Botaniki ogólnéj roślin jawnopłciowych J. R. Czerwiakowskiego. Z. 2

BOTANIKI OGOlMl

¡

® I

, i r & W M ® i P G r , ( s n ® w s r ( s m

H. Cæerwittleoivsleiego

IAK&AS)EM AUT0ÄA.

I* OW I) Z I A Ł W T Ó R Y .

0 NARZĘDZIACH ROZRODCZYCH.

Pod nazwą n a r z ę d z i r o z r o d c z y c h (organa ge- neralionis) rozumiemy narzędzia właściwie przeznaczone do uwiecznienia bytu gatunkowego roślin z pomocą upło- dnienia (’). Należą do nich k w i a t y ze wszystkiemi swemi częściami, z przysadkami kwialowemi, szypułkami, kieli­ chami, koronami, pręcikami, słupkami i z przeobraźonemi z nich miodnikami; tudzież krążki i osadniki: jako też o w o c e wraz z nasiennikiem i nasionami. W y p a d a je przeto rozróżnić na n a r z ę d z i a k w i t n i e n i a ( o. florescentiae) i o w o c o w a n i a (o. fructiiicationis).

R o z d z i a ł ; I . O narzędziach kw itnienia.

A . ZNACZENIE, PRZYRODA I ODMIANY.

K w i a t (flos v. anthos) nic innego nie jest jak tylko pąp właściwie upostaciony, powstały z przeobrażonych od­ miennie czterech okręgów l i s t e c z k ó w k w i a t o w y c h

Zobacz wstęp, o różnicy między r o z r a d z a n i e m (generatio) a r o z m n a ż a n i e m (propagatio): (stro. 186).

292

p i e r w o t n y c h (foliola floralia primordialia); tak atoli zbliżonych do siebie z powodu krótkości m i ę d z y s t a w ó w (internodia) f ig . 302 x , x , x , że coraz niższe zdają się być

położonemi coraz dalej na zewnątrz. Bywają one rozmai­

cie przepostacione, i tern bardziej oddalają się w budowie od przyrody liści, im są bliiszemi środka kwiatu. Z tego

powodu najwięcej przeobrażony bywa okrąg d tworzący

słupek, mniej pręcikowy c , jeszcze mniej koronowy ń, a

najmniej kielichowy pomiędzy którym a liśćmi pośre­

dniczą przysadki kw iatow e: oś zaś skrócona ¿r, x, x , prze­ obraża się w osadnik kwiatowy. W znaczeniu fizyologicz- nem kwiat jest miejscem zjednoczenia się wszystkich na­ rzęd zi, które— bądź bez pośrednio bądź pośrednio— przy­

czyniają się do wytworzenia owocu. Jawi on się tylko

w pewnym okresie życia roślin poprzedzającym upłodnienie, po którem wszystkie części jego więdnieją i opadają— wy­

jąw szy jajecznik przeobrażony tą sprawą w owoc. Nie­

które części kwiatu zwykle odznacza żywa barwa, równie i woń mocna.

Kwiat przed rozwinięciem — które dopiero następuje po zupelnem wydoskonaleniu jego części — zostaje w stanie p ą k a (alabastrum); a ułożenie w nim tychże części ucho­ dzi pod nazwą p r z e d k w i t n i e n i a ( praello.ralio v. aesti- yatio). Ze zaś i w tym stanie zachowują kwiaty pewne prawidła — zkąd dostarczają ważnych cech rodzinowych, przeto, nie jest małej wagi poznanie celniejszych odmian przedkwitnienia.

Do tych należy:

1. P r z e d k w i t n i e n i e ł u s c z y n k o w a t e (p, valvarisj w któ­ rem cząstki okręgów okwiatowych stykają się z sobą tylko brzegami, nakształt komor nasiennika; jak widziemy w Troje i ci syryjskiej [Ascle- pias syriaca]. fig> 303*

21)3

?• P r z c d k w i t n i e n i e s k r ę c o n e (p. contorta) z częściami kwiatu jakby skręconemi; w Płomyku wiechowym [Phlox paniculata].

fig . 304.

3. P r z e d k w i t n i e n i e d a c hó w k o w e ( p. im bricativa), kiedy czę śc i okwiatu jakby dachówki zachodzą na siebie; w W iśn i [Cerasus],

fig . 305.

4. P r z c d k w i t n i e n i e f a ł d o w a t e (p. plicativa) w którem ko­ rona zrosłopłatkowa poskładana będzie w podłużne fałdy; jak w Dzwon­

ku [Campanula], fig . 300.

5. P r z e d k w i t n i e n i e po m i ę t e (p. corrugativa) z koroną jakby z umysłu pomiętą na wszystkie sposoby; w Maku [Papaver]. fig . 307.

0. P r z e d k w i t n i e n i e w a r z e c h o we ( p. cochlearis) gdy w koronie niekształtnej, część największa obejmuje wszystkie inne, jakby szyszak lub warzecha; w Jasnocie [Lamium]. fig . 308.

7. P r z e d k w i t n i e n i e c h o r ą g i e w k o we (p.vexillaris) w któ­ rem—w kwiatach motylkowych—chorągiewka otula inne części; w Gro­

chu [Pisum]. fig . 309,

Dla bacznego oka znalazłoby się zapewne jeszcze wiele innych odmian przedkwitnienia , które uważny badacz codziennie wykryć potrafi; lecz te do dziś dnia mało je sz ­

c z e — nazwami i znaczeniem — ustalono. Powinnoby także

oprócz okwiatu zasługiwać na uwagę i ułożenie w pąku pręcików i słupków; lecz dotąd ten przedmiot zostaje jesz­ cze z zawieszeniu.

Gdy kwiaty— odbywszy swoje jakby dziecięctwo w pą­ ku, jako zupełnie zdolne do odpowiedzenia swemu prze­ znaczeniu, po pęknięciu onego — poczną się rozwijać, po­ czyna się zarazem ich k w i t n i e n i e ( florescenlia v. an-

thesis). I ten okres ich życia pod względem naukowym

jest wielce ważnym; albowiem podaje sposobność rozróż­ nienia wielu roślin od siebie. Rośliny w kwitnieniu są ró- żnoczesnemi; bo jedne z wiosny, inne latem, inne pod je ­ sień j a nawet są takie co wśród mroźnej zimy roztaczają kwiaty z pąkówr. Ztąd, na zasadzie pory kwitnienia, po­

dzielić można kwiaty, a tern samem i samoż kwitnie­ nie, n a :

1. K w i t n i e n i e w i o s e n n e (f. vernalis) w miesiącu Marcu, Kwie­ tniu i Maju; jak Pierwiosnki [Primula], Fiołka wonnego [Viola odo- rata].

2. K w i t n i e n i e l a t o w e ( f . aestivalis) w Czerw cu, Lipcu i Sierpniu ; ja k R ó iy [Rosa],

3. K w i t n i e n i e j es i e nn e (f. autum nalis) we W rześniu, Pa­ ździerniku i Listopadzie; w Zimowicie jesiennym [Colchicum autum- nale], w Zlotokwiacic [Chrysanthemum].

4. K w i t n i e n i e z i m o w e ( f. hybernalis) w G rudniu, Styczniu i L u ty m ; jak w Ciemicrniku czarnym [Helleborus niger] i innych ga­ tunkach ; w W ilczem łyku [Daphne Mezereum]; w Gładyszu pospo­

litym [Galanthus nivalis]; w Śnieżycy rannej [Leucojum vernum]. Pomimo teg o , są jeszcze rośliny które tylko nocą lub dniem kwiaty roztwierają; zkąd biorą początek — kwiaty, a od nich i

5. K w i t n i e n i e d z i e n n e (f. diurna) gdy kwiaty — na dz i e ń otwarte — na noc zamykają s ię ; jak w /F ilca ch [Convolvulus], yi W ie­

siołku [Oenothera].

6. K w i t n i e n i e n o c n e (f. nocturna) przeciwne poprzedniemu; jak w Dziwaczku ogrodowym [Nyctago hortensis].

INic zbywra także na takich co tylko w pewnych godzi­ nach otwierają się i zamykają: i ztych to dwóch zasad wychodząc L in n e u s z , ułożył k a l e n d a r z i z e g a r k w i a ­ t o w y : te atoli mają służyć tylko ku rozryw ce, gdyż im nie dostaje dokładności wymaganej od nas w mierzeniu

czasu.

Kwiaty rozwinięte mogą trwać w tym stanie różny przeciąg czasu: dla tego rozróżniamy je a z niemi i kw i­ tnienie, na:

7. K w i t n i e n i e p r z e m i j a j ą c e (f. ephemera) z kwiatami tyl­ ko noc, dzień, lub dobę trwającemi; w Doboivniku [Tradescantia],

295

w Czystku [Cistus] i niektórych Kalitach [C actus]: lub tylko kilka godzin; jak w Tygrysóicce Vawiow^J [Tigridia pavonia],

8. K w i t n i e n i e t r w a ł e (f. persistens) rozciągające się do kil­ ku dni lub tygodni; w Hyacyncie [H yacintbus] i największej części roślin.

W reszcie kwiaty rozw inięte, w samej barwie przed­ stawiają odmiany, a ztąd powstaje:

9. K w i t n i e n i e p r z e m i e n n e ( f. versatilis ) gdy przez czas kwitnienia, barwa korony odmienia się po kilka razy; jak w Miodunce [Pulmonaria] i wielu Szorstko Ustny cli [Asperifoliae ] : gdzie barwa przemienia się na różow ą, czerwoną i błękitną w różnych stopniach. Co w iększa, zmiana ta może codziennie mieć miejsce w W iesiołku

m leczolistnym [Oenothera Taraxacifolia], lub W ilcu różnobarwnym

[Convolvulus versicolor] rano różowym, w południe czerwonym, a w wieczór białym.

10. K w i t n i e n i e s t a ł e ( f. stabilis) w którem kwiaty zacho­ wują ciągle jednostajne ubarwienie; jak w Róży [Rosa] i w. i. (*).

Wszystkie części kwiatów można podzielić na—A . i s t o ­ t n e (partes essentiales), w których właśnie odbywa się sa­ ma sprawa uptodnienia; nazywają je jeszcze n a r z ę d z i a ­ mi p ł c i o w e m i (organa sexualia) , jakiemi są pręciki i słupki:— B . na o c h r a n i a j ą c e (p. obtegentes) przezna­ czone jedynie do ochrony pierwszych od wpływów zew n ę­ trznych, aż do chwili ich zupełnego udoskonalenia; gdzie należą korony i kielichy, pod ogólnem nazwiskiem o k w i a ­ t u (perianthium) : — wreszcie C. d o d a t k o w e (p. acces- soriae) jako przeobrażenia różnokształtne dwóch poprze­ dnich, uchodzące pod mianem miodników; lub też różne rodzaje narzędzi służących do przyczepienia się wszystkich innych— jak osadniki lub krążki.

[*] Wszystkich dopiero wyliczonych odmian kwitnienia nazwiska, zastosować należy do samychze k w i a t ó w, bo od nich bierze początek kwitnienie: a tak będą k w i a t y w i o s e n n e , l a t o w c , j e s i e n n e , z i m o w e , d z i e n ­ n e , n o c n e , p r z e m i j a j ą c e , t r w a l e , p r z e m i e n n e i s t a ł e .

296

Ponieważ upłodnienie jest istotnem przeznaczeniem kwiatu, a sprawa podobna w istotach żyjących odbywa się za pomocą dwóch p ł c i (sexus) odrębnych, przeto i w kwia­ tach roślin podobne odróżnienie ma miejsce; gdzie p r ę ­ c i k i (stamina) jako p ł o d n i ki są oznaką m ę z k i e j (s.m a- sculus), a s ł u p k i (pistilla) ż e ń s k i e j (s. foemineus) jako r o d n i k i . W stanie największej prostoty kw iat, może po­ siadać li tylko same pręciki lub słupki i w tedy nosi imię j e d n o p ł c i o w e g o (f. unisexualis), albo o s o b n o p ł c i o - w e g o (diclinus); który w pierwszym razie będzie m ę z - ki m (f. masculus v. agynus) oznaczanym dla skrócenia w drugim zaś — ż e ń s k i m (f. foemineus v. anandrus), ze znakiem ę . Tu także osadzenie kwiatów osobnopłciowych, ma wpływ na podział roślin niemi obdarzonych na o d d z i e i - n o p ł c i o w e (pl. m onoicae), r o z d z i e l n o p ł c i o w e (pl. dioicae) i m i ę s z a n o p ł c i o w e (p l. polyoicae); o czem przy pręcikach. Gdy w tymże samym kwiacie będą się znaj­ dować słupki razem z pręcikami, wtedy otrzyma miano d w u p ł c i o w e g o (f. hermaphroditus) a za znak <£ . W obu atoli wypadkach będzie n i e z u p e ł n y m (f. incompletus), jcźli narzędzia płciowe nie będą otoczone jaką z części ochraniających, stanowiących okwiat; jeżeli zaś kwiat i te posiada — będzie z u p e ł n y m (f. completus).

W kwiacie zupełnym f ig . 277 — postępując od środka ku obwodowi — zaw sze środkową część zajmuje A. s ł u ­ p e k y , złożony z j a j e c z n i k a najniższego, s z y i k i środ­ kowej i z n a m i e n i a najwyżej położonego: zaraz po nim na zewnątrz leżą B . p r ę c i k i e, e, powstałe z n i t e k słu­ żących za podpory, z g ł ó w e k na nich uwieszonych i p y ł k u w tychże zawartego: dalej ku obwodowi leży C .

k o r o n a c ,c, powstała z p ł a t k ó w zwykle żywobarwnycb: a najbardziej na zewnątrz — D . k i e l i c h b , utworzony

z d z i a ł e k umajonych, zbliżających się budową do liści. Wszystko to czepia się o s a d n i k a k w i a t o w e g o , który inaczej jeszcze zw ą d n e m k w i a t o w e m a nawet i k i e ­ l i c h o w e m .—’A lubo największa liczba kwiatów zwykła zawierać wszystkie części dopiero co wzmiankowane, nie zbywa na takich co niektórych nie posiadają. I tak: Tuli­ panowi (Tulipa) zbywa na szyjce; Rokornakowi (Aristo- locliia) na nitkach; Jemioło (Viscum) na koronie; Zaw il­ com (Anemone) nakielichu; Jałowcowi (Juniperus) samcze­ mu na słupkach, a samiczemu na pręcikach; w Pandanie

brakuje wcale okwiatu. W tym to ostatnim razie kwiat zyskuje imie n a g i e g o (f. nudus), gdyż narzędzia płciowe zostają bez żadnej osłony.'— W reszcie kwiaty jeszcze roz­ różniamy na p o j e d y n c z e (f. simplices), pojedynczo na

osadniku kwiatowym wyrastające; jak w Malm (Papayer):

i na z ł o ż o n e (f. composili) w znacznej liczbie na spól-

nym osadniku poprzyczepiane; jak w Glótcko zrosły ch

(Synantherae), gdzie pojedyncze kwiaty przybierają nazwę k w i a t c c z k ó w (flosculi).

Przed opisaniem szczegółowem odmian dopiero co w y­ uczonych części kwiatów, należy i na to zwrócić uwagę, że kwiaty w całości uw ażane, posiadają jeszcze różne czę­ ści pośrednie, za pomocą których czepiają się korzeni, ło­ dyg, liści i t. p. —- a temi są szypułki; tudzież, że za­ chowują pewny porządek tak w ułożeniu na roślinie jako i w rozwijaniu się ogółowem — a ta ich własność uchodzi pod mianem u k w i t n i e n i a (inflorescentia). Przeto pomów­ my najpierw o obydwu: lecz licząc w ukwitnienie i szy­ pułki jako jego podstawę, równie i przysadki kwiątowe z ich przeobrażeniami.

USTĘP PIERWSZY.

O WYRASTANIU KWIATÓW, CZYLI 0 UKWITNIENIU.

Pod u k w i t n i e n i e m ( inflorescentia) rozumiemy uło­ żenie kwiatów na roślinie bądź ogółowe bądź cząstkowe, jako też i kolej w ich rozwijaniu się. Jak bądź zaś uło­

żone kw iaty, czepiają się za pomocą s z y p u ł e k mniej więcej wyraźnych.

S z y p u ł k ą (pedunculus) j i g . 298 nazywamy część w,

podległą kwiatowi, za pomocą której tenże przyrasta do in­ nych części rośliny, zyskując od niej miano k w i a t u s z y - p u ł k o w e g o (f. pedunculatus); jak w Jaskrze (Ilanuncu- lu s): jeźli zaś jej nie posiada — będzie b e z s z y p u ł k o ­ w y m (f. sessiiis) fig-. 323.

Szypułka jeźli ulega rozgałęzieniom /% . 310, to głó­ wna jej część « , nosi imię s z y p u ł k i g ł ó w n e j (p. uni- vcrsalis v. rhachis); gałązki zaś dalsze b , b , s z y p u ł e - c z e k (pedicelli). W rodzinie Okółkowych (Umbełliferae) i im podobnych w ukwitnieniu, szypułki— jako wychodzące promienisto z jednego punktu — nazwano p r o m i e n i a m i (ra- dii) fig. 311, a te jeszcze rozróżniono na g ł ó w n e (r. uni­ versales) a, a, a , i c z ą s t k o w e (r. partíales) b, ó, b.

Szypułka może być uważana pod wszystkiemi te mi względami co łodyga i ogonek: główniejsze zaś jej od­ miany są:

1. S. t r w a ł a (p. persistens) która dłużej trw a jak owoc; w Cy­

trynie [Citrus].

2. S. o d p a d a j ą c a (p. deciduus) wraz z owocem; w Jabłoni [Malus],

3. S. k o r z e n i o w a (p. radicalis) wychodząca z kątów liści ko­ rzeniowych ; jak w Gdułę [Cyclainen] fig . 320. Zyskuje ona miano g ł ą b i k a (scapus) jeźli w yrasta ze środka wieńca liści korzeniowych;

w llyacyneie [Hyacinthus] , Tulipanie [Tulipa] fig . 113. 298

299

4. S. ł o d y g o w a (p. caulinus) w Męczennicy [Passiflora] f g . %77. 5. S. o g o n k o w a (p. petiolaris) zrosła z ogonkiem w znacznej Części ; w Leńctr bezprzysadkowym [Thesium cbracteatum]. f g . 310,

6. S. n a l i s t n a (p. epiphyllus) wychodząca z powierzchni blaszki liścia, w Myszopłochu [Ruse us]. fig . 313.

7. S. b r z e g o w a (p. marginalis) osadzona na brzegu blaszki li­ ścia; w Drzewoliście [Xylophylla]. f g . 299. a , a , a.

8. S. k ą t o w a (p. axillaris) w kątach liści; w Pieniążku [ Num- mularia]. f g . 107.

9. S. g a ł ę z i o k ą t n a (p. alaris) w kątach gałęzi wyrastająca; w Rapunkule [Fedia]. f g . 87.

10. S. n a p r z e c i w l i s t n a (p. oppositifolius) w Alkiermesie [Phytolacca decandra]. fig . 314.

11. S. b o c z n o l i s t n a (p. laterifolius) w wielu W ykach [Vicia].

fig • 315.

12. S. po d l i s t n a (p. extrafoliaceus) w Sopleńcu [Uvularia am- plexifolia]. f g . 316.

13. S. n a d l i s t n a (p. suprafoliaceus) w Miesiączniku kanadyj­

skim [Menispermum canadense]. f g . 310.

14. S. m i ę d z y l i s t n a (p. intrafoliaceus) wyrastająca w środku członka międzyliściowego ; w Psiankach [Solanum]. fig . 317.

15. S. w k e r z e h o ł k o w a (p. terminalis) kończąca niejako łody­ gę lub gałęź; w Zim o ziole [Linnaea borealis], f g . 318.

16. S. p r z y s a d k o w a (p. bracteatus) w osadzie opatrzona przy­ sadkami kwiatowcmi; w tejże roślinie.

17. S. ł u s k o w a t a (p. squammosus) pokryta drobnemi łuskami; w Gwiazdoszu wrzosowatym [Asler erieoides]. f g . 319.

18. S. n a g a (p. nudus) bez żadnego pokrycia; w W yce [Vicia]^

f g . 315.

19. S. ś r u b o w a t a (p. spiralis) podobnie skręcona; w Gdule

ziemnej [Cyclamen europaeum] f g . 320.

20. S. j e d n o - d w u - t r z y - i t . d. w i e l o - k w i a t o w a (p. uni- bi-tri etc. multi-florus], o tyluz kwiatach.

21. S. p o j e dy n c z a (p. simplex) nie podzielona na odnogi; w Gdu­

le ziemnej [Cyclamen europaeum] jig . 320.

22- S. d w u d z i e l n a (p. dichotomus) podzielona na dwie odnogi;

w Z im oziole [Linnaea] fig. 318.

23. S. t r ó j d z i e l n a (p. tricliotomus) w P rzytulii ckropaw ój [Gal­ lium scabrum] Jig'. 321.

24. S. g a ł ę z i s t a (p. ramosus) w Micsiączniku kanadyjskim [Me- nispermum cauadense] Jig. 310.

Wszystkie odmiany osadzenia kwiatów pojedynczych na szypułkach nie podzielnych — choćby po kilka w jednym punkcie— noszą nazwisko A . u k w i t n i e n i a p r o s t e g o (inflorescentia simplex): gdy zaś szypułki — rozdzielając się rozmaicie lub też rozpłasczając — sprawiają większe na­ gromadzenie się kwiatów w pewne miejsca, wtedy ukwi- tnienie zyskuje miano B. z ł o ż o n e g o (i. composila), a u innych — w ł a ś c i w e g o ( i . proprie dicta). Prócz tego, ukwi- tnienie C. o g ó ł o w e (i. universalis) odnosi się do ułoże­ nia kwiatów na całej roślinie lub większych jego oddzia­ łach ; a D . s z c z e g ó ł o w e (i. partialis) do kwiatów znajdujących się na pewnych odnogach rośliny, lub na po­ mniejszych częściach ogółowego.

A . W u k w i t n i e n i u p r o s t e m kwiaty mogą bydź:

1. s a m o t n e (f. solitarii) wychodzące pojedynczo z kątów liści; jak w Pieniążku [Nummularia] f i g . 107.

2-. K. p a r z y s t e (f. gemini) wyrastające po dw a; w Kokoryczce

pospolitej [Polygonatum vulgare].

3. Ii. p o t r ó j n e (f. terni) w Oiance zó llej [Teucrium flavum]. 4. K. w i ą z k o w e (f. fasciculati) wychodzące w znacznej liczbie z jednego punktu; w W iśn i [Cerasus] fig . 322.

5. Ii. o k r ę g o w e (f. verticillati;,jeźli wyrastają z kątów liści te­ goż rodzaju lub naprzeciwległych , tworząc niejako pierścień koło ło" dygi; jak w Czyśćcu leśnym [Stachys sylvatica] fig. 303.

B. Co do u k w i t n i e n i a z ł o ż o n e g o :

W ystawiwszy sobie oś poprowadzoną środkiem rośliny przez całą jej długość, koniec górny tejże będzie w i e r z ­ c h o ł k i e m (vertex) rośliny: a podobnie rzecz się ma i w pojedynczych jej odnogach. Źe zaś przechodzi sam śro­ dek rośliny, przeto każdy punkt na niej obrany a tern

301 samém i wierzchołek, będzie skazówką jćj ś r o d k a ; a wierzchołek każdej z odnóg — środka tejże odnogi. Z tego stanowiska wychodząc, nikt nie zaprzeczy, źe sam tylko kwiat wierzchołkowy będzie ś r o d k o w y m ; a każdy inny nie wyrastający z wierzchołka — b o c z n y m : podobnie także i w odnogach, tylko kwiat ich wierzchołkowy będzie środkowym a każdy inny bocznym — względem odnogi do której należy. To mając na uwadze, oraz widząc że kwia­ ty nie wszystkie razem zwykły się rozwijać — tak w całej roślinie uważane jako też i w jej odnogach — lecz w pe­ wnej i oznaczonej kolei, podzielić możemy u k w i t n i e n i e z ł o ż o n e na trzy główne rodzaje, a to: na I. d o ś r o d ­ k o w e (i. centrípeta) inaczej zwane k ą t o w e m (i. axilla­ ris) lub b o c z n e m (i. lateralis), w którem kwiaty prawie zawsze wychodzą z kątów liści lub przysadków kwiatowych, a poczynają się rozwijać od dołu — a więc od zew nątrz, i ostatni rozkwita wierzchołkowy; przeto ukwitnienie postępuje ku środkowi rośliny: II. o d ś r o dko w e (i. centrifuga) czyli w i e r z c h o ł k o w e (i. terminalis), gdy najpierwszy rozwija się kwiat wierzchołkowy, a po nim z kolei kwiaty pomie­ szczone w kątach jego przysadków — a zatem boczne i bar­ dziej oddalone od środka; posuwa się więc rozkwitanie od środka rośliny: III. m i ę s z a n e (i. mixta) złożone z obu poprzednich w ten sposób, że ogólowe — bądź w całej ro­ ślinie bądź w jakiej jćj odnodze — może bydź odśrodkowe, gdy szczegółowe dośrodkowemi; lub odwrotnie.

I. U K W ITN IEO TE D O ŚR O D K O W E .

W e wszystkich gatunkach u k w i t u i e n i a d o ś r o d k o ­ w e g o (i. centrípeta) kwiaty najniżej położone zwykły roz­ wijać się najwcześniej; tak, że w czasie ich zupełnego

rozkwitnienia, nadległych pączki zaledwie pękają, a naj­ wyżej posunięte rozwijają się dopiero wtedy gdy już pierw­

sze poosadzały owoce. Zależy to od odbywającego się

ciągle wzrostu wierzchołkowego łodygi, która na swych odnogach dzierży coraz nowsze kwiaty. Tu należą: k ł o s , b a z i a , k o l b a , g r o n o , w i e c h a , o k ó ł e k , b a l d a - s z e k , g ł ó w k a , k o s z y c z e k i p l a c u s z e k .

1. K ł o s (spica) będzie, jeźli wzdłuż szypułki głównej — którą lu zwać będziemy o s i ą (axis) — trw ałej, wcale nie podzielnej, będą poosadzane kwiaty bądź bez - bądź krót­ ko - szypułkowe (*); tak jednak, źe oś w jej przebiegu widzieć można: n. p. w P rzełączn iku kłosowym (Veronica spicata). Kwiaty podobnie uporządkowane mianują k ł o s o ­ w e mi (f, spicati).

Z odmian rozróżniamy:

1. K. p o j e d y n c z y (s. simplex) dopiero co opisany.

2. K. z ł o ż o n y (s. composita) powstały z licznych kłosków, po- osadzanyck na osi, podobnie kwiatom pojedynczym; w Życicy [Lolium]

fig . 324.

3. Ii. s k u p i o n y (s. glomerata) powstały z wielu kłosków wyra­ stających bez szypułek z jednego miejsca ; w Trawie kupkowej [Da- ctylis glomerata]. •

4. Ii. j e d n o s t r o n n y (s. secunda) z kwiatami wyrastającemi w koło osi, lecz pozwracanemi w jednę stronę; jak w Goodzierze ro­

zesłanej [Goodiera repens] jlg . 325.

5. Ii. j e d n o b o e z n y (s. unilateralis) z temiż poprzyczepianemi tylko z jednej strony o si; w Szpigielii m arylandzkiej [Spigelia mary- landica] fig . 320.

6. K. ś r u b o w a t y (s. spiralis) z kwiatami obiegajęcemi oś w śru­ b ę ; w Śrub o kwicie jesiennym [Spiranthes autumnalis] jig . 327.

(“) I i r ó t k o s z y p u ł k o w y m , k r ó t ko o go n ko w y m i t. p. na­ zywamy narzędzie od którego krótszym je s t szypulka, ogonek i t. p.

303

7. K. d w u s t r o n n y (s. disticha) z kwiatami zwróconeini wdwie strony; w Życicy [Lolium] fig . 324.

8. K. c z t e r o s t r o n n y (s. tetrasticha); w Lewandzie fra n cu skiej [Lavandula Stoechas] fig . 328.

9. K. s z e ś c i o s t r o n n y (s. hexasticha); w Jęczm ieniu sześeio-

rzędowym [Hordeum hexastichum],

10. Ii. o b ł y (s. teres); w B rzance [Phleum].

11. K. ś c i ś n i o n y (s. compressa) z boków; w Zycie [Secale], 12. Ii. j a j o w y (s. ovoidea); w Turzycach [Carex] fig . 329. 13. K. b r z u c h a t y (s. ventricosa) obły, a w środku ogrubły; W Rdeście W ęzowniku [Polygonum bistorta] fig . 330.

14. Ii. k u l i s t y (s. globosa) w wielu C eb ulic ach [Scilla]. 15. K. p l e w o w y (s. glumacea) z kwiatami opatrzonemi ple­ wami za o św ia t; w Trawowych [Gramineae] fig . 324.

16. K. ł u s k o w a t y (s. squammifera) z łuseczkami zamiast okwia- t u ; w Oborowych [Cyperaceae].

17. K. p r z y s a d k o w y (s. bracteolata) z przysadkami po pod kwia­ tam i; w Lewandzie fra n cu skiej [Lavandula Stoechas] fig . 328.

18. K. l i s t n y (s. foliosa) z liśćmi pomiędzy kw iatam i; w Krwa­

wnicy pospolitej [Lythrum Salicaria].

19. K. c z u p r y n o w y (s. comosa) z wiązką liści na szczycie; W Lewandzie fra n cu skiej [Lavandula Stoechas] fig . 328.

20. K. c a ł k o w i t y (s. integra) bez żadnych przerw ; w tćjze roślinie.

21. Ii. p r z e r y w a n y (s. interrupta) w niektórych miejscach po­ zbawiony kwiatków; w Lewandzie wąskolistnej [Lavandula angusti- folia] fig . 331.

22. K. o k r ę g o w y (s. verticillata) w pewnych tylko ustępach, jak­ by w pierścienie kwiatami porosły ; w Piórniku okręgowym [Myrio- phyllum verticillatum] fig . 332.

23. K. p a r z y s t y (s. gemina) gdy ich dwra wyrasta z jedaego m iejsca; w Palczatee p a rzystej [Andropogon distachyonj.

24. K. p a l c z a s t v (s . digitata) w razie w yrastan ia kilku w zdłuz w ierzchołka g a łę z i lub ło d y g i; w Palczatee kosm atej [Andropogon

Iscbaemum] fig . 333.

25. K. w i ą z k o w y (s. iasciculata) jeźli tez wychodzą na krót­ kich szypułkach zkąd bądź.

r

20. K. o k ó ł k o w y (s . verticillata) gdy ich wielo w okółek wyrasta na szypułkach miernych, ze szczytu łodygi lub gałęzi; \v Ci-

borze długiej [Cyperus longus] fig . 334.

27. Ii. w i e t k i (s. laxa) a tóm samem z w i s ł y (s. nutans). 28. K. t ę g i (s. stricta) w Storczyku [Orchis]; a zatem w z n i e ­ s i o n y (s. erecta).

29. K. o b u p ł c i o w y (s. hermaphrodita) z samych kwiatów obó- płciowyeh ; w Storczyku [Orchis].

30. K. o d d z i e l n o p ł c i o w y (s. androgyna) z kwiatów obojej płci pomięszanych w jednym kłosie; w Turzycy [Carex]: i ten może jeszcze b ydź:

a. m ę z k o - ż e ń s k i (superne mascula) od wierzchołka z męz-

kiemi a od osady z źeóskiemi; w Turzycy głów kow atej [Ca­ rex capitata] fig . 336.

b. ż e ń s k o - m ę z k i (superne foeminea) odwrotnie; w Turzycy ja jo w a tej [Carex ovalis] fig . 337.

31. Ii. m ę z k i (s. mascula) z samych kwiatów męzkich; w T urzy­

cy rozdzielnopłciowćj [Carex dioica] a. f g . 335.

32. K. ż e ń s k i (s. foeminea) z samych żeńskich; tamże b. fig . 335.

Niektórzy osobne miejsce przeznaczają dla k i o s k ó w (spiculae): lecz te — jako powstałe z kilku k w i a t k ó w p l e w o w y c h (flores gluinacei) wyrastających w połącze­ niu i objętych osohną p l e w ą k i e l i c h o w ą (lepicena) — winny bydź ze wszech miar uwaźanemi za c z ą s t k o w e u k w i t n i e n i a ukwitnień o g ó ł o w y c h w kłosy, wiechy,

kupki i t. p. Widzieć je możemy we wszystkich niemal

Trawach (Gramina); jak w Ż ycicy (Lolium) f g . 324, lub w Stokłosie (Bromus) f g . 338.

W k ł o s k u też same odmiany rozróżnić wypada co i w k ł o s i e : lecz prócz tego trzeba być bacznym na liczbę kwiatków wr nim znajdujących się; na liczbę plew kieli­ chowych , a nawet i na ich jakość. Powstają więc ztąd k ł o s k i :

1. K. j e d n o k w i a t k o we (s. uniflorae) w Miotle [Agrostis] f g . 339. 2. K. d w u k w i a t k o w e (s. bidorae) w Śm iałku [AiraJ f g . 340.

3. Ii, t r z y - i t. d. w i e 1 o -k w i a t ko w c (s. tri-otc. multi-ilorae); jak w Życicy [Lolium] f g . 324.

4. Ii. l a n c e t o w a t e (s. lanceolatae) wązkie, w końcu zaostrzone;

Vf Stokłosie dachowej [Bromus tectorum] f g . 341.

5. Ii. s e r c o w a t e (s. cordatae) w osadzie wykrojone; w Drzączce większej [Briza major] fig . 342.

0. Ii. t r ó j k ą t n e (s. trianguläres) w D riączce ziclonawćj [Briza virens] fig . 343.

7. li. p o j e d y n c z e (s. solitariae) w Ż ycicy [Loliuml f g . 324. 8. K. p a r z y s t e (s. binae) po dwa z jednego punktu wyrastające. 9. Ii. t r o is t e (s. ternae) po trzy; w Jęczmieniu [Hordeum]Jig. 344. 10. K. n a g i e (s. nudae) bez \yłosów, w tejże roślinie.

11. Ii. w ł o s i s t e (s. pilis cinctae) w osadzie włosami otoczone: w Trzcinie pospolitej [Arundo phragmites] f g . 345.

12. Ii. w e ł n i a s t e (s. lana cinctae) podobnie, lecz z wełną w o- sadzie; w W yklinie szorstkiej [Poa trivialis].

2. B a z i a (*) czyli k o t k a (amentum v. julus) przed­ stawia niejako gatunek kłosa utworzonego od kwiatów jc - dnópłciowych— w miejsce okwiatu posiadających ł u s k i zwa­ ne ki e l i c ho w e m i (squammae calycinae) — i odpadającego w całości po okwitnieniu lub dojźrzeniu owoców. Od niej kwiaty otrzymują imię b a z i o w y ch (f. amentacei). Za przykład niech nam posłuży W ierzb a lw a (Salix capraea); której bazię m ę z k ą przedstawia f ig . 3 4 6 , a ż e ń s k ą

fig.. 347. Oprócz wszystkich odmian kłosa mogących być zastósowanemi do bazi, pozostają jeszcze do wspomnienia głów niejsze:

1. B. d r ż ą c a (a. tremulum) ciągle bez poruszenia widocznego; w Topoli Osice [Populns tremula].

(*) Nie mogąc dociec zkądby pochodziło miano » k o t k a « udzielane od dawna w naszym języku temu rodzajowi ukwitnienia , i nie mogąc zrozumieć jego właściwego znaczenia, — użyłem w jego miejsce nazwy » b a z i a " ; gdyż powszechnie tak zowią wie­ śniacy ukwilnienie W ie r z b , B rzóz i To poi.

2 . B. w c z e ś n a (a. praecox) rozwijająca się przed liśćm i; w L e

szczynic [Corylus].

3. B. s p ó ł c z e ś n a ( a . cüetaneum) wraz z liśćmi rozwijalna; w B uku LFagus].

i . B. p ó ź n a (a. serotinum) jaw iąca się po ulistnieniu; w Chmie­

lu [Huniulus].

5. B. k u l i s t a (a. globosum) w Jaworze zachodnim [Platanus oc- cidentalis] fig . 348.

6. B. j a j o w a (a. ovoideuin) w Iwie [Salix capraea] fig . 347. 7. B. o b ł a (a. cylindricum) w Osice [Populus tremulal fig . 349. 8. B. o s t r o k r ę ż n a (a. conicum) w W ierzbic tr zy pręcikowej [Salix triandra] fig . 350.

9. B. c a ł k o w i t a (a. continuum) bez przerw ; w Osice [Populus tremulaj fig . 349.

10. B. p r z e r y w a n a (a. interruptuin) w pewnych odstępach; w

Dębie szypułkowym [Qucrcus pedunculata] fig . 351.

11. B. z b i t a (a. coufertum) z kwiatami gęstemi w Osice [Populuä trémula] f g . 349.

12. B. r z a d k a (a. rarum) kwiatami z rzadka o k ry ta ; w W ierz­

bic strzalkow alćj [Salix hastata] fig . 352.

13. B. s k ą p o k w i a t o w a (a.pauciflorum) o małej liczbie kwiatów; w W ierzbie tępo Ustnej' [Salix retusa] f g . 353.

14. B. b e z s z y p u ł k o wa (a. sessile) w Iwie [Salix capraea] fig . 346 i 347.

15. B. s z y p u ł k o w a (a. pedunculatum) w W ierzbie trójpręciko-

wćj' [Salix triandra] fig . 350, w Dębie [Quercus] fig . 351.

3. Ko l b a (spadix) jest także jakby gatunkiem kłosa; lecz z osią grubą i m ięsistą, pojedynczą lub rozgałęzioną, osadzoną kwiatami nagiemi, jednopłciowemi, wyraźnie po- odosobnianemi, przez co nabiera wejźrzenia właściwego, cechującego ją: jak wr Czerwieniu (Galla)

fig.

2 . K. p o c h w o w a (a. gpathaceus) wyrastająca z pośrodka pochwy otulającej ją w p ą k u ; w Czerwieniu [Calla] fig. 300.

3. K. k ł o s o w a t a (s. spicaeformis) z o sią niepodzielną; w Czer­

wieniu [Calla] fig - 300.

4. K. g r o no w a t a (s. racemosus) z osią raz podzielną; f i g . 355. 5. K. w i e c h o w a t a (s. paniculatus) z osią więcej jak raz roz­ gałęzioną ; w Arece cukrowej [Areca saccharifera] f i g . 350.

6. K. s z y d ł o w a t a (s. subulatus) długa i coraz cieńsza; w Żm i-

jow niku [Dracontium] f i g . 357.

7. K. m a c z u g o w a t a (s. clavatus) w której tylko od osady oś pokrywają kw iaty, od góry zaś jest nagą i zgrubiałą; w Obrazkach

plamistych. [Arum maculatum] fig . 358.

8. K. o s i a d a (s. tectus) cala kwiatami; w Czerwieniu [Calla]

fig . 300.

9. K. o s t r o k r ę z n a (s. conicus); w Tataraku [Acorus] fig . 359.

4. G r o n o (racemus) b ędzie, gdy szypułka główna raz

rozgałęziwszy się nie regularnie, dopiero na odnóźkach

dzierży kwiaty bez-lub szypułkowe; jak w M iesięczniku

kanadyjskim (Menispermum canadense) f g . 310. Udziela ono swym kwiatom nazwiska g r o n o w y c h (f. racemosi). Do niego także można zastosować wiele z tego cośmy po­ wiedzieli o odmianach kłosa; a nawet zamiast kwiatów pojedynczych, może na swych odnogach mieć kłoski. Na szczególną uwagę zasługuje;

1. G. s c i ś n i o n e (r. coarctatus) z odnogami jakby sciśnionemi wraz i wzniesionemi w g ó rę; w Stokłosie m iękkiej [Bromus mollis]

fig . 338.

2. G. z w i s ł e (r. deflexus) całe od osady nachylone ku ziemi; w Kwaśnicy pospolitej [Berberis vulgaris] fig . 360.

3. G. s c h y l o n e (r. cernuus) tylko w wiei’zcbołku; w Lanuszce [Convallaria majalis] fig . 361.

4. G. w i s z ą c e (r. pendulus) wraz z gałęzią z której wyrasta W doł nagięte ; w liłokoczce p ierza stej [Staphylca pinnata] f i g > 362.

5. G. j e d n o b o cz n e (r. unilateralis) z gałązkami z jednej strony szypułki głównej w yrastającem i; w Lobelii kardynalskiej [Lobelia cardinalis] f i g . 363.

308

6. G. j cd n o st r o n ne (r. secundas) z odnóżkami wychodząeemi ze wszech stron szypułki głów nej, lecz zwróconemi w jednę stronę; w Lanuszce [Convallaria majalis] f i g . 361.

7. G. o k r ę g o w e (r. verticillatus) z gałązkami szypułki głównej okręgowemi; w Strzałce strzałkolistnćj[SagiU&ria sagittaefolia]/% \ 364.

8. G. p a r z y s t e (r. conjugatus) gdy ich dwa wyrasta z jednej gałęzi; jak w Iitokoczce p ierzastej [Staphylea pinnata] f i g . 362. <*

5. W i e c h a (panícula) zupełnie odpowiada gronu; atoli szypnłka jćj główna mocno się rozgałęzia w odnogi bardzo poprzedłużane i rozpierzchłe; a te dopiero dźwigają kwia­ ty lub kłoski. Zwykły one maleć ku g ó rze, a z niemi i liczba kwiatów lub kłosków na nich osadzonych. Odznacza się szczególniej w roślinach Trawowych (Gramineae) n. p. w Śmiałku wodnym (Aira aquatica) j i g . 365 lub w Sto­ kłosie dachowej (Bromus tectorum) f ig . 366. Kwiaty z po- dobnćm ułożeniem noszą imię w i e c h o w y eh (f. paniculati)*

To ukwitnienie, oprócz odmian w gronie przytoczo­ nych, innym nie ulega; lecz jak w tamtćm tak i w tć j Wiele zależy na kłoskach pojedynczo uważanych.

6. O k ó ł e k (umbella) odznacza się szypułkami równo- długiemi wyrastająccmi z jednego punktu, czyli (jak się już wspomniało na stron. 298) p r o m i e n i a m i , na końcach któ­ rych poosadzane kwiaty, muszą koniecznie tworzyć po­ wierzchnią wypukłą, będącą odcinkiem kuli; jak wńdziemy w Kminie 'pospolitym (Carum Caryi) f g , 367. Kwiaty wchodzące w jego skład zwą o k ó ł k o w e m i (f- umbellati).

Jeżeli p r o m i e ń g ł ó w n y a, a, każdy na swym w ierz­ chołku ma podług tych samych prawideł więcej poosadza- nycli p r o m i e n i c z ą s t k o w y c h b, b, — tworzy o k ó ł e c z - k i (umbellulae) c,c,c,c. Tak w okółku jako i okółeczku, jeżeli będzie stała liczba promieni, to się te liczą; a ztąd:

1. O. t r ó j - c z t e r o - i t. d. p r o m i e n i o w y (u. tri - quadri - ctc radiata); w Snitcc [Sisoa Ammi] fig - 368.

309

2 . O. w i e l o p r o m i e n i o w y (u. multiradiata) z więcej jak siedmiu promieniami; w Cźechrzycy pospolitej [Anthriscus vulgaris] f i g . 309.

3. O. z b i t y (u. confería) gdy kwiatki tak gęsto sto ją, ze pomię_ dzy niemi nie ma żadnego przestworu wolnego; w tó p e roślinie//^-. 369.

A. O. r z a d k i (u. rara) odwrotnie; w Kminie [Carum] f i g . 367.

5. O. be z s z y p u ł k o w y (u. sessilis) wychodzący bezpośrednio z ło d y g i; w Tawule wierzbolistnój [Spiraea salicifolia] f i g • 322. .

6. O. p o k r y w k o w y (u. involucellata) bez pokryw przy osadzie promieni głównych a ,a , lecz z pokrywkami c,c,c, pod okółeczkami byb,b-, w Trzebuli ogrodowej [Chaerophyllum sativum] f i g . 311.

7. O. p o k r y w o w y (u. involucrata) z pokrywami a, i pokrywkami b; w Snilce [Sison] f i g . 368.

8. O. n a g i (u. nuda) bez pokryw i pokrywek; w Biedrzeńcu p o ­

spolitym [Pimpinella Saxifraga] f i g . 367.

7. B a l d a s z e k (sertulum) jest gatunkiem okółka, lecz jego promienie nie są sobie r ó w n e; a to w ten sposób, że środkowe są najkrótsze— a ku zewnątrz przydłużając się — w obwodzie stają się najdłuższemi: dla czego powicrzchnki kwiatów bywa plaska lub w k lęsła ; jak w M a r c h w i (Dau- cus) f ig . 621, g d z ie b a ld a s z e k a, może się d z ie lić na b a l - d a s z e c z k i (sertulula) b,b. W nim odmiany teź same co w okółku; dla tego je zamilczamy.

8. G ł ó w k a (capitulum) oznacza zbiór kwiatków bez r lub bardzo krótko -szypułkowych, wyrastających z w ierz­

chołka głównej szypułki. Ze zaś przez to kwiaty zdają

się wychodzić njejako z jednego punktu i lezą bardzo cia­ sn o, przeto udzielono im nazwy s k u p i o n y c h (f. aggrc_ gati); jak świadczą K oniczyny (Trifolium) f ig . 372.

R zeczyw iście, główki uważać można za odmiany ró­ żnych rodzajów ukwitnień dośrodkowych —> bądź kłosa, bądź grona, bądź okółka— powstałe przez skrócenie zbyteczne s z y p u łk i głównej.

Do odmian jej należą:

1. G. k u l i s t a (c. globosum) w Nauklei k o lc z y s te j [Nauclca acu- leata] f i g . 373.

310

2 . G. p ó ł k u l i s t a (c. hemlsphericum) w 2 aw ciągu główkowyni [Statice Armeria] f i g . 374.

3. G. o s t r o k r ę ż n a (c. conicum) w Koniczynie czerwonej [Tri­ folium rubens] f i g . 375.

4. G. j a j o w a t a (c. ovatum) w Koniczynie łąkow ej [Trifolium pratense] f i g .

372-5. G. o b ł a (c. cylindricum) w Drapaczu suknoiealskim [Dipsacus fullonum] f i g . 376.

C. G. k o l b i a s t a (c. spadicatum) której osadnik długi, g ru b y 1 soczysty naśladuje oś kolby; jak w tymże Drapaczu [Dipsacus]//g\ 377.

7. G. o k ó ł k o w a t a (c. umbelliforme) w której — kwiateczki ró- wnoszypułeczkowe, wychodząc z samego koniuszka szypułki głównej, naśladują okółek ; ja k w Koniczynie rozesłanej [Trifolium repens]

f i g . 378.

8. G. p o k r y w o w a (c. involucratum) opatrzona w osadzie listka­ mi, róznemi od reszty liści ; w Drapaczu [Dipsacus] f i g . 377; w Ko­

niczynie łąkow ej [Trifolium pratense] f i g . 372.

9. G. n a g a (c. nudum) bez żadnych przysadków w osadzie ; w K o­

niczynie rozesłanej [Trifolium repensj f i g . 378.

10. G. p o j e d y n c z a (c. solitarium) zawsze i wszędzie; w Naulilei [Nauclea] f i g . 373.

11. G. p a r z y s t a (c. conjugatum) gdy dwie razem w yrastają; ja k w Przelocie pospolitym [Antbyllis vulneraria].

12. G. w i e r z c h o ł k o w a (c. verticale) osadzona na końcu łodyg* *ub gałęzi ; w Drapaczu [Dipsacus].

13. G. k ą t o w a (c. axillare) przytwierdzona w kącie liści«; w Nau- klei [Nauclea] f i g . 373.

9. K o s z y c z e k (calathis v. calathium) — który dawniej liczono do g ł ó w e k — odznacza się od nich tćm , źe szy- pułka głów na, nabrzmiewając w miejscu przyczepienia się

kwiatków — wypłascza się lub grubieje. Podobnie prze­

obrażony wierzchołek szypułki głów nej, nosi nazwę o s a ­ d n i k a k w i a t o w e g o s p ó l n e g o (receptaculum floris com­ mune v . phoranthium y. clinanthium). Prócz tego koszyczki posiadają stałą cechę w pokrywie szczelnie przylegającej do ich osady, zwanej dawniej k i e l i c h e m o g ó l n y m lub

p o k r y w o w y m (ca ly x communis v. involucratus) a dziś k i e l i c k o k r y w ą (periclinium). O obu tych narzędziach, pomówiemy nieco niżej, przy kielichu i osadzie części kwia­ towych.

Wszystkie kwiaty w podobnem ukwitnieniu noszą mia­ no k o s z y c z k o w y c h (f. calathidei) lub z ł o ż o n y c h (compositi).

Do odmian główniejszych tego ukwitnienia odnoszą:

1. K. k w i a t e c z k o w y (c. flosculosum v. discoideum) powstały z samych kwiateczków z u p e ł n y c h rureczkowych f i g . 290; jak w Sierjjiku [Serratula] f i g . 295.

2. Ii. p ó ł k w i a t e c z k o w y (c. semiflosculosum) z samych kwia­ teczków j ę z y c z k o w y c h ; jak w Podróżniku [Cichoreum] fig . 379.

3. K. p r o m i e n i o w y (c. radiatum) w którym kwiateczki środko­ we są zupełne i tworzą ś r o d e k (discus), a obwodowe języczkowe zwą się p r o i n i c n i a m i (ra d ii); zkąd ukwitnienie przybiera postać promienistą: n. p. w Rumianie [Anthemis] f i g . 380.

Kształt koszyczka zwykle o d p o w iad a p o staci o sa d n ik a ,

który dla te g o w ro ś lin a c h K o s z y c z k o w y c h (G a ła lh iflo ra e ) b a rd z o w a ż n y c h cech d o s ta rc z a . N ie j e s t on n ic z e m in n e m ty lk o skróconą lub wypłasczoną osią ukwitnienia 5 dla po­ znania zaś jego odmian, odsyłam do ustępu mówiącego o nim przy o s a d z e n i u c z ę ś c i k w i a t o w y c h .

10. P l a c u s z e k (coenanthium) f g . 381 podobny jest zupełnie koszyczkowi z powodu o s a d n i k a s p ó l n e g o ; tylko w nim tenże osadnik d ,d,d, rozszerzony, nie posiada żadnej pokrywy zewnętrznej. Z jego powierzchni górnej zaklęsłej c,c, jakby wnętrznej, otwierającej się w e, w y­ rastają kwiatki męzkie a, i żeńskie b, zatopione nieco w jego istocie. Przykład mocno wklęsłych mamy tylko

W roślinach zagranicznych w Dorsteniach (Dorstenia), M t- trydiiteachQAitrydatea)— a prawie zamkniętych placuszków w Figach (Ficus), z których wzór dopiero co był użyty za

przykład. Przekrój poprzeczny osadnika podobnego pla­ cuszka z jajecznikami pozatapianemi w jego istocie, przed­ stawia M itrydatea (Mitrydatea) na f i g . 382.

n . U K W IT M E R IE O D ŚR O D K O W E .

W tym rodzaju ukwitnienia, łodyga najpierw kończy swój wzrost wierzchołkowy; albowiem , gdy na szczycie jej osi rozwinie się pierwszy kw iat, ona staje w swym wzroście. Dopiero z kątów przysadko w kw iatow ych— o- taczających w różnej liczbie tenże kwiat pierwotny — w y­ chodzą podobne kwiaty wierzchołkowe przysadkowe, a z kątów ich przysadków znów podobnego rodzaju kwiatki: i tak bez końca. Tu więc kwitnienie poczyna się w środ­ ku r o ś l i n y i postępuje coraz bardziej ku zewnątrz — cho­ ciaż W g ó rę: jak to widzieć m o ż e m y w B żie H ebdzie

(Sambucus Ebulus) f i g . 383.

Do odmian tego rodzaju ukwitnienia, należy p o d b a l - d a s z e k , w i ą z k a i k u p k a .

11. P o d b a l d a s z e k (cyma) otrzymał nazwisko z po­

dobieństwa na pozór do baldaszka. Powstaje on podobnie

jak się dopiero powiedziało: lecz ponieważ wszystkie kwia­ ty dochodzą wysokości prawie równej wierzchołkowym wszystkich odnóg ukwitnienia, lub też — mając równej dłu­ gości szypułki główniejsze tw orzą, niejako odcinki kuli-—• nadają ukwitnieniu podobieństwo do baldaszka lub okółka. A ztąd kaźden pojmie i żródłosłów podbaldaszka, przed­ stawionego na f i g• 383. z B zu Hebdu (Sambucus Ebulus).

Z odmian potrzeba znać:

1. P. d w u (1 z ie In y (c. dicliotoma.) z szypułką nieskończenie dzie­ lącą się na dwie ; w Rapunkulo [Fedia] f i g . 87.

2. P. t r ó j d z i e l n y (c. iripartita) z szypułką główną o tyluż od­ nogach ; w B zie Hebdzie ISambucus Ebulus! f i g . 383.

3. P. w i c l o d z i e l n y Ce« multipartita) o licznych odnogach; vr

Jarzm iance w iększy [Astrantia major] J'tg. 384.

4. P. p ł a s k i (c. piana) w Bzie [Sambucus]. 5. P. k u l i s t y (c. globosa) w H ortensyi [Hydrangea].

G. P. z u p e ł n y (c . completa) z kwiatem wierzchołkowym wyra­ źnym ;' w Rucie [Ruta].

7. P. n i e z u p e ł n y (c. incompleta) z tymże niknącym; w Ostro-

inleczach [Euphorbial.

12. W i ą z k a (fasciculus) jest tylko odmianą podbaldasz- ka nie wykształconego. W niej szypułka główna i pobo­ czne są prawie żadne; tak dalece, źe kwiaty na pozór

zdają się wyrastać w g ł ó w k ę : atoli rozwijanie się ich postępujące od środka ku zew nątrz, wskazuje rodzaj ukwi- tnienia odśrodkowego. Prócz tego cechą wiązki jest także i to , że zawsze zakończa gatęź lub łodygę. Przykład w G o i. dziku K artuzku (Dianthus Carthusianorum) f i g . 385. Z od­ mian rozróżniamy tylko m a ł o k w i a t o w ą (f. pauciflorus)

w e wspomnianym K artuzku (Dianthus Carthusianorum),

tudzież w i e l o k w i a t o w ą (f. multiflorus) w Lepnicy da­ masceńskiej (Lyclmis damascena).

13. K u p k a (glomerulus) także tu należy: różni się zaś od wiązki tem , źe okrywa w wielkiej liczbie łodygę gdzie­ kolwiek tylko ta liście posiada; bo kupka zaw sze wyrasta z ich kątów: jak to widziemy w Rojowniku lekarskim (Me- lissa oflicinalis), Pomurniku lekarskim (Parietaria oflici- nalis) f ig . 386. W jej postaci też same odmiany można rozróżnić co i w główce.

III. UKWITNIENIE MIESZANE.

Samo nazwisko nastręcza pojęcie, źe ukwitnicnia tego oddziału muszą powstawać z połączenia się obu p o p r z e d ­ nich, to jest do- i od-środkowego. Może to n a s t ą p i ć jedy­ nie w ten sposób, że , gdy ogółowe ukwitnienie będzie je ­

dnego rodzaju, to szczegółowe muszą postępować w dru­ gim rodzaju. Ztąd biorą początek d w a gatunki: do jednego należy b u k i e t i o g o n , a do drugiego b a l d a s z k o g r o n .

14. B u k i e t (thyrsus) będzie wtedy gdy oś główna w ukwitnieniu ciągle wzrasta a przeto zachowuje się do- środkowo, gdy tym czasem poboczne jej odnogi rozwijają się odśrodkowo. Jest on więc ogółowo gronem, rozgałę- ziającem się szczegółowo na pomniejsze podbaldaszki; jak to widziemy w W inorośli (V itis), w L ig u strze (Ligustrum)

j i g . 3 8 7 .— Zwykle bywa zbity i ostrokrężny; co właśnie dawniej za całą cechę bukietu poczytywano.

15. O g o n (anthurus) tu także odnieść powinniśmy; al­ bowiem ogółowo zachowuje się jak kłos lub grono, a szcze­ gółowo rozwija w kupki gęsto ościelające końce gałęzi lub łodyg. N azw ę otrzymał z podobieństwa do ogona zwierząt niektórych; jak widziemy w Szarłatach (Amaranthus) f ig .

388. Z odmian znamy nie w iele, bo tylko:

1. O. p o j e d y n c z y (a. simplex) bez rozgałęzień; w Szarłacie

paryzkim [Amaranthus parisiensis] f i g . 388.

2. O. r o z g a ł ę z i o n y (a. ramosus) na wiele odnóg; w Szarłacie

ió łty m [Amaranthus flavus] f i g . 389.

3. O. c a ł k o w i t y (a. integer) bez przerw ; w obu powyższych

Szarłatach [Amaranlhi] f i g . 388 i 389.

4. O. p r z e r y w a n y (a. interruptus) w pewnych odstępach; w S zar­

łacie śniadym [Amaranthus lividus] f i g . 390.

16. B a l d a s z k o g r o n (co ry m b u s) jest zupełnie prze­ ciwny obu poprzednim; bo ogółowo przedstawia podbalda- szek, złożony szczegółowo z różnych ukwitnień dośrodko­

wych: n. p. koszyczków w Jastrzębcu podbaldaszkowym

(Hieracium cymosum), gron w Krwawniku pospolitym (A-

chillea Millefolium)

fig.

dziale Baldaszkogronowych (Gorymbiferae) rodziny Głów­

315 Kończąc naukę o ukwitnieniach jeszcze to dodać mu­ s z ę , ź e — gdy nie podobna było wyliczać wszystkie może- bne odmiany każdego z ukwitnień, z przyczyny nie ustan- nego powtarzania jednej i tejże samej rzeczy— sądzę za rzecz nie zbędną ostrzedz czytelnika, aby oprócz wymie­ nionych odmian, zaw sze w kaźdćm ukwitnieniu miał na bacznej uwadze: jego p o ł o ż e n i e , k i e r u n e k , s p o s ó b i m i e j s c e p r z y c z e p i e n i a , p o s t a ć , r o z s z e r z e n i e lub s c i ś n i e n i e ogółow e, także l i c z b ę , k i e r u n e k i g a t u n e k k w i a t ó w szczegółow ych, tudzież własności s z y p u ł e k tak głównych jako i ubocznych, a wreszcie różne części d o d a t k o w e i t. p.

Tu najstosownićj będzie wspomnieć z kolei o narzę­ dziach znajdujących się w niektórych roślinach przy osadzie szypułek lak kwiatów szczegółowych jako i ukwitnień. Przydatki tego rodzaju mają imię p r z y s a d k ó w k w i a ­ t o w y c h , k tó r e — albo same przez się lub rozmaicie przeobrażone —• otulają tak pąki pojedynczych kwiatów jako i różne rodzaje ukwitnień, służąc za ich ochrony o- stateczne, a to pod postacią p o k r y w , ł u s c z a k ó w , k i e ­ l i s z k ó w , p o c h e w lub p l e w .

1. P r z y s a d k i k w i a t o w e (bracteae) utkaniem zu­ pełnie odpowiadają liściom, tylko zwykle są delikatniejsze i różnie żywo ubanvione, tak, że pośredniczą niejako pomiędzy liśćmi a koioną. I lak: jasno pąsowe są w S za łw ii lśnącćj (Salvia splendens), błękitne w S załw ii m odry (Salvia Sclarea). Tak przysadki kwiatowe jako i z nich powstałe narzędzia uwazac można pod wszelkiemi temi względami pod jakiemiśmy rozbierali liście (stron. 190—2 12); oprócz tego szczególniej odznaczają się przysadki:

1. p o j e d y n c z e j . solitariae); w Konwalii Lanusj.ce [Convallaria majalis] fig . 361.

316

2. P. z r o ś ł e ż s z y p u ł k ą ( b. pedúnculo connatae) • w Lipie [Tilia] fig . 392.

3. P. g r z e b i e n i a s t e (b. cristatae) z wcinaniami gęstemi i pro- steini, na zewnątrz równo poodginane; w Pszeńcu grzebieniastym [Me- lampyrum cristatum] .fig. 393.

4. P. c z u p r y n o w e (b. comosae) wyrastające po nad kwiaty na kształt wieńca liś c i; w Lewandzie francuzkićj [Lavandula Stoechas]

fig . 328.

2. P o k r y w y (involucra) powstają z e zrosłych w ró­ żnej liczbie i rozmaicie przeobrażonych przysadków lub liści kwiatowych 5 i dla tego nie zawsze bywają żyw o u- barwione. Stanowią one niejako o k w i a t p r z y d a t k o w y osadzony pod szypułkami; jak w Sasatice (Pulsalilla) «j

j i g . 294. Cząstki na które się podzielają — zwiemy ł a t ­

k a m i (p h y lla v . la c in ia e ). Z n a jd u ją się najczęściej w ro­ dzinie Okółkowych (Umbelliferae); i tam o sa d z o n e pod o-

kółkami głównemi zysczą miano p o k r y w (involucra) — jak a, wSnitce (Sison) fig . 368, a pod okóleczkami — p o ­ k r y w e k (involucella) b. Inaczej, pierwsze zwą p o k r y ­ w a m i o g ó l n e mi (involucra communia v. universalia), a wtóre c z ą s t k o w e mi (i. partialia). Oprócz tego z odmian główniejszych znamy:

1. P. t r z y - c z t ć r o - i t. d. w i e l o - ł a t k o w e (i. tr i- t e tr a - e tc . poły - pliylla) według liczby łatek.

2. P. p o ł ó w k o w e (i. diinidiata) niejako od jednej strony wyra­ stające a \ w Szaleniu [Aethusa Cynapium] Jig. 308.

3. P. o b w i s ł e (i. dependentia) tamże fig . 308.

4. P. z r o s ł o ł a t k o w e (i. connata) z łatkami ze sobą pozrasta- łemij w Przewiortniu gw iazdkow atym [Bupleurum stellatum] Jig. 394.

5. P. p i e r z a s to d z i e 1 u c (i. pinnatifida) z łatkami takiemiz; w Marchwi [Daueus] fig . 021.

0é P. k i e l i c h o w a t e (i. calyciformia) podobne kielichowi; w Za-

w ciągu pospolitym [Statice Armería.] Jig. 395.

3. Ł u s c z a k (cupula) inaczej zwany m i s e c z k ą , powstaje z przysadków z budową zmienioną w zbitszą; któ

ry, nie tylko podpiera kwiat w czasie kwitnienia, ale na­ w e t — trwając wraz z owocem — pokrywa go w części lub W całości. Stosownie do budowy rozróżnia się, na:

1. Ł. ł u s k o w a t y (c. squammacea) utworzony z drobnych łuse- czek ; w Dębie [Quercus] fig . 396.

2. Ł . l i ś c i o w a t y (c. foliácea) podobny do liś c i; w Leszczynie

[Corylus] fig . 397. (*)

4 . K i e l i s z e k (calyculus) utworzony bywa od przy- sadków kwiatowych zrosłych z sobą w części na podobień­ stwo drugiego kielicha, dla tego czasem nazywają go ina­ czej k i e l i c h e m z e w n ę t r z n y m (calyxexternus), a kwia­ ty nim opatrzone— k i e l i s z k o w e mi (f. calyculati). Posia­ dają go Malwowe (Malvaceae) n. p. Lawatcra (Lavatcra)

f g . 399; gdzie oprócz kielicha a,a, jest osobny kieliszek b,b.

5. P o c h w a k w i a t o w a (spatha) jest to rodzaj pokry­ w y błoniastej, która — obejmując w pąku różną liczbę kw iatów , po ich rozwinięciu — roztacza się lub pęka; jak w N arcyzach (Narcissus) «, f ig . 400. Piozróźniamy po­

chwę kwiatową:

1. j e d n o ł a t k o w ą ( s . monophylla); w Czerwieniu [Calla] a ,fig . 300. 2 . P. d w u ł a t k o w ą (s. diphylla); w Osoce aloesowej [Stratiotes aloides] a, fig . 301.

3. P. p o ł ó w k o w ą (s. dimidiata) otulającą kolbę tylko z jednej strony; w Obrazkach [Arum] fig . 401.

4. P. r o z t a c z a l n ą {s.distendens) równo; w Obrazkach [Arunij

fig* 401.

5. P. r o z d z i ć r a l n ą (s. ruptilis) nie równo; w N arcyzie [Narcis­ sus] fig . 400.

6. P. b ł o n i a s t ą (s. membranácea) przejźrzoczystą i brudnożół- tawą; w Czosnku [Allium].

[*] 1 u by jeszcze policzye można: ł. n a s i e n n i k o w a t y [c. pericarpoidca] okrywający owoc w zupelnos;ci, od niektórych poczytywany za s k ó r ę [naucum] powstałą z obowocni i sródowocni n a s i e n u i k a [pcricarpiutn] w Orzechu [Juglans]/«-. 398.

318

7. P. z i e i n (s.herbncea) zieloną i soczystą; w Czerwieniu bło­

tnym [Calla palustris].

8 . P. p ł a t k o w a t ą (s. petaloidea) na sposób korony ubarwioną» w lhjezardyi [Richardia].

9. P. j e d n o k w i a t o w ą (s. uniflora) która obejmuje tylko jeden kw iat; w N arcyzie [Narcissus] fig . 400.

10. P. d w u - t r ó j - i t. d. w i e l o - k w i a t o w ą (s. bi-tri-etc. multi- flora) należącą do tyluż kwiatów. Często obok tego gatunku pochwy, posiadaią kwiaty pojedyncze małe po eh e w k i k w i a t o w e (spathulae); jak to widziemy w Kommelinie [Commelina] fig . 402, gdzie oprócz pochwy spólnej <z, każdy kwiat ma swoją własną b,b,b.

11. P. t r w a ł ą (s. persistens) w budowie i świeżości przez cały ciąg kw itnienia; w Czerwieniu [Calla].

12. P ^ w i ę d n i e j ą c ą (s. marcescens) zaraz po pęknięciu; w Ko- saćeach [Iris].

6. P l e w y (glumae) są to części suchawe otaczające narzędzia płciowe roślin T ra w o ivy ch (Gramineae) i C ibo-

row ych (Cyperaceae); które — z przyczyny braku okwiatu

w tychże rodzinach — bywają za niego brane, a rożne ich okręgi zastosowywane do różnych części tegoż okwiatu. Jest ich właściwie trzy warsty po parze: z których naj­ bardziej zewnętrzne f ig . 403 a,a, odpowiadające kielicho­ w i— zw ą p l e w a m i k i e l i c h o w e n i i lub p l e w a m i (glu­ mae calyciuae v. glumae v. lcpicenae); środkowe b ,b , zaj­ mujące miejsce korony— mianują p l e w a m i k o r o n o w e m i lob p l e w k a m i (glumae corollinae v. glumellae v. paleolae); trzecie wreszcie wewnętrzne c,c, f ig . 4 0 4 , które nie za­ w sze się znajdują i poczytywane są za m i o d n i k i otula­ jące osadę jajecznika — noszą imię p l e w e c z e k (glumel-

lulae v. lodieulae).

Tak p l e w y k i e l i c h o w e jako i k o r o n o w e mogą bydż — oprócz różnych innych odmian —

1. r ó w n e (g. acquales) w wielkości i postaci; fig , 403. a,a. 2. P. r ó ż n e (g. inaequales); w T r z c in ie [Arundo] fig . 345.

3. P. o ś c i s t ę (g. aristatae) z nerwem głównym wydłużonym w ość; w Stokłosie [Bromos] fig . 341.

4. P. b e z o s t n e (g. muticae) zupełnie bez ości fig. 403.

Prócz tego p l e w y k i e l i c h o w e bywają:

1. p o j e d y n c z e (1. solitarlae) w Życicy [Lolium]; fig . 405. 2. P. p a r z y s t e (1. binae) w Przenicy [Triticum] fig- 403 a,a. 3. P. z r o s ł e (1. connatae) w części; w Wycziyńcu [Alopecu- rus] a ,a , fig . 406.

4. P. ż a d n e (1. nullae) gdy ich wcale nie m a; jak w Szczeci [Nardus].

Także p l e w y k o r o n o w e mogą bydż:

1. p o j e d y n c z o (p. solitariae) w W yczyńcu [Alopecurus] fig ' 406. b.

2. P. p a r z y s t e (p. binae) w Oivsie [Avena] Jig. 407 b,b.

W reszcie p l e w k i odróżniamy:

1. p a r z y s t e (g. binae) w ż y c ie [Secale] fig . 404. e,c.

2. P. t r o i s t e (g. ternae) w Bambusie [Bambusa] fig . 408. a,a,a-3. P. z r o s ł c (g. connatae) do połowy prawie ; w Mannie [Gly- ceria] fig . 409.

4. P. ż a d n e (g. nullae) w Trzcinie [Arundo] fig . 345.

W p l e w a c h o ś c i s t y c h tak kielichowych jako i ko­ ronowych znajdują się nerwy główne powydłużane w czę­ ści szczecinowate lub cierniowate—zwane o ś c i a m i (ari- stae). Rozróżnić je można z różnych względów; lecz cel­ niejsze— będące ważnemi cechami w k ło sk a ch — są:

1. O. g ł a d k i e (a. glabrae) w dotknięciu.

2. O. s z o r s t k i e (a. scabrae) w dotknięciu; w Jęczm ieniu [Hor- deum] fig . 410.

3. O. n a g i e (a. nudae) bez pokrycia; w Owsie [Avena] fig.AOl. c. 4. O. p i e r z a s t e (a. plumosae) z dwóch stron swej długości pokryte drobniuchnemi wioseczkami na podobieństwo piórka; w Piór-

nicy piórowalćj [Stipa pinnata] fig. 411.

5. O. p r o s t e (a. rectae) bez zgięć; w Jęczmieniu [Ilordeuni]

fig . 410.

6. O. k o l a n k o w a t e (a. geniculatae) jakby w stawy pogięte; w Owsie [Avena] fig . 407.