Uwagi o sytuacji chłopów w dobrach międzyrzeckich w dwudziestoleciu poprzedzającym uwłaszczenie

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA HISTORICA 13, 1983

Sta n isła w Jar m uł

UW AGI O SYTUACJI CH ŁOPÓW W DOBRACH MIĘDZYRZECKICH W DWUDZIESTOLECIU POPRZEDZAJĄCYM UW ŁASZCZENIE

D obra m iędzyrzeckie o b ejm u ją c e o b szar po n ad 3100 w łók (ok. 100 000 m órg) i liczące 18 folw arków , 49 w si i jed n o m iasto b y ły n a jw ię k sz e sp o śró d 6 k lu czy b ę d ą cy c h w p o siad an iu A le k san d ry i A u g u sta P o to ­ ckich. Pod w zględem w ielk o ści zajm ow ały d rug ie m iejsce w śró d laty - fundiów m ag n ackich w K ró lestw ie Polskim (po O rd y n acji Zam ojskiej). A le k san d ra A ugustow a P otocka k u p iła je w ro k u 1844 od K on stantego C zarto ry sk ieg o za 6 264 000 złp (939 000 rbs) i o d teg o czasu z a rząd za­ ją c y nim i pełnom ocnik p o d p o rząd k o w an y został D yrek cji G e n e raln e j D óbr A le k san d ry i A u g usta Potockich w W ilanow ie, b ęd ącego siedzibą n o w y ch w łaścicieli1.

Z faktu, że w łaściciele dóbr m ieli sw o je sta łe siedziby w in n y ch posiadłościach, w y n ik ał ich p e ry fe ry jn y , ko lon ialny c h a ra k te r p o leg a­ jąc y n a o d p ro w ad zen iu z n ich olbrzym ich kw ot bez w zg lędu na stan e k o ­ nom iczny dóbr. Klucz m iędzyrzecki c h a ra k te ry z o w a ł się rów nież i tym , że pod staw ą jeg o e g zy sten cji b y ły aż do uw łaszczenia ch ło pskie p o w in ­ ności feud aln e. O rg an izacja p ro d u k cji i zby tu u sta lo n a w p o p rzed n ich w iek ach nie b y ła zm ieniona, a zap o czątk o w an y p rz y ko ń cu X V III w. p ro ces czy nszow ania został z atrzy m an y i cofnięty w pierw szej połow ie w iek u XIX. Trzecim , c h a ra k te ry sty c z n y m dla dóbr m ięd zyrzeckich e le ­ m entem był sy stem dzierżaw fo lw ark ó w i zw iązanych z nim i w si w p ro ­ w adzony w o statn im dw udziestoleciu p rze d uw łaszczeniem .

Biorąc pod uw agę w ielkość dóbr i ich m iejsce w śró d laty fu n d ió w m agn ackich w K ró lestw ie Polskim , ich zasygn alizow an ą specy fikę, a także zbyt m ałe w y k o rz y sta n ie przez h isto ry k ó w m ięd zy rzeck ich zasobów a rch iw aln y ch w a rto m oże om ów ić n ie k tó re sp ra w y zw iązane

1 Archiwum Główne A kt D awnych w W arszaw ie (dalej AG AD), Archiwum G ospo­ darcze W ilanow skie (dalej AGW il.), P rocesy Potockich z różnymi 101, A k ta w sprawie A. Potockich, A kta N iedziałkow skiego przeciw Jurkom 31 VI1/12 VU I 1846, s. 1.

z s y tu a c ją chłopów w do b rach m iędzy rzeckich w o k resie przeduw ła- szczeniow ym .

W ro k u g o sp od arczy m 1845/1846 chłopi w cały m kluczu o d rab iali ponad 156 ty s. dni pań szczy zn y ty g o dn io w ej oraz 21 tys. rocznej (tab. 1). Razem w ięc w d o b rach m ięd zy rzeck ich ilość ciążącej na c h ło ­ p ach pańszczyzny w y nosiła pon ad 177 tys. rocznie.

T a b e l a 1

Pow inności chłopskie w roku gospodarczym 1845/1846

O sady

Pańszczyzna tygodniow a w roku (dni)

Pańszczyzna roczna (dni) Pow inności drogow e o sie­ dlone pu­ stki sprzę- piesze żajne do do pochy k osy do żniwa do zwóz- pie- ka lenia drze­ w a do do do War- Puław Bugu szaw y

1393 363 145 132 11 600 3 901 3 770 12 155 1 199 319 388 433 433

Ż r ó d ł o : A G A D , A G W iL , M ię d z y . 4, I n w e n ta r z p o w in n o ś c i c z y n s z ó w , d a n in i o d s e p ó w d la S k a r

-b u M ię d z y r z e c k ie g o o d w ło ś c ia n k lu c z a m ię d z y r z e c k ie g o z a r o k 1845/1846 s . 48.

W p rzeliczen iu za k ażdą z 1393 osad p ańszczyźnianych p rzy p ad ało 127 dni pań szczy zny rocznie. S to su n ek p ań szczyzny ty g o d n io w ej do rocznej w ynosił 1 : 7,4, a p ieszej do sp rz ę ż a jn e j 1 : 5. T akie sam e ilości pańszczyzny o d rab ia li chłopi ró w n ież w ro k u gospodarczym 1846/18472. W lata ch 1847— 1852 zachodziły w d o b rach zm iany p o leg ające na w y d zierżaw ien iu 9 fo lw ark ó w i w si z nim i zw iązanych, a także p o rzą d ­ kow anie sp ra w zw iązany ch z rea liz a c ją feu d a ln y ch pow inności. T a b e ­ la 2 p rze d staw ia w ielk o ść o bciążeń ch ło p sk ich ju ż po d o k o nan ych zm ia­ nach. Slan ten u trz y m y w a n y b ył w zasadzie do uw łaszczen ia w ro ­ ku 1864.

W skład zespo łu p o zo stająceg o w b ezp o śred n im ad m inistrow aniu w łaścicielki dóbr w cho d ziło 36 wsi, w tym 9 b o jarsk ic h i 3 czynszow e. C ałą w ięc liczbę dni pańszczyzny w tej g ru p ie od rab iało 21 w si p a ń ­ szczyźn ian ych liczący ch razem 842 osady. N a je d n ą osadę w tej grupie p rzy p ad ało śred n io 94 dni p ań szczyzny. .

O b ciążen ia feu daln e w si b o jarsk ic h w ch o dzących w skład klucza, u stalo n e w e w cześn iejszy m okresie, m iały całkiem inny c h a ra k te r. C iążące n a n ich obow iązki w postaci tzw. dróg b o ja rsk ic h to daw anie podw ó d n a rzecz folw arków . T ak np. b o jarz y z H ałas m ieli rocznie

* AGAD, AGW il., Międz. 5, Inw entarz pow inności włościan w dobrach m iędzyrze­ ckich na rok 1846/41 uform ow any, s. 94.

T a b e l a 2

Pow inności chłopskie w roku gospodarczym 1852/1853

Kategoria dóbr Fol­ w arki W sie Pańszczyzna tygodniow a w ciągu roku So­

cha

Kosa Żniwa P iele­ nie O dsep C zynsz złp sprzę-żajna piesza A dm inistro­ w ane przez zarząd dóbr 9 33 60 342 6 830 4 022 883 6 988 677 1 149 19 109 D ierżaw a 9 16 67 082 3 834 2 155 539 4 563 460 424 4 823 Razem 18 49 127424 10 664 6 177 1/422 11 551 1 337 1 573 23 922 2 r ó d ł o : A G A D , A G W iL , M ię d z . 7, I n w e n ta r z p o w in n o ś c i i c z y n s z ó w w ło ś c ia n w d o b ra c h m ię d z y r z e c k i c h J852153, k . 1—48.

p rz e je c h a ć 1336 mil, D ołhołęki 2456 mil, B erezy 1994 m il o raz Z adw or- n ego 33 m ile do W arszaw y , 77 m il do Bugu, z O stró w e k 31 m il do W arszaw y, 51 m il do P uław i 51 m il do Bugu3.

W g ru pie wsi zw iązan y ch z fo lw ark am i dzierżaw ionym i, liczący ch 551 osad, p ańszczyzna ty g o d n io w a i ro cz n a w y n o siła w sum ie po n ad 78 000 dni. N a je d n ą o sa d ę w tej g ru pie p rzy p ad ało 140 dni p a ń szc z y ­ zny rocznie. Stosunek pań szczy zn y p ieszej do sp rz ę ż a jn e j w yn o sił w g ru p ie b ę d ącej pod bezpo śred nią ad m in istra c ją w łaścicielk i 1 ; 5/ n ato m iast dzierżaw ionej 1 : 7.

D ążenie do m aksym aln eg o zw ięk szenia zysków p opych ało adm i­ n istra c ję do zm iany dniów ek p ań szczy źn ian ych na p rac ę ak o rd o w ą. Szczególnie jask ra w o w y stę p o w a ło to zjaw isko w fo lw ark ach d zierża­ w ionych. W y znaczono chłopom n o rm y w koszeniu, zw ózce zboża, o r a ­ n iu i tra n sp o rc ie w taki sposób, że ci m usieli przeznaczać p ó łto re j, a n a ­ w et dw ie dniów ki n a w y k o n y w an ie p rac y w yznaczo nej n a je d e n dzień. O g ran iczan o też ilość posiłków w czasie pracy , a także rozpoczęto p rzesu w an ie pańszczyzny tyg o d n iow ej z m iesięcy zim ow ych n a w io sen ­ n e i letn ie. T ak np. fo lw ark d relo w sk i w y k o rz y sty w a ł w ty g o d n iach ok. 200 dni tygodniow o, n ato m ia st w o k re sie żniw i robót je sie n n y c h chłopi zw iązani z tym fo lw ark iem o d rab ia li od 330 do 726 dni p a ń ­ szczyzny w ciąg u ty g o d n ia 4.

Z m iany teg o ro d za ju w y w o ły w a ły zrozum iałe niezad o w o len ie chło­ pów . D obitnie p roblem ten p rzed staw iali chłopi z W ors, k tó rz y w sk a

r-* AGAD, AGW il., M iędz. 428, Rachunki k a s y prow entow ej dóbr m iędzyrzeckich 1854— 1862, k. 2— 48; Międz. 7, Inwentarz..., s. 46.

dze z d nia 28 III 1851 r. sk ie ro w a n ie j do w ó jta m iędzyrzeckiego pisali: „M y niżej podpisani w y m ien ien i ze w si W o rsów w łościanie m ając w ie l­ kie n ad zieje i cię ż a ry przez p o sseso ra Ja b ło ń sk ieg o czynione jak o to: uciska nas sw em i u staw am i i tak: k osy letn ieg o dnia było u n as śn ia d a ­ nie, o b iad i podw ieczorek, a teraz nie dozw ala nam podw ieczorku, — odłogi leżące od k ilk u n a stu lat w y d o b yw a, a k tó re z w ielkim u tru d n ie ­ n iem m órg je d e n pow inności w y rab iam y , ta k jak używ anego pola, zw ózka zboża w szy stk o pod rac h u b ę [...] karto fle w yw ozić za M ilanów do folw ark u M ogiłek po 5 k o rcy na furę, ta podróż trw a nam i dw a dni, dzierżaw ca liczy za jed en dzień pańszczyzny, pańszczyznę zaciąga nam z zim y n a la to " 5. T rzeba dodać, że ilość pańszczy zny w tej wsi w zrosła o 181 dni tygodniow o.

N ieco inaczej p rz e d sta w ia się ta sp ra w a w g rup ie wsi zw iązanych z folw arkam i będącym i w bezpośrednim zarządzaniu dóbr. O b serw u ­ jem y tu n iezn aczn y sp ad ek pieszej pańszczyzny ty g o d n io w ej o ok. 200 dni rocznie. W zrastała n atom iast iilość pań szczyzny rocznej. Poza trzem a folw arkam i, k tó re zm niejszyły roczną p ań szczyznę o ok. 20 °/», w' p o zo ­ s ta łe j części dóbr w lata ch 1838— 1852 ten rodzaj pow inności w zrósł o ok. 7000 dni rocznie (orka i p race żniw ne). Rów nież i w grupie fol­ w arków , k tó re nie b y ły odd an e w dzierżaw ę, coraz szerzej p rzech o­ dzono n a p rac ę ak ord o w ą. W 1853 r. w ieś S trz a k ły zajm ująca 34 włoki zobow iązana była zaorać po lß m órg folw arcznego pola za każdą u ży w an ą w łókę, a w łościanie z J e ln ic y m ieli obow iązek p rz e je c h a n ia

1064 mil z folw arcznym i produktami®.

N a p rzy kładzie fo lw ark ó w w Że r o d n ie i O stró w k ach m ożna zo rien ­ tow ać się, w jak i sposób w y k o rz y sta n a b y ła i na jak ie cele p rze z n a ­ czona pań szczy źniana p rac a chłopów . Tak np. w O stró w k a ch w 1855/ /1856 r. w dow a po zm arłym w łościaninie przep raco w ała w lipcu i s ie r­ pniu 25 dni n a p ańskim polu: 8 dni p rzy sierp ie, 8 p rz y g rab ieniu , 6 p rzy ro b ien iu osy p k i, 2 p rzy trz ę s ie n iu g n o ju i 1 p rzy w iązaniu jęczm ien ia7. W tym sam ym ro k u w Ż erocinie w ło ścian ie poza robotam i w polu w y k o ­ nyw ali n a stę p u jąc e ro dzaje prac: w ożenie piasku, drzew a dla poczty, siana i bali do M iędzyrzeca, siana dla ow iec, pom oc dla m urarzy, ko p a­ nie piasku, rem o nt uszkod zon ej bram y, do zó r i dojenie bydła, p iło w an ie drzew a, stróżo w anie w e dw orze8. W fo lw ark u Z adw o rny w y stęp o w ało też, w ram ach p ra c y pańszczy źn ian ej, p ra n ie bielizny d w o rsk iej9.

5 AGAD, AGW il., K ontrola Jeneralna Dóbr 34. P apiery różn e 1851— 1901, k. 1. 6 AGAD, AGW il., Międz. 7, P ow inności w łościan w dobrach m ięd zyrzeck ich 1852/53, k. 1— 48.

7 AGAD, AGW il., Międz. 296, T abela p a ń sz c zy zn y ioiw arku O stró w k i 1855/56, s. 10. 8 AGAD, AGW il., Miądz. 295, Raport p a ń sz c zy zn y ty g o d n io w e j ioiw arku Żerocin 1855/56, b.n.k.

Z b ad ań M. R óżyckiej-G lass10 w yn ik a, że ilość dniów ek p ra c y pańszczy źn ian ej p rzeznaczonych w do brach m iędzyrzeckich na cele n ie­ p ro d u k c y jn e w yn osiła w tym czasie do 30% ogólnej liczby pańszczyzny będ ącej w dyspozycji dw oru. Fakt ten jed n a k n ie m iał specjaln ie i u jem n eg o w pływ u na p ro d u k cję dóbr, gdyż na p race n iep ro d u k c y jn e przeznaczono pańszczyznę w o k resa c h m niejszego nasilen ia robót po- low ych. W y d a je się też, że dy sp o n o w anie dużą ilością pańszczyzny zapew niało folw arkom b ezpłatne w y k o n y w an ie zd ecydow anej w ię k ­ szości rów nież robót n iep ro d u k cy jn y ch .

Bardzo duża ilość p rac w y k o n y w a n y ch n a rzecz folw arków z n a jd u ­ je się w ukazie z 26 XI 1846 r., k tó ry w ym ienia 121 rodzajów prac św iadczonych przez chłopów p ańszczyźnianych zw anych tłokam i i g w ałtam i11. Zgodnie z zaleceniam i u k azu w sz y stk ie d arm o chy p o w in ­ n y by ć zniesione, a ew e n tu aln e u trzy m anie ich pow inno w p łyn ąć na odpow ied n ie zm niejszenie dni o b o w iązu jącej p a ń szczy zn y 12. A naliza re je stró w p ańszczyzny w dobrach m ięd zyrzeckich w skazuje, że ty lk o w łościanom z K w asów ki i P ereszczów k i zm niejszono pańszczyznę 0 77 dni rocznie za dostarczan ie do d w o ru grzybów i leśn ych jagód,

a z rocznej pańszczyzny zw olniono w sie za daninę jaj, konopi, k u r 1 grzybów . W pow. radzyńskim , na tere n ie k tó reg o leżały dobra m ię­ dzyrzeckie, sp ra w a realizacji u k azu p rze b ieg a ła z dużym i oporam i. O kólniki lubelskich w ładz g u b e rn ia ln y c h z lat 1847— 1848 przy pom i­ n a ły o konieczności likw idacji darm och w tym pow iecie i w y m ien iały różne ich rodzaje, a w śró d nich: 30 dni gw ałtów do żniw z wyłączę^ niem gosp o d arza ,,całą ludnością w w iek u lat 15— 60", o d ra b ia n ie p rz ę ­ dziw a „ile się urodzi", sad zen ie i p o d lew a n ie kap u sty , o d d aw anie dw o­ rowi po jed n ej kopie słom y p ro s te j13. Duża ilość teg o ro d zaju p rac utrzy m y w ała się aż do uw łaszczenia, gdyż in te rp re ta c ja ca rsk ieg o u k a ­ zu z r. 1846 była w zasadzie k o rzy stn a dla dw oru.

W 9 fo lw ark ach p o d p o rząd k o w an y ch ad m in istracji dóbr u trz y m y ­ w an o w latach p rzeduw łaszczeniow ych ty lk o 43 fornali, p a ro b k ó w o g rodnik ó w i stróżów . G rupa tych ludzi m ogła p rze p ra co w ać w ciągu ro ku n iew iele w ięcej ponad 12 000 dniów ek, co w ynosiło siedem razy m niej niż ilość dniów ek pańszczyźnianych. N ajem rob otn ikó w roln y ch

10 M. R ó ż y c k a - G l a s s , O rganizacja i w y d a jn o ść p ra cy w ro ln ictw ie w ie lk ie j w łasn ości p rzed u w łaszczen iem w K ró lestw ie Polskim , W rocław 1970, s. 168.

11 Z. K i r k o r - K i e d r o n i o w a , W ło ścia n ie i ich spraw a w dobie o rg a n iza cyj­ nej i k o n sty tu c y jn e j K ró lestw a P olskiego, Kraków 1912, s. 166.

12 „Dziennik Praw K rólestwa Polskiego", t. 38, s. 283 i 289.

13 W ojew ódzkie Archiwum Państw ow e w Lublinie (dalej WAPL), Rząd Gubernia- lny Lubelski (dalej RGL) skb. 243, T abele p re sta c y jn e dóbr p ow iatu ra d zyń sk ieg o , k. 37, 43, 36.

spoza dóbr w y stęp o w ał w k lu czu m iędzyrzeckim w m inim alnych roz­ m iarach i to dopiero w o sta tn ic h la ta c h przed uw łaszczeniem . N ic w ięc dziw nego, że sp ra w n ie m usiał działać a p a ra t org n izu jący i k o n tro lu ją ­ c y w y k o n a n ie pańszczyzny s k ła d a ją c y się z 23 p raco w n ik ó w adm ini­ stra c ji fo lw ark ó w i w ó jtó w o d pańszczyzny (1 lub 2 z k ażd ej wsi), zw an ych często radzkim i. W 1855/1856 r. ściągnięto też do k a sy dóbr 9150 zip za n ieo d ro b io n ą przez w ło ścian p ań szczy zn ę14.

W y stę p o w a ł n ato m ia st w k lu czu m iędzyrzeckim m aso w y najem przym usow y, k tó ry stan o w ił jed n ą z liczących się form zobow iązań feu d aln y ch wsi w obec dw oru. Z arów n o p rz e d rokiem 1846, jak i póź­ n ie j każda w ieś m usiała od ro bić pew n ą ilość dni w ram ach te j form y pow inności. Za p rze p ra co w an e dniów ki płacono chłopom o d 10 d o 30 gr. Do tego dochodziło jeszcze strzy żen ie ow iec po 1 gr o d sztuki, co przy ro zw in iętej hodow li b y ło pow ażnym obciążeniem . W 1846/1847 r. czyn- szow nicy z p rzy sió łk a D zleduchy o p ró cz czynszu m ieli obow iązek, ,,ile p o trzeb a sk a rb u w y m ag a", p o k ry w a n ia dachu po 20 g r za d z ie ń 11, a w łościanie w R zeczycy p rzep raco w an ia w lesie p o 5 dniów ek po 1 złp i 5 dniów ek przy żniw ach po 15 g r 18.

C hociaż zap łata za p rze p ra co w an y dzień b y ła u stalo n a form alnie rzecz b io rą c p rzez obie stro n y , to jed n a k dw ór d y sp o n u ją c y ekono m icz­ nym i i pozaekonom icznym i środkam i n a cisk u o k re śla ł ją w p rak ty c e jed n o stro nn ie. M ożna z dużym praw dop o d o bień stw em przypuszczać, że o ficjaln e zm niejszenie d arm och stw o rzy ło sy tu ację, w k tó re j dw ór roz­ bud ow ał p rzy m usow y n ajem zap ew n iając sobie p o trz e b n ą ilość p ra c y w y k o n y w a n ej przez chłopów za m inim alną o p ła tą 17.

N a stęp n ą form ą św iadczeń chłopskich na rzecz dw oru utrzy m an ą aż do uw łaszczenia b y ły o d se p y w zbożu, k tó re w o sta tn im dw udzie­ sto leciu przed uw łaszczeniem n ie u leg ły istotnym zm ianom i wynoisiły: 60 k o rc y ży ta o raz 1089 o w sa 18. R ealizacja te j fo rm y pow inności n a ­ po ty k ała, p od o b n ie ja k pańszczyzna, n a pow ażne trudności. Bardzo częste biyło zalegan ie chłopów z o ddaw aniem zboża d o dw oru. T ylko w 1853 r. chłopi ze S tołpna n ie o ddali 8 k o rc y o d se p u z należn y ch 14, w Z ah ajk ach 4, w Sitnie 6, w Dołdze 8 i w W ito ro żu 8, a zaległości

14 AGAD, AGW il., M iędz. 465, K ontrola k a s y dóhr m ięd zyrzeck ich 1855/56, k. 268. is WAPL, RGL skb. 243, T abele p re s ta c y jn e dóbr p ow iatu ra d zyń sk ieg o , k. 43. 18 AGAD, AGW il., M iędz. 7, In w en tarz p o w in n o ści w ło ścia n w dobrach m ię d zy rz e ­ ckich 1852/53, s. 5.

17 Por. D. R z e p n l e w s k a , S ezo n o w i ro b o tn icy rolni w K ró le stw ie Polskim w p o ło w ie XIX w iek u , W arszaw a 1957, s. 92: W. R u s i ń s k i , K ilka u w ag o zróżn i­ cow aniu stru k tu ry agrarn ej w Europie śro d k o w o -w sch o d n iej w XV1-XV1U w ., „Roczni­ ki D ziejów Społeczno-G ospodarczych" 1977, t. 39, s. 11— 24.

11 AGAD, AGW il., M iędz. 4, In w en tarz c zy n szó w , danin I o d sep ó w dla skarbu M ię d zy rze c k ie g o o d w łościan klu cza m ię d zy rze c k ie g o za ro k 1845/46, s. 48,

Sokóla z lat p o p rzed n ich w y n o siły w 1853 r. aż 88 k o rc y 19. Za sp rze­ dany o d sep do k asy dóbr w pływ ało rocznie o d 14 do 18 tys. złp (w za­ leżności o d c e n y na zboże).

T rzecią liczącą i o k re śla ją c ą s y tu a c ję chłopów m iędzyrzeckich form ą pow inności b y ły czynsze (tab. 3).

T a b e l a 3 C zynsze w łościan w dobrach m iędzyrzeckich w latach 1852— 1861 (w złp)

1852/1853 1854/1855 1855/1856 1856/1857 1858/1859 1859/1860 1860/1861

19 109 19 267 19318 19968 17 319 17 023 16 985

2 r ó d ł o : A G A D , A G W IL, M ię d z . 428, K o n tr o la d o c h o d ó w s ta ły c h k a s y p r e w e n to w e j d ó b r m ię d z y -

r z e c k ic h ...

P rzew y ższy ły one sw oją w ielk ością w p ły w y z różnych rodzajów działalno ści g o sp o d arczej w y m ag ający ch n ak ład ó w finansow ych i r y ­ zyka. W 1855 r. w p łyn ęło do k a s y d ó b r 14 317 złp za sprzedaż sk ó r i w e łn y ow czej, za dzierżaw ę m łyn ó w 14 333 złp, a le ty tu łem czynszów ponad 19 000 złp20. W ostatn im dziesięcioleciu przed uw łaszczeniem czynsz w ielki płaciły tylko- 3 w sie (oczynszow ane), a problem u cziyn- szow ania wsi pańszczyźnianych nie podejm ow ano. P ańszczyźniane w sie p łaciły tzw. czynsz m ały (czynsik).

D ane te w skazują na fakt, że czynsze ze w zględu na w a h an ia cen b yły tru d n iejsze do zrealizo w an ia p rzez w ieś niż o d sep i pańszczyzna. N a zapłacenie należn ych czynszów m u siała ona sp rzed ać po n ad 2300 k o rc y ow sa (ceny na zboże biyły w M ięd zyrzecu niższe o d średnich krajow ych). N iska tow arow ość gosp od ark i chłopskiej p ow odow ała, że płacen ie czynszów chłop w do b rach m iędzyrzeckich o dczuw ał w w ięk ­ szym sto p niu niż pańszczyznę i odsep. T rzeba te ż b rać p o d u w ag ę fakt, że w szy stk ie ciężary feudalne su m o w ały się razem i w sz y stk ie jednocześnie o k re ś la ły sy tu a c ję chłopów pańszczyźnianych.

T ru d n ą sy tu a c ję chłopów m iędzy rzeck ich p o g łęb iały klęski ży w io ­ łow e i lata n ieu ro dzaju. Tak np. po nieu ro d zajn y m 1853 r. n a w si m ię­ dzyrzeck iej zapanow ał głód i sk ra jn a nędza. Stan, w jakim znalazły się ro d zin y chłopskie na w iosnę 1854 r., ilu stru je doskonale list s k ie ­ ro w an y do A le k san d ry P otockiej p rzez jed n eg o z m ieszk ańców d ó b r m iędzyrzeckich. ,,A żebym p rzed staw ił JW H rabin ie Pani rzeczy w isty

" !0 AGW , AGW il., Międz. 155a, rachunki roczne dóbr m iędzyrzeckich w naturze i pieniądzach 1852/53, k. 54—55; Zarząd G łów ny Interesów A. P otockiego (dalej Zarząd..,) 94. A k ta d o ty c z ą c e się In traty z dóbr m ię d zy rze c k ic h 1844— 1852, dok. 133. 20 AGAD, AGWil., Międz. 429, K ontrola doch o d ó w sta ły c h i z a le g lo ic l k a s y pro­ w e n to w e j dóbr m ięd zyrzeck ich 1854/55, b.n.k.

obraz nędzy, w spom nę, że w iększość w łościan nie m a chleba p ow szed­ niego. Są tacy , k tó rz y to co daw no pow inni zachow ać na zasiew w io­ se n n y , głodem p rzyciśnięci daw no już sipożyli. Są inni, k tó rzy dla w y ­ ży w ien ia się ze sw o ją rodziną ko n ie i b y d ło w y przed ali. Są tacy, co z m ąki razo w ej u ż y w a n e j do pieczen ia chleba, ażeb y przew lec sw oją nędzę robią napój, syp iąc na w rzącą w odę, k tó rą trochę o soliw szy raz na dzień piją". Istn ien ie ta k ie j sy tu acji p o tw ierd za rów nież rządca dóbr m iędzy rzeck ich w liście sk iero w an y m w k w ietn iu 1854 r. do zarządu dóbr: „Skutkiem k lę sk n ieu ro d zaju , a n ad e w sz y stk o k ry ty c z n y c h cza­ sów o k azu je się, że w łościanie dóbr m iędzy rzeck ich już są p rzy c iśn ię ­ ci w ielkim nied o statk iem i w zm acn iający m s ię głodem [...] i jeżeli z dom u jed en m ężczyzna lub k o b iela w y jedzie n a zarobek, to za tę z ap łatę dzienną nie je s t w sta n ie w yżyw ić resztę pozo stały ch fam ilii"21. R yg o ry sty czne eg zek w o w an ie pow inności feu d aln y ch przez ad m i­ n istra c ję dóbr prow adziło do p o w sta n ia k onfliktow ych sy tu a c ji m iędzy w sią i dw orem . W o m aw ian y ch la ta c h trw a ł w dalszym ciąg u proces z w łościanam i Pościsza, k tó rz y nie ch cieli p od p o rząd k o w ać się w y ro ­ kow i sądu z 1829 r. O d w oły w aniu się o d w y ro k u to w arzy szy ła odm o­ w a w y p ełn ian ia pow in ności n a rzecz dw oru, co p ro w adziło do dalsze­ go zao strzen ia sto su n k ó w m iędzy a d m in istra c ją a w łościanam i. W spo­ rze z nim i w łaściciel dóbr k o rzy sta ł z pom ocy w ojskow ej, o czym św iadczy zapis w „ k a te g o rn ik u w y d a tk ó w 1': „kozakom za pacy fik ację pościszan 76 złp"22. A tm osferę p an u jącą na w si m iędzyrzeckiej u k a z u ­ je list rząd cy dóbr z ro k u 1845, w k tó ry m inform uje w łaściciela k lu ­ cza, że „n ajw ięk sza niem oraln ość w łościan jest w e w siach p rz y szosie położonych. Lud zb ałam u co ny różnym i zdarzeniam i łatw ość do tego m ającym i. W Łukow isku ta k ż e p raw ie w szyscy ihultaje, żero ciń scy zło­ dzieje lasów . W szy scy z w y m ien io n y ch są do tego stopnia n a ró d u p a rty 1 nieposłuszny, za p rze k ro c ze n ia z ciężkością do w ład zy doprow adzić ich m ożna"23. W a rto też przypom nieć, że na zaostrzenie te j sytuacji w p ły w a ły rów nież doko n yw an e w om aw ianym o k re sie p o m iary i r e ­ g u lac ja pól. Chłopi W ito ro ża, Leszczanki i Strzyżów ki odm ów ili np. p łac e n ia czynszów i o d d aw an ia odsepu, a rządca dóbr o sk a rż a ł m ie r­ niczego o po d b u rzan ie chłopów . D o kum enty arch iw aln e pozw alają na w y su n ięcie przypuszczenia, że te o sk arżen ia nie b y ły b ezzasadn e24.

51 AGAD, A G W il., Zarząd... 88, A k ta ty c z ą c e się adm in istracji ekon om iczn ej dóbr m ię d zy rze c k ic h 1852— 1865, k. 14.

ts AGAD, A G W il., M iędz. 412, K ategorn ik w y d a tk ó w , k. 181.

s3 AGAD, A G W il., Z arząd... 87, A k ta ogólne dóbr m ię d zy rze c k ic h 1844— 1869, List rz ą d c y d óbr do Z arząd u 27 V I 1845.

24 AGAD, A G W il., Z arząd... 109, A k ta pom iarów i reg u la cji dóbr i la só w klucza m ię d zy rze c k ie g o 1849— 1964, List rz ą d c y dóbr z 20 V III 1851.

A n ty feu d a ln e w y stąp ien ia chłopów m iędzyrzeckich n a w iosną 1861 r. — to już o d ręb n y problem , k tó reg o om ów ienie w y k racza poza ram y n in iejszeg o kom unikatu.

U niw ersytet Marii C urie-Skłodow skiej w Lublinie

Stanislaw Jarmuł

LA SITUATION DES PAYSANS D AN S LES BIENS DE MIĘDZYRZEC PENDANT LES DEENIÈRES VINGT ANNÉES PRÉCÉDANT

LAFFRANCHISSEMENT

Les biens de M iędzyrzec appartenant à la fam ille Potocki com ptaient parmi les plus grandes propriétés foncières au Royaume de Pologne. Contrairement aux majorat: de Zamość, de M yszków et autres, la réforme cen su elle générale n'y avait pas été introduite jusqu'à l'affranchissem ent en 1864. Seulem ent la toute petite partie de la cam pagne était obligée de payer le fermage, la forme principale des prestations à titre de rente féodale. La plupart avait le devoir d'accomplir la corvée en faveur des métairies. Le louage forcé, form ellem ent supprimé en 1846 par oukase de tzar, était aussi appliqué. En présentant les formes diverses des prestations dom aniales l'auteur signale en même temps les conflits qu'entrainalt l’exécution de ces presta­ tions. Le secours m ilitaire accordé par l'état (la pacification des villages avec la participation des cosaques) est un bon exem ple de rem placement du servage aboli par les m oyens de la contrainte em ployée par l'état.