów ności różnych grup ludności.
Podobne stanow isko w kw estii labourzystow skich metod przejścia do socjalizm u można znaleźć w literaturze przedm iotu. Zdaniem ra -dzieckiej autorki L. A. Jakow lew ej, problem przejścia do socjalizmu sprow adza się w ujęciu socjaldem okratów do zdobycia większości w Parlam encie i w ykorzystania państw a jako podmiotu reform socjali-stycznych39. W literaturze angielskiej znajdujem y natom iast stw ier-dzenia, iż „Partia Pracy nigdy poważnie nie staw iała sobie zadania zniszczyć trady cyjn ą i ko nstytucyjną m achinę''40 oraz, że „Liderzy partii labourzystow skiej zawsze odrzucali każdy rodzaj politycznego 1 działania, który, jak im się w ydaw ało, w ychodził poza ram y i kon-w enanse system u parlam entarnego"41. Podobne poglądy spotkać można również w literaturze polskiej42.
Z taką koncepcją przejścia do socjalizm u związane było przekona-nie o braku konfliktów klasow ych między proletariatem a burżuazją. Nie należy tego rozumieć w ten sposób, że nie dostrzegano żadnych różnic w społeczno-ekonomicznym położeniu różnych grup ludności. Problem nierów ności społeczno-ekonomicznych, w ystępujących w spo-łeczeństw ie brytyjskim , był rozw ażany w szeregu oficjalnych doku-mentów, a w deklaracji Towards Equality stał się głównym przedm io-tem analizy. Charakterystycznie jednak, że przyczyn ty ch nierów ności nie doszukiwano się w klasow ej strukturze społeczeństw a, zdeterm i-now anej stosunkiem poszczególnych grup społecznych do w łasności środków produkcji, lecz w różnym statusie zawodowym, istniejącym system ie ośw iaty itd.43 Prezentow ano pogląd, iż istniejące nierów ności i konflikty społeczne dadzą się rozw iązać dzięki działaniu państw a. Państw o traktow ano jako instytucję ponadklasow ą, w yrażającą in
tere-37 Let U s Face the Future..., s. 165. 38 Ib idem , s. 164.
38 J а к o w 1 e w a, op. cit., s. 102. 10 U 1 a m , op. cit., s. 154.
41 R. M i 1 i b a n d, P a r l a m e n t a r y S o c ia lis m , L on d yn 1967, s. 21.
42 Zob. B a u m a n , op. cit., s. 150 oraz Ł a d y к a, o p cit., s. 78— 88. 43 T o w a r d s E q u a lity , [w:] T h e S o c ia l a n d Political..., s 202.
sy w szystkich klas i grup społecznych44. A ktyw nej roli państw a przypisyw ano istotną rolę w łagodzeniu konfliktów społecznych i zapew -nieniu rów nowagi społecznej system u. W ten sposób- oficjalna myśl labourzystow ska odrzucała ideę w alki klasow ej i związaną z nią k o n -cepcję rew olucji socjalistycznej. t
3. K W E S T IA W Ł A S N O Ś C I Ś R O D K Ó W PR O D U K C JI
Problem w łasności środków produkcji w ujęciu labourzystow skim był już sygnalizow any we w cześniejszych fragm entach opracow ania w związku z kw estią pojm owania socjalizmu. R ozpatryw ano tam to zagadnienie jednak tylko z punktu widzenia jego znaczenia dla koncepcji socjalizmu jako u stroju społecznego. W tym rozdziale nato -miast przedm iotem rozw ażań będzie labourzystow ska koncepcja w łas-ności rozpatry wana z nieco innych punktów widzenia. Szczególną uw a-gę poświęcim y roli poszczególnych form własności oraz kw estii n acjo-nalizacji, a zwłaszcza jej zakresu, kryterió w oraz społecznego charak-teru.
Jeśli chodzi o problem labourzystow skiej koncepcji własności, to należy stw ierdzić, iż stanow isko Labour P arty zaprezentow ane w ofi-cjalnych dokum entach było, generalnie biorąc, jednolite. Jego zasadniczą ideę można sprowadzić do tzw. ekonom iki mieszanej, ch arak tery -zującej się w spółistnieniem różnych form w łasności. Teza taka może wydać się na pierw szy rzut oka dosyć zaskakująca, zwłaszcza w kon-tekście w cześniejszych rozw ażań o związkach społecznej formy w łas-ności z istotą socjalizmu. Otóż należy zauważyć, iż naw et w tych do-kum entach, w któ ry ch podkreślano takie związki, traktow ano w łas-ność społeczną jako dom inującą formę w łasności dopiero w dalszej perspektyw ie. N atom iast na krótszą metę w ysuw ano postulaty ekono-miki mieszanej. W dokumencie program ow ym z 1918 r. pt. Labour and
the N ew Social Order, w którym w iązano ściśle socjalizm ze społeczną
formą własności, propozycje nacjonalizacyjne ograniczano do niektó-rych tylko, aczkolw iek istotnych, dziedzin gospodarki, takich jak: koleje, kopalnie, stocznie, kanały oraz ubezpieczenia45. W rów nie rad y -kalnym program ie z 1943 r., w którym znajdujem y oświadczenie, iż ,,jedynie w spólna w łasność zapewni pierw szeństw o narodow ych po-trzeb przed pryw atnym i", w ysunięto tezę, iż „Partia Pracy nalega, aby naród stał się w łaścicielem i kierow nikiem w ytw órczości o istotnym znaczeniu”40. Nie postulow ano więc natychm iastow ej nacjonalizacji
ca-44 Zob. Let U s W o r k .. ., s. 12.
45 T h e Labou r Y e a r B o o k 1919..., s. 14— 15.
łej gospodarki, co im plikowało tezę o w ystępow aniu ekonom iki m ie-szanej. Z drugiej stro n y należy podkreślić, iż teza taka przew ijała się także w dokum entach o zdecydowanie praw icow ym charakterze, w których nie w iązano socjalizm u ze społeczną formą w łasności. Na przykład w deklaracji Industry arid Society, której charakterystyczną cechą było poparcie dla własności pryw atnej, dostrzegano celowość w ystępow ania w łasności społecznej, choć w stosunkow o ograniczo-nym zakresie47. Podejście takie zakładało rów nież w ystępow anie eko-nomiki mieszanej.
Pomimo generalnej jednolitości poglądów w tej kw estii, można zauw ażyć w poszczególnych dokum entach do,syć istotne różnice sta-nowisk w spraw ach bardziej szczegółowych. Chodzi tu przede w szystkim o problem proporcji w ystępow ania w łasności społecznej i p ry -w atnej -w gospodarce. Różnice .te znajdo-w ały -w yraź -w różnym zakresie propozycji nacjonalizacyjnych. Można w yróżnić dokum enty, w k tó -rych zakres postulatów nacjonalizacyjnych był stosunkow o szeroki oraz takie, w których postulaty te m iały bardzo ograniczony zasięg.
Do pierw szej grupy należy zaliczyć dokum enty program ow e z 1918, 1943 i 1972 r., deklarację Building a Socialist Britain z 1970 r. oraz ma-nifesty w yborcze z 1945 i 1974 r. Na przykład m anifest Let Us Face the
Future zapowiadał nacjonalizację Banku Anglii, gałęzi paliw ow
o-energe-tycznych, transportu śródlądowego, żelaza, stali oraz w szystkich gałęzi nierentow nych i upadających48. N atom iast w manifeście Britain W ill W in
with Labour istniejący sektor uspołeczniony proponow ano rozszerzyć
poprzez upaństw ow ienie przem ysłu okrętow ego i portów, instytucji fi-nansow ych oraz przem ysłu lotniczego49. Ą
Do drugiej, krańcow o odm iennej grupy dokumentów, należy zali-czyć: uchw ały i deklaracje partyjne z la:t 1957— 1958 oraz takie m ani-festy wyborcze, jak: Let Us W in Through Together z 1950 r., Britain
Belongs to You z 1959 r. i N e w Britain's Strong Let's M ake It Great to Live In z 1970 r. W praw dzie w manifeście z 1950 r. zapowiadano
roz-patrzenie problem u nacjonalizacji żelaza i stali50,'zaś w Industry and
So-ciety postulow ano renacjoinalilzację stali i tran spo rtu drogowego51 (w
po-zostałych, w ym ienionych dokum entach nie było żadnych propoziycji n a-cjonalizacyjnych), to jednak ogólny stosunek do własności społecznej nie był przychylny. W deklaracji Public Enterprise z 1957 r. poddano szerokiej krytyce funkcjonow anie sektora uspołecznionego, Krytyczna
47 i n d u s t r y a n d S o c i e t y , Report..., s. 129. Zob. C o a t e s , op. cit., s. 43.
■B Britain W i l l W i n w i t h L ab our, cy t. za Z i ą b a, op. cit., s. 54. 50 Zob. C o a t e s , op. cit., s. 72.
ocena dotyczyła w szczególności stru k tu ry i organizacji przedsiębiorstw , działalności kierow nictw a, polityki finansow ej ł ekonom icznej przed siębiorstw oraz istniejących tam stosunków pracow niczych52. W
Indus-try and Society posunięto się jeszcze dalej, stw ierdzając, że ,,duże
fir-my na ogół dobrze służą narodow i"53, co było jaw nym w yrazem рорэт- cia, dla w łasności pryw atnej. Przy takim podejściu nie było oczywiście m iejsca dla szerszych postulatów nacjonalizacyjnych.
Zakres w ysuw anych postulatów nacjonalizacyjnych był dosyć blis-ko pow iązany ze stanow iskiem w spraw ie kryteriów i celów nacjona-lizacji. N ależy podkreślić, że problem kry teriów i celów nacjonalizacji był także naśw ietlany w dokum entach w sposób niejednolity. W doku-mentach, w których zakres postulatów nacjonalizacyjnych był dosyć szeroki, traktow ano nacjonalizację jako instrum ent realizacji socjaliz-mu. Związane to było z prezentow aną w tych dokum entach koncepcją socjalizmu, o czym mówiliśmy już we w cześniejszych rozważaniach. W pozostałych dokum entach przestano traktow ać ideę nacjonalizacji w aspekcie przem ian społeczno-strukturalnych, a zaczęto rozpatryw ać w aspekcie techniczno-ekonomicznym. W program ie z 1950 r. pt. Labour
and the N e w Society ustalono trzy kryteria, które mogą uzasadniać
przeprow adzenie nacjonalizacji:
— jeśli w rękach pryw atnych znajdują się gałęzie, posiadające za-sadnicze znaczenie dla gospodarki,
— jeśli pryw atne gałęzie nie zapew niają rentowności,
— jeśli stopień monopolizacji gałęzi jest tak wysoki, że prowadzi do nadm iernej eksploatacji ludzi p racy51.
O wiele bardziej praw icow e ujęcie zaprezentow ano w dokumencie
Labour's Programme lor Britain z 1973 r., w którym ograniczono
celo-wość przeprow adzenia nacjonalizacji jedynie do tych gałęzi, k tó re nie są zdolne do przetrw ania w rękach pry w alnych55. Jeszcze dalej idąca w swej reakcyjności była wymowa Industry and Society, w którym k ry -terium nacjonalizacji sprowadzono do tych przedsiębiorstw , które ,,po-w ażnie szkodzą narodo,,po-w i"5®.
Pozostała do rozw ażenia spraw a społecznej treści labourzystow skiej nacjonalizacji. Chodzi tu nie o ocenę d in terp retację tego problemu, ale o oficjalne stanow isko Labour P arty na ten temat. Przede wszystkim godne uw agi jest zagadnienie, czy w ysuw ane koncepcje nacjonalizacji
52 P u b lic E n te r p r is e, R e p o r t o l the F iit y - S i x th A n n u a l C o n l e r e n c e o l the Labour P a r t y , B righ ton 1957, s. 83.
83 C yt. za C o a t e s, op. cit., s. 90.
14 L a b o u r a n d th e N e w S o c i e t y , [w :] T h e S o c ia l a n d Political..., s. 178. ei Zob. C o a t e s , op. cit., s. 212.
traktowano jako idee o charakterze socjalistycznym. N ależy stwierdzić, że w spraw ie tej prezentow ano w oficjalnych dokum entach jednolite stanowisko. W e w szystkich dokumentach, w k tó rych poruszano szerzej problem nacjonalizacji, powszechny był pogląd o socjalistycznym cha-rakterze labourzystow skiej nacjonalizacji57. Podobne stanow isko w kw e-stii charakteru labourzystow skiej nacjonalizacji reprezentują niektórzy, mniej postępowi, autorzy brytyjscy. Na przykład H. D. H ughes stw ier-dził, iż rozwój labourzystow skiej nacjonalizacji będzie zmniejszał różnice klasow e w rozumieniu m arksow skim 58. H. Fagon w ysunął zaś te -zę, że polityka nacjonalizacji, realizow ana przez Labour Party, rozpo-częła pokojowe przejście do socjalizm
u59-Zupełnie inaczej oceniana jest labourzystow ska nacjonalizacja w li-teraturze m arksistow skiej. Dominuje w niej pogląd o niesocjalistjycz- nym charakterze labourzystow skiej nacjonalizacji. L. A. Jakow lew a podkreśla w ręcz jej kapitalistyczny charakteT60. W literaturze polskiej ak -centuje się tezę o postępowym, obiektyw nie biorąc, charakterze labou-rzystow skiej nacjonalizacji, tym niem niej w ysuw a się zarazem szereg argum entów przem aw iających za jej kapitalistycznym charakterem 6'. Z. Bauman podkreśla fakt, że sposób przeprow adzenia nacjonalizacji, a zwłaszcza rozwiązanie kw estii odszkodowań, nie podważa interesów wielkiego kapitału, a w ręcz przeciw nie, przyczynia się do jego umoc-nienia®2. Podobną tezę w ysunęli w literaturze b rytyjskiej E. Burns i J. M ahoń63.
4. PROBLEM O G Ó L N E J K O N C E P C JI R O Z W O JU S PO ŁE C ZN EG O
Problem ten ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia cało-kształtu naszych rozważań. N ależy jednak od razu stwierdzić, iż skon-struow anie pozytywnej, labourzystow skiej koncepcji rozw oju społecz-nego nie jest spraw ą prostą. Zasadnicza trudność w ynika z faktu, że tak sformułowany problem nie był podejm owany w żadnym z om aw inych wcześniej dokumentów. D latego też przedstaw ione przez nas uw a-gi należy raczej .traktować jako w łasną in terp retację niektórych tez
57 Zob. np. Let U s Face..., s. 164.
rs H. D. H u g h e s , T o w a r d s a C l a s s l e s s S o c i e t y , L ond yn 1947, s. 16. SB H. F a g o n , N a t i o n a l is a ti o n , L ond yn 1960, s. 11.
l!' J a k o w 1 e w a, op. cit., s. 46.
1,1 Zob. np. G o ! ę b i o w s k i, op. cit., s. 36. ,a B a u m a n , op. cit., s. 162.
13 E. B u r n s , N o w e c e c h y k a p i ta l i z m u a n g i e ls k ie g o , W a r sz a w a 1962, s. 36 oraz J. M a h o n , Bilans r z ą d ó w l a b a u r z y s t o w s k i c h , „ Z e sz y ty T e o r s ty c z n o -P o lity c z n e " 1968, nr 11, s. 105.
zaw artych w oficjalnych dokum entach oraz w nioski płynące z dotych-czasow ych analiz.
W szczególności interesujące są dw a pytania, a mianowicie:
— czy labourzyści w yróżniają w procesie rozw oju społecznego ko-lejne etapy rozwojowe i jaki one m ają charakter,
— jaki je st pogląd labourzystów na problem sił napędow ych pro-cesów rozwojowych.
Jeśli chodzi o pierw sze pytanie, to należy stwierdzić, iż stanowisko Labour Party zaprezentow ane w oficjalnych dokum entach nie było jed -nolite. Można z jednej strony zauważyć stosunkow o radykalne poglą-dy przedstaw ione w program ach z 1918 i 1972 r. oraz w manifestach z 1945 i 1974 r., a z drugiej zaś, typow e dla ekonom ii burżuazyjnej ujęcie w dokum entach z lat 1949— 1970. W dokum entach z lat 1918, 1972 i 1974 przew ijała się teza, iż celem polityki Partii Pracy jest zbu-dowanie społeczeństw a socjalistycznego, opartego na społecznej for-mie w łasności środków produkcji. Tak ujm ow ane społeczeństw o socja-listyczne przeciw staw iano w yraźnie społeczeństw u kapitasocja-listycznem u, opartem u o pryw atną formę własności. Można stąd wnosić, iż socja-lizm traktow ano tam jako wyższy etap rozw ojow y w stosunku do kapi-talizmu. Gwoli ścisłości trzeba jednak stwierdzić, iż w żadnym z w y-m ienionych dokuy-m entów nie postaw iono w yraźnie tezy, że przejście od kapitalizm u do socjalizm u jest konieczną praw idłow ością rozwoju społecznego. Zdecydowanie m niej radykalne stanow isko w rozw ażanej tu kw estii zaprezentow ano w dokum entach z lat 1949— 1970. Jeśli n a-w et ta-wierdzono, że zbudoa-wanie społeczeństa-w a socjalistycznego jest ce-lem ruchu labourziystowskiego, to pojm owano istotę socjalizmu zupełnie inaczej niż w program ie z 1918 r. Nie wiązano ściśle istoty socjalizmu ze społeczną form ą własności, lecz rozumiano go zgodnie z koncepcją socjalizm u dem okratycznego, w ypracow aną na I K ongresie M iędzynarodówki Socjalistycznej w 1951 r. W związku z tym podstawowe k ry -terium w yodrębnienia poszczególnych etapów rozwojowych nie mogło być zw iązane z form ą własności środków produkcji. N iektóre sformuło-w ania zasformuło-w arte sformuło-w takich dokumentach, jak: Industry and Society oraz
Plan for Progress skłaniają do w yciągnięcia wniosku, iż istotne
zna-czenie dla w yodrębnienia tych etapów m iały tam, dokonujące się w go-spodarce, zmiany o charakterze łecbniczno-organizacyjniym (związane np. z rew olucją m enadżerów oraz oddzieleniem kontroli i własności w w ielkich przedsiębiorstw ach). Taka interpretacja stanow iska labou-rzystów daje podstaw ę do w łączenia ich koncepcji w szerszy nurt teo-retyczny w spółczesnej ekonom ii burżuazyjnej, a mianowicie teorii spo-łeczeństw a przem ysłowego.
Jeśli chodzi o problem sil napędow ych procesów rozwojowych, to trzeba stwierdzić, iż brak jest w dokum entach w yraźnego stanowiska w tej kwestii. M ając na uw adze oficjalne dokum enty labourzystowskie, najbardziej prawdopodobna w ydaje się być teza upatrująca przyczyny procesów rozw ojow ych w działaniu postępu naukowo-technicznego. T a-ki wniosek nasuw a się zwłaszcza w kontekście rozważań dokumentu program ow ego z 1961 r. oraz m anifestu w yborczego The N ew Britain z 1964, w których to przew ijała się myśl o decydującym znaczeniu pos-tępu naukow o-technicznego dla przebiegu procesów gospodarczych64. Takie podejście do problem u sił napędow ych procesów rozwojowych jest tylko na pierwszy rzut oka zbliżone do ujęcia marksowskiego. Katego-ria sposobu produkcji obejm uje nie tylko elem enty (aspekty) techniczne, ale także aspekty społeczne. W odróżnieniu od ujęcia m arksow -skiego, labourzyści nie dostrzegali istotnej roli konfliktów społecznych i w alki klas w kształtow aniu procesu rozw oju społecznego. Stąd też należy podkreślić zasadniczą odmienność labourzystow skiej i m arksis-towskiej koncepcji rozwoju.
III. PROBLEMY R O Z W O JU EK ON OM IC ZNEG O w ' PRAC A C H RIC H A R D A H. S. C R O S S M A N A I JO H N A STR ACH EY’A
Przedmiotem rozważań tej części opracow ania jest zagadnienie roz-woju ekonom icznego w ujęciu dwu teoretyk ów ruchu labourzystowskie- go, a mianowicie: Д . H. S. Crossm ana i J. Strachey'a. Ich w ybór nie był przypadkow y. Zarówno Crossman, jak i SŁrachey należą do czoło-wych, pow ojennych teorety kó w labourzystow skich w W ielkiej Brytanii. Nie są w prawdzie tak znani jak C. A. R. Crosland czy też G. D. H. Cole, tym niem niej ic h w kład w rozwój teorii socjalizm u brytyjskiego jest 'powszechnie doceniany. Pomimo tego, brak jest w literaturze m arksis-tow skiej prac analizujących w sposób całościow y ich poglądy na kw e-stię rozw oju ekonom icznego65. Inny wzgląd, który miał w tym wybo-rze istotne znaczenie, dotyczy aktyw nego udziału Crossm ana i Strachey'a w działalności politycznej i państw ow ej. Jest w związku z tym rzeczą interesującą pew na konfrontacja ich teorii z oficjalnym stanowiskiem Labour Party. •
Głównym celem tej części opracow ania jest prezentacja poglądów Crossm ana i S trachey’a na interesującą nas kwestię. A kcent zostanie
______ »■
c4 S i g n p o s t s lo r th e S i x i ti s s , [w:] T he Socia l and Political... oraz T he N e w Britain [w:] M a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e z historii..., s. 350— 357.
65 W n a szej litera tu rze n ie k tó r e a sp ek ty ich p o g lą d ó w analizu ją: Ł a d y к a, op. cit.; Ł a s t o w s k i , op. cit.; oraz B a u m a n , op. alt.
położony jednak jedynie na te elem enty ich poglądów, które w zbogaca-ją zaprezentow ane wcześniej ujęcia oficjalne bądź też stanow ią w sto-sunku do nich ujęcia w yraźnie odmienne.
/ 1. R IC H A R D H , S. C R O S S M A N
Zasadniczy o kres twórczości R. H. S. C rossm ana68 przypada na lata pow ojenne, choć pierw sze jego prace opublikow ane zostały już przed II w ojną światową. Do w ażniejszych jego prac należy zaliczyć:
Govern-ment and the Governed, The Charm of Politics, Planning for Freedom, Plato Today, Socialism and the N e w Despotism oraz A Nation Reborn.
Po porażce w yborczej labourzystów w 1951 r. brał aktyw ny udział w pracach stow arzyszenia ,.Socialist Union" nad sprecyzow aniem zało-żeń ,,socjalizm u brytyjskiego'', których efektem był dokum ent w po-staci zbioru prac pt. N ew Fabian Essays. Znalazł się tam także esej Crossm ana pt. Towards a Philosophy of Socialism.
Nie w szystkie z w ym ienionych prac Crossm ana są przedm iotem an alizy w naszym opracow aniu. Baza źródłowa obejm uje w zasadzie 4 p ra -ce Crossm ana, a m ianowicie: Towards a Philosophy of Socialism z 1952 г.,
Socialism and the N ew Despotism z roku 1956, Planning for Freedom
z roku 1965 oraž Government and the Governed z 1969 r. W pracach tych podjął Crossm an szereg istotnych, z naszego punktu widzenia, pro-blemów, które w arto poddać bliższej analizie. Na uw agę zasługuje prze-de wszystkim jego teoria rozw oju społecznego oraz związane z nią koncepcje kapitalizm u i socjalizmu, które stanow ią istotne rozwinięcie (a w niektórych przypadkach są ujęciam i nowymi) tez w ysuniętych w oficjalnych dokum entach Labour Party. W niektórych kwesitiach, np. odnośnie m etamorfozy społeczeństw a kapitalistycznego w socjalistycz-ne, poglądy C rossm ana były zbieżne ze stanow iskiem zaw artym w ofi-cjalnych dokum entach, stąd też pominiem y ten problem w analizie. W łączym y natom iast do rozw ażań kw estię stosunku Crossm ana do
roz-ce R. H. S. C rossm an u ro d ził się w 1907 r. Po u k o ń c ze n iu stu d ió w w O x fo rd zie b y ł p rzez k ilk a la t w y k ła d o w c ą w tej u c z e ln i. J e g o p o c z ą tk o w e z a in te r e s o w a n ia n a u k o w e o b r a c a ły s ię w o k ó ł sta r o ży tn ej i w s p ó łc z e s n e j filo z o fii p o lity c z n e j oraz p ro b le -m ó w n ie -m ie ck ich . W roku 1945 z d sta ł w y b ra n y do P arla-m en tu 'A o k r ę g u E ast C o v en - tury. M andat p o s e ls k i p ia stu je z re sz tą do dnia d z ie s ie js z e g o . W la ta ch 1966— 1968 p ełn ił fu n k c ję P rz ew o d n ic zą c e g o Iz b y Gm in. W o k r e s ie tym k ie r o w a ł ta k ż e M in ister stw e m Z d row ia i O p iek i S p b łe cz n ej. W k w ie tn iu 1968 r. z r e z y g n o w a ł z p r z y w ó d z tw a w Izb ie G m in w z w ią zk u z n o m in a cją na s ta n o w isk o S ek retarza S tan u w r es o rc ie U słu g S p o łe c z -n y c h . C ro ssm a -n p e ł-n ił ta k ż e sz e r e g w a ż -n y c h fu -n k cji p a rty j-n y ch i sp o łe c z -n y c h . Był m. in. c z ło n k ie m E g z e k u ty w y C e n tr a ln e g o K om itetu Labour Party oraz c zło n k iem
w oju gospodarczego krajów socjalistycznych, która nie znalazła odzw ier-ciedlenia w dokum entach Labour Party.
A. Problemy ogólnej teorii rozw oju społecznego
Rekonstrukcja poglądów Crossm ana na ten tem at nie jest spraw ą prostą. Crossman, podobnie zresztą jak cała myśl labourzystowska, znaj-dował się bowiem pod silnym wpływem tradycji pragm atystycznych. Tradycje te nie sprzyjały rozw ijaniu teorii na stosunkowo wysokim szczeblu abstrakcji. C harakterystyczne jest stw ierdzenie Crossmana, iż „filozofia zaczyna się tam, gdzie kończy się pragmatyzm"«7. Filozofia rozwoju społecznego była właśnie kierunkiem rozważań niezbyt pasu-jącym do tradycji pragm atystycznej. Stąd iteż trudno doszukać się w p ra-cach Crossm ana jasno wyłożonej koncepcji rozwoju. R ekonstrukcję je-go poglądów oparto więc na w łasnej interpretacji niektórych tez za-w artych za-w jego pracach.
Stosunkowo najw ięcej uwag można znaleźć w dwu pracach Crossm a-na, a mianowicie: Towards a Philosophy ol Socialism oraz Government
and the Governed. W ysunął w nich autor tnie tylko pew ne tezy, istotne
z punktu widzenia interpretacji jego w łasnej koncepcji rozwoju, ale także podjął próbę ustosunkow ania się do ew olucyjnej i rew olucyjnej (marksistowskiej) teorii postępu.
W Towards a Philosophy ol Socialism Crossm an poddał analizie ew o-lucyjną teorię postępu w ujęciu H. G. W ellsa. Podkreślał, iż historia stanowi dla W ellsa „ew olucję społeczeństw a od m ałych jednostek [grup społecznych — przyp. autora] do dużych, oraz od jednostek opartych na przym usie do jednostek opartych na dobrowolnym stow arzyszeniu"88. W edług W ellsa, proces ten ma postępow ać dopóty, dopóki społeczeń-stwo nie osiągnie etapu „państw a światow ego", w którym zupełnie za-niknie zjawisko przymusu. Koncepcja ta, od lat trzydziestych naszego stulecia znajdująca w ielu zwolenników, oparta jest — zdaniem Cross-mana — na kilku w ątpliw ych założeniach. Dotyczą one stałego zacho-wania się człowieka, nie znajdującego w świetle badań psychologicz-nych potw ierdzenia w rzeczywistości oraz idei dem okracji politycznej, której nie potw ierdzają fakty ostatnich trzydziestu lat. Niezgodna z rzeczywistością jest ponadto zasada (leżąca u podstaw tej koncepcji) stw ierdzająca, że rozwój w iedzy i nauki, w zrost stopnia panow ania człowieka nad przyrodą prow adzą do rozw oju wolności człowieka. J e -go zdaniem, rozwój nauki i ośw iaty nie pow odują autom atycznie
po-67 R. H. S. C r o s s m a n , T o w a r d s a P h i lo s o p h y o l S o c ia li sm , [w :] N e w Fabian
E s s a y s , L on d yn 1952, s. 6.
stępow ej ew olucji społeczeństwa, jeśli przez ,.postępow ą” rozumieć przejście od form niewolniczych, służalczych (servile) do form demo- kratycznych69. Dlatego też Crossm an traktow ał koncepcję autom atycz-nego postępu jako w ielką iluzję.
W iele m iejsca poświęcił Crossm an m arksow skiej teorii rozw oju spo-łecznego, zwłaszcza w p racy Government and the Governed. Omówił w niej dosyć dokładnie kategorie sił wryitwórczych, stosunków pro-dukcji, sposobu produkcji i system u społeczno-ekonom icznego. N astęp-nie, w nieco mniej konsekw entny sposób, przedstaw ił m arksow ski me-chanizm rozw oju społecznego. Zwrócił uwagę na dokonujący się pro-ces rozw oju s/ił w ytw órczych jako efekt dążności człowieka do coraz pełniejszego opanow ania sił przyrody. Podkreślił w pływ rozw oju sił w y-tw órczych na charakter stosunków produkcji, jakkolw iek nie analizował tego związku zbyt dokładnie70. Przedstaw ił także m arksow ską ko n -cepcję walki klas i rolę tego zjaw iska w procesie rozwoju/ pow ołując się na szereg ilustracji historycznych. Szczególnie silnie podkreślił m ark-sowską tezę o historycznym charakterze kategorii i praw ekonom icz-nych oraz całych system ów społeczicz-nych71. Zrobił to celowo, gdyż relatyw izm historyczny był dla Crossm ana ważnym kierunkiem k ry ty -ki m arksow s-kiej teorii rozwoju.
Stosunek C rossm ana do m arksow skiej teorii rozw oju był, general-nie biorąc, negatyw ny. Crossm an dostrzegał jednak pewne pozytyw ne elem enty tej teorii. Zgadzał się z m arksow ską tezą o stałym rozwoju sił w ytw órczych w procesie rozw oju społeczeństw a oraz w ysoko cenił niektóre aspekty analizy społeczeństw a kapitalistycznego, przeprow a-dzonej przeę M arksa. W pełni zgadzał się ze stw ierdzeniem Engelsa wypowiedzianym nad grobem zmarłego M arksa, iż tak jak Darwin odkrył prawo ew olucji świata organicznego, tak M arks odkrył prawo ew olucji dziejów ludzkich72. Tym niem niej traktow ał koncepcję M arksa jako w ielce iluzoryczną wizję świata. A takow ał w szczególności tezę 0 decydującym w pływ ie czynników m aterialnych, ekonom icznych na zmiany społeczne. Jego zdaniem, postęp m aterialny dokonujący się w procesie rozw oju nie zapew nia wolności i rów ności ludzi, a osiąg-nięcie spraw iedliwości ekonom icznej nie zabezpiecza jeszcze wolności 1 spraw iedliw ości ludzkiej73. Nie zgadzał się ponadto z t e z ą o w y s t ę
-pow aniu w rodzonych sprzeczności w system ie k a p i t a l i s t y c z n y m . W ślad
св I b id e m , s. 8. n R. H. S. C r o s s m a n , G o v e r n m e n t a n d th e G o v e r n e d , L ond yn 1969 s 219 222. 71 I b id e m , s. 220. 72 Ib id e m , s. 234. 73 C r o s s m a n , T o w a r d s a P h ilo s o p h y .. ., s. 11.
za K eynesem twierdził, że ew entualne, w ew nętrzne sprzeczności kapi-talizmu mogą być rozw iązane w drodze ingerencji w procesy gospo-darcze74. W ystarczającym dowodem na to jest dla niego fakt, iż kapi-talizm nie upadł jeszcze i jest zdolny do dalszego rozwoju. Za-rzucał lalcże M arksowi zbyt m echanistyczne podejście do problem ów prognozow ania rozwoju kapitalizmu. Podejście takie kontrastow ało, jego zdaniem, z w yraźnym relatyw izm em m arksow skiej filozofii75. Sądził, że M arks pow inien z w iększym relatyw izm em podejść do swej prognozy rozw oju kapitalizm u. Dlatego też Crossm an stał na stano-wisku, iż o ile analiza M arksa była dobra dla w arunków połowy XIX wieku, to nie jest ona w łaściw a dla połowy XX w. A rgum enty te skłoniły Crossm ana do w ysunięcia tezy, iż ,'rew olucyjna filozofia po-stępu dowiodła swej fałszyw ości"78.
Szereg tez, pozw alających zrekonstruow ać koncepcję rozwoju w ujęciu Crossmana, można znaleźć w jego pracy Towards a Philosophy
of Socialism. Próbuje w niej autor zdefiniować istotę postępu oraz
uch-wycić im m anentne zjaw iska w ystępujące w tym procesie.
Rozważając kw estię definicji postępu, w yszedł Crossm an od stw ier-dzenia, iż „nie ma takiej rzeczy jak postęp m oralny”77. M oralność jest w przekonaniu autora elem entem obojętnym w procesie historycznym . W spółczesna cyw ilizacja powiększa jedynie obszar wolnego wyboru, natom iast „nie czyni nas lepszym i m oralnie"78. Doszedł Crossm an do wniosku, że jedynym i, trw ałym i elementami procesu historycznego są: 79
a) społeczna akum ulacja (gromadzenie) w iedzy'
b) powiększenie, dzięki tej akum ulacji, władzy człowieka nad przyrodą.
O bydw a te procesy są, w przekonaniu autora, obojętne moralnie. Jednostka i społeczeństw o posiadające większy zasób w iedzy i władzy nie są, w edług niego, lepsze m oralnie od prym ityw nych społeczeństw . W odrzuceniu determ inizm u m oralnego w historii upatryw ał Crossm an pew ną wyższość w łasnej koncepcji rozw oju nad koncepcjam i W ellsa i M arksa. Reasum ując ten w ątek sw ych rozważań, doszedł autor do wniosku iż: „Nie ma autom atycznego postępu czy popraw y n atu ry
74 C r o s s m a n , G o v e r n m e n t a n d the G o v e r n e d .. ., s. 359. 7® Ib id e m , s. 233.
76 C r o s s m a n , T o w a r d s a .Ph il oso ph y... , s. 8. A u tor n in ie js z e g o o p r a c o w a
-n ia n ie u s to su n k o w u je się do k w e s tii slu s7 ::o śc i o c e n y te o rii M ark sa d o k o n a n ej przez C rossm an a.
77 Ib idem , s. 9. 78 Ib idem . 75 Ib id e m .
ludzkiej, ale jest praw ic autom atyczna akum ulacja w iedzy i siły, k tó -re mogą być w ykorzystane zarów no dla samo-zagłady (self-destruction) jak i samo-wyzwolenia (self-emancipation) człow ieka"80.
Crossm an przyznał jednakże, iż w procesie rozw oju historycznego wysitępuje postęp społeczny81. Dowodem na to ma być, jego zdaniem, współczesne ,,państw o dobrobytu", stanow iące pewnego rodzaju ulep-szenie, udoskonalenie społeczeństw a lat czterdziestych, ubiegłego w ie-ku. Głównymi miarami postępu społecznego były dla Crossm ana „sto-pień rów ności i poszanow ania poszczególnych jednostek, w yrażone w podziale w ładzy oraz instytucjach praw a i w łasności w ew nątrz pań- stw a"S2. Jego zdaniem, tak rozum iany postęp społeczny nie je st je d -nakże procesem stałym. Fakty historyczne w skazują bowiem, iż „wol-ne społeczeństw a" istniały w różnym okresie czasu, a ponadto po pew nym okresie bujnego “rozw oju były one zastępow ane przez sy ste-my despotyczne i eksploatatorskie. W związku z tym doszedł C ross-man do wraiosku, że niew olnictw o i eksploatację należy traktow ać jako norm alny stan w rozw oju społeczeństw a, a epoki wolności jako kolosalne osiągnięcia, które mają m iejsce jedynie od czasu do czasu83. W niosek ten należy, w przekonaniu Crossm ana, traktow ać jako w a # ną przesłankę m odyfikacji w spółczesnej teorii socjalizmu. Jego zda-niem, zamiast przyznaw ać, że zmiany społeczne prow adzą do rozsze-rzenia wolności, należy przyjąć’, że rosnąca koncentracja w ładzy b ę-dzie prow adzić do eksploatacji, niespraw iedliw ości i nierów ności w społeczeństw ie84. Procesy te w ystępują, w edług autora, niezależnie od typów system ów społeczno-ekonom icznych. Tw ierdził w tej kw es-tii: ,,Każdy system ekonom iczny, czy kapitalistyczny czy socjalistycz-ny, przekształca się w system przyw ilejów i ek spló atacji"85. Rozważa-jąc rozwój kapitalizm u podkreślił, że w okresie rew olucji przem ysło-wej kapitalizm był postępow ym system em społecznym, ale kiedy tylko osiągnął dojrzałość, stał się system em przyw ilejów i eksploatacji80. Zagraża to, zdaniem Crossm ana, wolności ludzkiej. Głównym wrogiem wolności jest w szczególności „społeczeństw o m enadżerów oraz w y -muszona przez nie w ładza cen traln a"8*!
W ym ienione ułom ności dojrzałych system ów ekonom icznych dają
80 Ib idem . 81 I bidem. 8S I b id e m , s. 10. 15 Ib id e m . , ł Ib id e m . 83 Ib id e m , s. 11. 80 Ib id e m , s. 12. 11 Ib id e m .
