Przegląd pieczęci pruskich z dokumentów traktatu toruńskiego z 1466 roku

Karczewska, Teresa

Przegląd pieczęci pruskich z

dokumentów traktatu toruńskiego z

1466 roku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 753-779

1962

PR Z E G L Ą D PIECZĘCI P R U SK IC H

Z D O K U M E N T Ó W T R A K T A T U T O R U Ń S K IE G O Z 1 4 6 6 R O K U

O doniosłości traktatu toruńskiego z 1466 r. nie potrzeba pisać, gdyż literatura zajmująca się zagadnieniam i dziejów Prus i państw a krzyżackiego wystarczająco m om ent ten podkreśla i tem at w yczer­ puje. D okum enty pergam inow e doskonale zachowane, a znajdu­ jące się w głów nej m ierze w A rchiw um G łów nym A kt D aw nych w W arszawie zostały zbadane i opublikowane, lecz nie całkow icie, zaw ierają bowiem one cenny m ateriał sfragistyczny, dotąd nie ogło­ szony. U lega on nieustannie zniszczeniu przez działanie czasu. Opu­ blikowanie staje się ted y pilnym postulatem nauki. Zespół doku­ m entów, dotyczący tego traktatu, dzieli się w yraźnie na dw ie części, a mianowicie: dokum enty polskie — w ystaw ione przez króla, m iasta i szlachtę dla Zakonu oraz dokum enty krzyżackie w ystaw ione przez w. m istrza i stany pruskie.

Praca niniejsza obejm uje w yłącznie pieczęcie z dokum entów strony krzyżackiej. W tym celu przeprowadzono przegląd doku­ m entów pergam inowych znajdujących się w A rchiw um G łównym A kt D aw nych w W arszawie pod numerami: 1141, 1142, 1143, 1144, 1145. K ażdy z nich zaopatrzony jest w w iszące w oskow e pieczęcie, um ocowane na różnokolorow ych sznurkach. Liczba tych pieczęci na poszczególnych egzem plarzach jest różna. Na dokum encie w. mistrza i Zakonu nr 1141 w iszą dw ie pieczęcie, otwór um ieszczony obok św iadczy, że była także trzecia pieczęć.

Przy liście w. m istrza Ludwika Erlichshausena do króla Kazi­ mierza, pod sygnaturą 1142 w idać tylko jedną pieczęć w ystaw iają­ cego. N ie ma żadnych śladów, które m ów iłyby, że było ich w ięcej. N ajw ięcej m ateriału do badań dostarczył dokum ent pod sygna­ turą 1143 w ystaw ion y przez miasta, szlachtę i rycerstw o — zw olen­ ników Zakonu. Pieczęci tych aktualnie jest pięćdziesiąt pięć. Osoby przyw ieszające sw oje pieczęcie w ym ienione są zaw sze w eschato- kole, tych zaś w form ule św iadków jest aż sześćdziesiąt siedem . Z tych obliczeń w ynika, że 12 pieczęci w przeciągu pięciu w ieków uległo zniszczeniu, jedna m iejska — Frydlądu, a 11 rycerzy zakonnych i szlachty pruskiej. Pozostałe pięćdziesiąt pięć pieczęci w w iększości zachowane są w dobrym stanie, z w yraźnym i rysunkam i oraz dość w yraźnym i napisami w otoku. Jest jednak kilka takich, które po zdjęciu ochraniającej je bibułki wskazują tylko resztki dawnej pieczęci w postaci pokruszonego w osku lub części m iseczki w oskowej.

K o m u n ik a ty 48 7 ^ 4

Dokum ent nr 1144 ma przyw ieszone tylko trzy pieczęcie: Zakonu, legata papieskiego i trzecią, której przynależność pieczętu­ jącego trudna jest do ustalenia. Z otw orów i śladów sznurów łatwo jest stwierdzić, że było tych pieczęci aż osiem.

Nieco lepiej ilościowo dochow ały się pieczęcie z dokumentu nr 1145, gdyż w szystkie są zachowane, aczkolw iek tylko trzy wiszą przy dokumencie, dw ie zaś pozostałe są oderwane i złożone w osob­ nych kopertach oznaczonych, z którego roku pochodzą i do którego dokum entu należą. Znajdują się one w pudle zaw ierającym perga­ m iny traktatu. Pozostałe pięć zaginęło. Z tego zestaw ienia w ynika, że spośród siedem dziesięciu czterech pieczęci, które pow inny być zaw ieszone przy dokumentach traktatu, zachowało się tylko sześć­ dziesiąt sześć; zakonnych 6; rycerzy Zakonu 6; zaciężnych 1; szlachty pruskiej 22; rycerzy pruskich nieznanego pochodzenia 3; nie odczytanych 10; m iejskich 9; dubletów 9.

Jeżeli w eźm iem y pod uwagę okres bez mała pięciuset lat od chw ili ich w ystaw ienia oraz koleje, jakie przechodziły one w archi­ wach, to m usim y przyznać, że procent ich zniszczenia jest naprawdę niew ielki.

Przystępując do opracowania zastosowano podział zgodny z cha­ rakterem sam ych pieczęci; najpierw uw zględniając pieczęcie Za­ konu jako głów nego w ystaw cy dokum entów, potem zaś jego w spół- w ystaw ców , tj. miasta, rycerzy, zaciężnych Zakonu, szlachtę pruską. W miarę możności starano się uw zględnić stronę genealogiczną i heraldyczną przyw ieszających pieczęcie. U względniono także osoby w ystępujące w eschatokole dokumentu, których pieczęci nie można było się doszukać — m ożliw e, że należą one w łaśnie do pieczęci zaginionych lub do pieczęci nie odczytanych. W danym w ypadku niezgodność herbów z herbami rodzim ymi m ogła być spowodowana używ aniem pieczęci cudzej z braku sw ojej, co w ow ych czasach nader często było praktykowane. Przypuszczalnie dalsze studia nad tym i pieczęciam i zagadkę tę chociaż w części rozwiążą.

I. PIECZĘC IE ZAKONU I LEGATA PA PIE SK IEG O

1) B u l l a Z a k o n u — (tabl. I, rys. I) dwustronna, zawieszona na tęczow ej wstążce przy dok. nr 1144 i może nr 1141. W ytłoczona jest w wosku koloru naturalnego, średnica jej w ynosi 35 mm, grubość 20 mm. Główna strona pieczęci przedstawia Madonnę z D zieciątkiem . W otoku napis m ajuskułą, częściowo uszkodzony: 1 S.‘hospitalis.

Sanct(e. Marie.).

+ í' ^ospitams ·

$n ticrfa · я ш т ]

Rysunek' contrasigillum przedstawia scenę umycia nóg. W otoku napis: f + Dom us Teutonicorum (IHRLM)).

+ т т о м с о т і / і н к ш / 754

Bulla ta znana jest i opisana u V o s s b e r g a 1).

2) P i e c z ę ć W i e l k i e g o S z p i t a l n i k a — (tabl. 1, rys. 2) oderwana od dokum entu nr 1145, źle zachowana, rysunek i napis niew yraźny. W ytłoczona jest w wosku koloru naturalnego o śred­ nicy 42 mm. A nalogiczną pieczęć publikuje E n g e l 2). R ysunek przedstawia dwie postacie: jedna z nich siedzi na krześle, wsparta na kuli, druga opatruje jej nogę. M iędzy postaciami krzyżyk. W otoku napis m inuskułą gotycką na w stędze źle odciśnięty.

(S hospitalary dom us theutonycor).

§.

^osyitulary

bomv$

tyevHtiycor

x) F. A. V o s s b e r g , G eschichte der P reussischen M ü n zen u n d Siegel

von der frü h e ste n Z e it bis z u m E nde der H errsch a ft des D eutschen O rdens,

B erlin 1843, s. 53, tabl. I, n r 4.

-) B. E n g e l , Die m itte la lte rlic h e n Siegel des T h o rn er R athsarchivs, T horn 1894, I. Theil.

T ablica I

3) P i e c z ę ć Z a k o n u — (tabl. I, rys. 3) dwustronna, przy­ wieszona do dokumentu nr 1141 na sznurze czarno-białym . Główna p ie c z ę ć 3) w w osku czarnym zupełnie zniszczona, ślady wskazują, że była to pieczęć portretowa (prawdopodobnie na tronie postać NMP z D zieciątkiem ). Tło zakratkowane, w każdej kratce krzyżyk. Średnica około 50 mm (z powodu zniszczenia trudno jest podać dokładne w ym iary). W otoku napis m ajuskułą uszkodzony: S: Ma­

gistri: General’: Hospital: S: Marie: Teutonicorum: Jerosolim tani.

...RJÊ :TEVT....: IßUH...

Contrasigillum przedstawia małą pieczęć sekretną wytłoczoną w czerw onym wosku o średnicy 30 mm. R ysunek przedstawia rozetę sześciolistną. Co znajdowało się w rozecie, nie wiadomo, gdyż rysunek jest uszkodzony, prawdopodobnie była to tarcza z krzyżem , na nim zaś druga tarcza m niejsza z orłem. Podobną pieczęć publi­ kuje V o s s b e r g 4) datując ją na koniec XIV i początek XV wieku. W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ S Magistri Generalis domus

th eutonicof г и т / ).

+ S ftiap istrl

*■ gm tťcLlís t

bomvs + ^cvtoaicojcvm]

4) P i e c z ę ć K o m t u r a K r ó l e w i e c k i e g o — (tabl. I, rys. 4) zawieszona przy dokumencie nr 1143 na sznurze czarno­ białym 4a). W ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego o średnicy 35 mm. R ysunek przedstawia postać królew ską na tronie. Napis piętnastow ieczny m inuskułą gotycką, trudny do odczytania: Sigill.

comendatoris de Königsberg. A nalogiczną pieczęć publikuje V o s s b e r g 5).

5) P i e c z ę ć w. m i s t r z a L u d w i k a E r l i c h s h a u -s e n a — (tabl. I, ry-s. 5), przyw ie-szona do dokumentu nr 1142 i drugi egzem plarz oderw any od dokum entu nr 1145. W ytłoczona jest w w osku czarnym, o w ym iarach 40 mm. R ysunek przedstawia tarczę z krzyżem , na nim zaś m niejszą tarczę z orłem . R ysunek ten jest ujęty w pięciolistną rozetę. W otoku napis m inuskułą gotycką

(Secretu[m ]. fris Ludovici. de Erlichshusen magistri generalis).

* s e c r e t u m f r i * l u à o v i c i b ŕ M í c j j s j ? w j W m a o U t r í f u n e r a l i

M iędzy napisem a listkam i rozety umieszczono pięć m ałych różyczek. Pieczęć ta pochodzi z czasów panowania w. mistrza Ludwika Erlichshausena (1450— 1467) 6).

6) P i e c z ę ć l e g a t a p a p i e s k i e g o — (tabl. I, rys. 6) przyw ieszona do dokum entu nr 1144 na granatowym , jedwabnym sznurze, w ytłoczona w w osku czerw onym . Średnica tej pieczęci

3) V o s s b e r g , op. cit., tabi. I, rys. 3. 4) V o s s b e r g, op. cit., s. 53.

4a) V o s s b e r g, op. cit., tabl. XIV, rys. 13. 5) B. E n g e l , I. Teil., tabl. II, rys. 35.

6) P u b lik u je ją V o s s b e r g , op. cit., tabl. V III, s. 170—172.

wynosi 20 mm. Rysunek przedstawia dw ie tarcze herbow e biskupa Rudolfa Lawantyńskiego, tj. pierw sza tarcza ukośnie przekreślona, w części górnej lew , w części dolnej belka poprzeczna. Druga tarcza jest podzielona poprzecznie, w górnej jej części pół gw iazdy, w dol­ nej części róża. W otoku napis m inuskulą gotycką: S. Rudolphi

dei Gratia + + episcopi Lauentini.

■f S . 9 г с й ш * + ŕ p U c ó - p i b a v m Y í n i P ieczęć ta jest z czasu, kiedy R udolf piastow ał godność biskupa, a nie był jeszcze legatem papieskim.

II. PIE C Z ĘC IE M IE JS K IE

1) B a r t o s z y c e (Bartenstein) m iasto pow iatow e w w oj. o l­ sztyńskim . W 1241 roku Krzyżacy budują tu zamek ’), w 1324 roku komtur balgijski D ytrych z A ltenburga zakłada m iasto na praw ie chełm ińskim , co potw ierdza przyw ilejem w . m istrz Luter z Brunszw iku a).

D zisiaj znane są dwa herby m iasta Bartoszyc: pierw szy w yobraża rycerza na biegnącym koniu, w prawej ręce trzym ającego hala­ bardę 9).

D rugi herb tego miasta przedstawia dwa topory skrzyżow ane (ostrzami odwrócone od siebie), oparte na trzech kam iennych schodkach.

Pieczęć, która przyw ieszona została do dokum entów traktatu pod nr 1143 (tabl. II, rys. 1) na sznurze jedw abnym zielonym , w y ­ tłoczona jest w w osku koloru naturalnego. Średnica jej w ynosi 35 mm. Rysunek przedstawia herb m iejski drugi, tj. dwa topory skrzyżow ane oparte o trzy kam ienne schodki. W otoku napis m inuskulą gotycką częściowo zatarty: ( ł Sigillum ■> civitatis barten-

'stein).

* щШш

♦ ctv tjk tû î W b n ij tó m .

Tę samą pieczęć drukuje V o s s b e r g 10). Najprawdopodobniej pieczęć obecnie opisyw ana tłoczona jest tym sam ym stem plem co pieczęć drukowana u V o s s b e r g a , tym bardziej że pieczęć porów­ nywana w isiała przy jednym z dokum entów z roku 1458, jak podaje ten autor.

2) F r y d l ą d . W eschatokole dokum entu nr ÏÎ43 w ystępuje Frydląd m iędzy miastam i przyw ieszającym i sw oje pieczęcie przy traktacie. N iestety, pieczęć ta należy do oderw anych i zaginionych. Bez wątpienia jednak pieczęć Frydiądu położonego nad Łyną była podobna do tej, jaką drukuje V o s s b e r g 11), tj. przyw ieszoną do

7) E. К с у s e r , D eutsches S tä d teb u ch , S tu ttg a rt 1939. s. 26—27.

") K a rl B e c k h e r r n , Die W a p p en der S tä d te A lt-P reu ssen s, K önigs­ b erg 1892, s. 11.

°) O tto H u p p . Die W appen u n d Siegel der d eu tsch en S tä d te , F lecken

und. D örfer, I. H eft, F ra n k fu rt a/M 1896, s. 6.

" ) V o s s b e r g , op. cit., tab l. 17, rys. 55, s. 46. n ) V o s s b e r g ' , op. cit., s. 43, tab l. 16, rys. 37,

listu Związku Pruskiego z 1440 roku. W ym iary jej wynoszą 48 mm. Rysunek przedstawia krw awe szpony ptaka w bite w grzbiet ryby I2). W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ Sigillum civitatis de Vridlant).

3) K ę t r z y n (Rastenburg). Jest to miasto pow iatow e w w oj. ol­ sztyńskim położone nad małą rzeczką (Guber), dopływ em Ł yny — w miejscu, gdzie rzeczka zwęża się. U m ożliwiło to przerzucenie m ostu i łatw iejszą przeprawę na przeciwległą stronę. Tak dogodne położenie — jak w zniesienia otoczone rzeką — zachęciło Krzyżaków do założenia zamku obronnego, który w zniesiono w 1329 roku !3). Na podgrodziu wybudowano karczmę, w okół której zaczęli osie­ dlać się rzem ieślnicy, mając zapew niony zbyt towarów, z drugiej zaś strony obronę i opiekę zamku — w ten sposób pow stało dzi­ siejsze miasto. Pierw sza lokacja przypada na lata 1345— 1347, osada ta została zniszczona, przez Litw inów , tak że w roku 1350 Krzyżacy zakładają miasto od nowa. W 1357 roku obok Starego Miasta pow staje N ow e Miasto, które otrzym uje przyw ilej lokacyjny na prawie chełm ińskim z rąk komtura balgijskiego Johanna Schinde- kopfa, a w 1378 roku potwierdza go i odnawia w. m istrz W inrych v. Kniprode. D zisiejszy herb miasta przedstawia niedźw iedzia prze­ m ykającego się m iędzy trzema choinami.

P i e c z ę ć K ę t r z y n a przyw ieszona do dokum entu nr 1143 (tabl. II, rys. 12) w ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego o średnicy 35 mm. Rysunek przedstawia herb miasta, tj. niedźw ie­ dzia na tle siedm iu drzew. W otoku napis m inuskułą gotycką:

(S i fg ji ll u m civtatis + rastenboh).

5i|g]illvta clvtqitf rofhmbo^

Podobną pieczęć publikuje V o s s b e r g I4). Znanych jest kilka pieczęci m iejskich Kętrzyna. Najstarsza wyobraża samego niedźw ie­ dzia w polu bez drzew. Inna odmiana przedstawia niedźwiedzia na tle siedm iu drzew, ale w polu zakratkowanym (typowe dla pieczęci czternastowiecznych), taką publikuje V o s s b e r g ; a pieczęć szesnastow ieczna przedstawia przem ykającego się niedźw iedzia m iędzy trzema d rzew am i15). T yle spotykanych pieczęci jednego m iasta św iadczy, że rada m iejska często zmieniała tłok pieczętny.

4) K r ó l e w i e c (K önigsberg) — w m iejscu starej w arowni pruskiej, zdobytej w 1255 roku przez Krzyżaków, Zakon zakłada swój zamek obronny ,δ). Wokół niego pow staje miasto, które w sześć lat później zostaje zniszczone przez Prusów. Mistrz krajow y Konrad v. Thierberg w roku 1286 nadaje now y przyw ilej lokacyjny, w ten sposób przyczynia się do odbudowy miasta. Obok Starego Miasta

1г) R ysunek um ieszczony n a pieczęci je st h erb em m iasta, k tó ry w ziął sw ój początek z legendy. H u p p i K e y s e r ( H u p p , s. 8. Ilu stra c je , K e y s e r, op. cit., s. 52—53).

13) K e y s e r , op. cit., s. 97—99.

u ) V o s s b e r g . op. cit., s. 45, tabl. VI, rys. 50.

'·) P raw dopodobnie niedźw iedź na tle drzew , sym bolizujących las, um iesz­ czony je st na p am iątk ę puszczy, k tó ra m u siała znajdow ać się w pobliżu m iasta. W niej to odbyw ano polow ania na w iększą zw ierzynę, ja k np. niedźw iedzie. A nalogiczną pieczęć z herbem niedźw iedzia m a K ościerzyna.

’·) B e c k h e r r n , op. cit., s. 31.

w parę lat później pow stają dwa oddzielne miasta: Lipnik (Löbe-

nicht) w 1300 roku, założony przez komtura królew ieckiego,

Bartholda Brühaven, i Knipawa (Kneiphof) założona w 1327 roku przez w . m istrza W ernera v. Orseln. Każde z tych m iast miało oddzielny samorząd, o czym mogą św iadczyć różne herby tych m iast oraz to, że każde z nich osobno w ym ienione jest w eschatokole dokum entu i każde osobno przyw ieszało pieczęć do pergam inów traktatu. Dopiero w 1506 roku w. m istrz ks. Fryderyk saski połączył w szystkie trzy miasta w jedno i dał m u nazwę K rólew iec (K önig s­

berg) 17). Nazwa ta pochodziła od nazw dawnych: np. Stare Miasto

pierw otnie nosiło nazwę: Mons Regius, Regio m onta num lub Civitas

Regiomontana, które to nazw y spotykane b yły do XVI w. Słow o R ex łączyło się zapew ne z postacią króla Otokara II, który uważany

był za założyciela m iasta 18).

Lipnik z chw ilą założenia nosi nazw ę Nova Civitas, a w roku 1333 spotykam y już nazw ę Nova Königsberg, od 1338 roku Civitas

Leibenicht (L ip n ik )19).

Knipawa od roku 1327 zwała się Knopabe, w 1338 roku spo­ tyka się w dokum entach Pregormunde, a w 1383 roku Nova Civitas

Königsberg. Na pieczęciach w ystępuje nazwa K n e i p h o f 20). W ze­

spole zachowanych pieczęci traktatu toruńskiego pod nr 1143 zachow ały się w dobrym stanie cztery pieczęcie Królewca: jedna Starego Miasta, dwie Lipníka i jedna K nipawy. Najokazalsza jest pieczęć S t a r e g o M i a s t a K r ó l e w c a (tabl. II, rys. 3) o śred­ nicy 70 mm zawieszona na zielonym jedw abnym sznurze, w y tło ­ czona w w osku koloru brunatnego. R ysunek przedstawia herb miasta, tj. króla na koniu, w koronie na głow ie z tć:rczą w lew ej ręce, a z berłem w prawej. Na tarczy krzyż (na nim zaś zapew ne był orzeł, lecz został zatarty lub źle o d c iśn ię ty )2I). W otoku napis m ajuskuła: S. Civitatis. De : Coninxbergh[e],

* 5 . 0 1 V 1 W T 1 S · Ы i с о т х ы . щ [ ( ( \

P ublikuje ją V o s s b e r g 22), a także H e n s c h e 23). Publiko­ wana była ona także u L i l i e n t h a l a w „Erläutertes Preussen”

17) K e y s e r , op. cit., s. 62.

1S) P rz y jęło się ogólnie, że O tto k ara uw ażam y za założyciela K rólew ca. Pogląd te n w yw ołał d y sk u sję m iędzy uczonym i różnych k ra jó w , k tó rą p o d su ­ m ow ał i w yciągnął z niej w nioski prof. W ł o d a r s k i w sw ej p ra c y pt. P olska

i C zechy id II pol. X III i p o czątk ach XIV w ieku, Lw ów 1931, s. 20—24.

O tto k ar fak ty czn ie w y b ra ł się n a w y p ra w ę przeciw ko P ru so m , stw ierdzone jest, że doszedł do P ru s i ta m ja k iś czas p rzeb y w ał (w T oruniu), lecz w ątp liw e jest, żeby osobiście b ra ł udział w w alkach. Nie je s t w ykluczone, że w y p ra w a na S am bię w sp ie ra n a była przez O tto k a ra m aterialn ie, co pozw oliłoby tw ie r­ dzić. że założył on w aro w n y zam ek zw any K rólew cem , fin a n su ją c jego budowę.

1B) K e y s e r, op. cit., s. 62.

20) W edług u stn e j u w agi prof. M. G u m o w s k i e g o , za k tó rą m u s e r­ decznie dziękuję.

21) P rócz w spom nianego h e rb u znany je s t jeszcze jed en — p rzed staw ia tarczę podzieloną poziomo, w górnej części z n a jd u je się korona, w dolnej krzyż — na znak zw ierzchnictw a Zakonu n ad m iastem (pojaw ia się ona w X IV w ieku).

2S) V o s s b e r g , op. cit., s. 33, tabl. 14, rys. 14.

2Я) W ilhelm H e n s c h e, W appen un d Siegel der K öniglichen H a u p t- und

R esid en zsta d t K önigsberg, K önigsberg 1877, s. 12, tabl. I, rys. 5.

(tabl. II, rys. 4). Egzem plarze badane i opisyw ane przez H e n s c h e g o różnią się od egzem plarzy autorki kolorem wosku, gdyż H e n s c h e podaje kolor zielony, na egzem plarzu opisywanym obecnie w ystępuje kolor naturalny wosku. Tłok, pieczętny był zapewne ten sam, trzynastow ieczny, którym w yciskano pieczęcie publikowane przez H e n s c h e g o i V o s s b e r g a . Przem aw ia za

760

tym rysunek i data w ystaw ienia dokum entu, przy których pieczęcie b yły za w iesza n e24) (nr 1143).

Brak orła na tarczy króla w yżej om awianej pieczęci oraz punktacja różniąca się od publikowanej u H e n s c h e g o w ynikać mogą z samej techniki w ytłaczania wosku. Rysunek pieczęci badanej przez H e n s c h e g o jest w yraźniejszy, a w napisie po każdym w yrazie następują dw ie kropki ułożone jedna nad drugą, których na pieczęci tu opisanej nie widać.

P i e c z ę ć L i p n í k a przyw ieszona do dokum entu nr 1143 na zielonym jedw abnym sznurze (tabl. II, rys. 5) w ytłoczona jest w wosku koloru naturalnego, o w ym iarach 43 mm średnicy. Miseczka pieczęci jest uszkodzona. Rysunek przedstawia herb m ia sta 25), tj. koronę, nad nią i pod nią po jednej um ieszczone są dw ie gw iazdy sześcioram ienne. W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ S. S'. Nove

C ivitatis Leube Nicht Conigtes).

+S.S. nove civitatis leube nicftt conigtes

W zespole akt traktatu toruńskiego znana jest jeszcze jedna pieczęć Lipníka (tabl. II, rys. 4), przyw ieszona na zielonej w stążce do dokum entu nr 1145. Pieczęć ta w ytłoczona jest w wosku brunat­ nym , na tarczy przedstaw iony jest herb m iasta, w okół niego ara­ beski. Pieczęć ta jest beznapisowa, średnica jej w ynosi 31 mm. Publikuje ją także H e n s c h e .

P i e c z ę ć K n i p a w y (tabl. II, rys. 6) przyw ieszona jest jak pieczęcie poprzednie do dokum entu nr 1143 na jedw abnym sznurze, koloru zielonego, w ytłoczona jest w wosku koloru naturalnego. W ym iary tej pieczęci w ynoszą 50 mm. Rysunek przedstawia herb

21) P ierw szy eg zem plarz pochodzi z d o k u m en tu 1440 ro k u (akt Z w iązku P ruskiego, p rzechow yw any w A rch iw u m E lbląskim , dziś W ojew ódzkie A rc h i­ w um P ań stw o w e G dańsk, k tórego dru g i eg zem plarz z n a jd u je się w W oje­ w ódzkim A rchiw um P ań stw o w y m Bydgoszcz, O ddział Toruń).

D rugi egzem plarz, uszkodzony, pochodzi z d o k u m en tu 1524 r. 25) H e n s c h e , op. cit., s. 19 tłu m aczy znaczenie fig u r h eraldycznych w te n sposób, że koronę u w aża za sym bol k ró lew sk i O tto k ara, a gw iazdy um ieszczone są n a p a m ią tk ę Z akonu B raci D obrzyńskich, któ rzy do P ru s przy b y li w cześniej od Z akonu K rzyżackiego (Bracia D obrzyńscy m ieli w sw oim h erb ie m iecz, a n a d n im sześcioram ienną gw iazdę. G w iazdą m ożna tak że tłum aczyć jak o sym bol spraw iedliw ości.

2C) V o s s b e r g , op. cit., s. 37, tab l. 15, rys. 27. !7) H e n s c h e , op. cit., s. 21, tabl. 2, rys. 4.

2e) H e n s c h e , op. cit.. s. 21: np. p rzy dokum encie pergam inow ym n r 59 z roku 1346 w y ciśn ięta je s t podobna pieczęć, tylko w w osku zielonym — bezpośrednio na pergam inie. W ty m sam ym a rch iw u m d o k u m en t n r 65 p ergam inow y m a analogiczną pieczęć, lecz częściowo uszkodzoną. Jeszcze jeden egzem plarz zachow ał się w b. A rch iw u m w K rólew cu przy dokum encie z 1450 roku, p u b lik u je go V o s s b e r g, s. 37, tabl. 15, rys. 27.

m ia sta 29) (rękę wyłaniającą się z fal podtrzym ującą koronę, po otru stronach dwa rogi m yśliw skie). W otoku napis majuskułą:

(+ Sigillum, burgensium de . Novo Konigisbergh).

+sieiiim. ш ш т т va

· αονο

Pieczęć ta jest w yciśnięta tłokiem czternastowiecznym , który używ any był jeszcze do w ieku XVII. P ublikuje ją 1-І e n s c h e w sw ej pracy o pieczęciach królew ieckich, przytaczając cały szereg znanych mu egzem plarzy 30). Są pew ne różnice m iędzy rysunkiem autorki niniejszej pracy a H e n s c h e g o np. a) korona na rysunku H e n s c h e g o jest bardziej ozdobna, b) obwódka, w którą ujęty jest napis, zrobiona jest z drobnej krateczki — u autorki z drobnych kuleczek, c) napis u H e n s c h e g o zaczyna się od czterech kule­ czek, które w ystępują także pomiędzy poszczególnym i wyrazam i za w yjątkiem Novo a Konigisbergh, gdzie są takie dw ie kuleczki itp. Różnice w rysunku mogą być spowodowane samą techniką w yko­ nyw ania rysunku, H e n s c h e bowiem nie sporządził odcisków ołów kow ych pieczęci, ale rysow ał je odręcznie.

5) S ę p o p o l (Schippenbeil). Miasto w pow iecie bartoszyckim w woj. olsztyńskim — pow stało na m iejscu w arowni pruskiej, która została zniszczona przez Krzyżaków, a na jej m iejsce Zakon założył w łasny zam ek'w 1319 roku. W 1351 roku w. m istrz H enryk Dusem er nadaje przyw ilej lokacyjny na prawie chełm ińskim nowo pow sta­ łem u miastu. Stara nazwa miasta b rzm i31): SchippenpiU, zmieniona z czasem na Schippenbil, a jeszcze później od 1351 roku zmieniona na Schiffenburg, nazwa ta przetrwała do XVIII w ieku. Nazwa w języku pruskim oznaczała dosłownie zamek, bow iem pil znaczy zamek, warownia. Jak w idzim y, w XIV w. uległa ona zupełnie zniem czeniu. Schip zostało zmienione na Schiff, co oznacza okręt, a pil zm ienione na burg. — Pieczęć S ę p o p o l a zachowana przy traktacie toruńskim 1466 roku (nr 1143) (tabl. II, rys. 8) przedstawia herb m ów iący miasta, który wyobraża pływ ającą twierdzę. Pochodzi on zapewne od niem ieckiej nazw y m ia sta 32). Pieczęć opisywana umocowana na czerwonym sznurze, w ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego. Średnica tej pieczęci w ynosi 48 mm. Rysunek napie- czętny przedstawia w spom niany w yżej herb miasta, w otoku napis majuskułą: (+ S. Civitatis* Schiffenburc).

+ S -C JV i1 V m S * SCplFFEtt&VRC

20) H erb K nipaw y p rzed staw ia ra m ię w y n u rzające się z la l i po d trzy m u ją ce koronę. Po obu stro n ach ry su n k u um ieszczone są dw a rogi m yśliw skie. Z n a ­ czenie korony je s t to sam o co w h erb ie L ip n ik a czy też S tarego M iasta K rólew ca. F ale n ajp raw d o p o d o b n iej sym bolizują w odę o taczającą dokoła m iasto — ra m ię zaś nie m a specjalnego znaczenia — może także oznaczać w przenośni ram ię Pregoly otaczającej w yspę, n a k tó re j położona je st K ni-

pawa. Rogi m yśliw skie łączą się zapew ne z tra d y c ją daw nych polow ań na

tych teren ach .

:|°) H e n s c h e , op. cit., s. 24, tabl. II, rys. 8. 3I) K e y s e r , op. cit., s. 105.

*-) N iektórzy p rzy p isu ją ry su n e k h e rb u legendzie o ,,n ajeździć W enedów ’*,

k tó rzy m ieli najech ać i zniszczyć m iasto — je st to nonsens.

Identyczną pieczęć publikuje V o s s b e r g 33), znaną m u z doku­ m entu 1440 r o k u 34).

6) Ś w i ę t o m i e j s c e (Św ięta Siekierka) ·—■ (Heiligenbeil), miasto pow iatow e, położone nad małą rzeczką Jarftą, niedaleko Królewca. W 1301 roku na m iejscu czczonym przez Prusów K rzy­ żacy zakładają m iasto i nadają mu prawo chełm ińskie, które zostało potwierdzone wraz z przyw ilejem przez ks. A lbrechta w 1522 i 1560 ro k u 35). Nazwa pruska brzmi: S w en to m e st, co ma oznaczać „Św ięte m iejsce”, następnie S w en to pil — czyli „Św ięty gród”. K rzyżacy zakładając m iasto przetłum aczyli tę nazwę częściowo na niem iecki Heiligenpil, co zmienia jedynie brzmienie, gdyż znaczenie pozostaje to samo. W XIV w. zmieniają K rzyżacy Heiligenpil na H eiligenstadt, następnie zaś na H e ilig e n b e il36). Herb m iasta przed­ stawia dwa skrzyżow ane topory, ostrzami odwrócone od s ie b ie 37). Taki w łaśnie herb znajduje się na p i e c z ę c i S w i ę t o m i e j s c a (tabl. II, rys. 7) zaw ieszonej na pergaminach traktatu (nr 1143) na czerw ono-granatow ym sznurze. W ytłoczona jest ona w w osku koloru naturalnego. Średnica jej w ynosi 32 mm. R ysunek przed­ stawia w yżej opisany herb miasta, lecz bez tarczy. W otoku napis m inuskułą gotycką, częściowo zatarty i uszkodzony: Sigillum + C ivi­

tati* (+ Sancte + civitatis).

О Д іІІу т .

* c iv iïû li

o

+ c iv it a t is ]

Po kształcie liter należy w nioskować, że pieczęć ta jest piętnasto- wieczna. V o s s b e r g 38) publikuje także pieczęć Sw iętom iejsca, lecz o w yraźnych różnicach w rysunku i napisie. Zatem pieczęć tu opisywana m usiała być tłoczona innym stem plem .

7) W e l a w a (Wehlau), m iasto nad Pregołą, założone przez Krzyżaków na m iejscu warowni pruskiej, którą to Prusow ie w znieśli w 1255 roku w celu obrony przed Krzyżakam i. Po dw ukrotnym oblężeniu zamek zostaje zdobyty, a w 1355 roku pow staje m iasto na prawie ch ełm iń sk im 39). Pierw otna nazwa m iasta brzmi: Wetalo, pochodzi ona od słow a pruskiego W etau lub Wetals, co m iało ozna­

33) V o s s b e r g , op. cit., tab l. 17, rys. 63.

34) O prócz opisanej przeze m nie pieczęci, m iasto posiadało jeszcze m ałą pieczęć sygnetow ą (23 m m średnicy) z herb em m iasta, bez napisu. P o obu stro n a c h lite ry ,,S” i ,.B”, k tó re oznaczają p ierw sze lite ry nazw y m iasta.

35) K e y s e r , op. cit., s. 59.

3β) K e y s e r , op. cit., s. 59; B e c k h e r r n , s. 26; K ę t r z y ń s k i , op. cit., s. 219.

37) M otyw toporów p o jaw ia się w h erb ie m iasta w w iek u XV, początkow o je st to jed en topór, ta k i ja k i w idoczny był n a chorągw i z 1410 ro k u (K. G ó r ­ s k i , w yd. Jana Długosza Banderia P ru ten o ru m , W arszaw a 1958, s. 264). T opór często spotykany je st w h e rb a c h i m a sym bolizow ać w ładzę sądow niczą, d la ­ tego też p rzew ażnie um ieszczano go na pieczęciach ław niczych. Obok h erb u w yżej opisanego, używ anego do dziś, znam y h erb inny, starszy, ja k i znaleziono na pieczęci czternastow iecznej. P rz ed staw ia on w ilk a skaczącego przez k rz a k na pień drzew a dębow ego ( H u p p , op. cit., s. 7, rys. 9; B e k h e r r n , op. cit., s. 26).

38) V o s s b e r g , op. cit., s, 37, tabl. 15, rys. 29, я#) K e y s e r , op. cit., s. 114,

czać w o d ą 40). Herbem miasta jest głowa jelenia, który miądzy rogami ma sześcioram ienną gwiazdą 4I).

P i e e z ą ć W e l a w y (tabl. II, rys. 9), przyw ieszona do doku­ m entu nr 1143 na sznurze czerw onym , w ytłoczona jest w m i­ seczce w w osku koloru naturalnego. Średnica jej w ynosi 30 r.im. Rysunek przedstawia tarczą z herbem miasta. W otoku napis m inu­ skułą gotycką na wstędze: (S Civitatis W e l a w + <— +).

S civitatis w lsw + «— *

III. PIEC ZĘC IE KRZYŻAKÓW (RYCERZY)

1) H e i n r i c h d e P l a w e n ( P l a u e n ) — w ielki szpitalnik Zakonu, pochodzi z rodziny Plauenów , która nosiła przydomek ,.R euss”. W latach 1469— 1470 jest on w. m istrzem . Herb Plauenów przedstawia lw a ukoronowanego, stojącego na zadnich łapach, w klejnocie pies sied zą cy 44). Pieczęć, jaka dochowała sią przy dokumentach traktatu nr 1143 i nr 1145 (tabl. III, rys. J), w yciśnięta iest w wosku brunatnym , w ym iary średnicy wynoszą 30 mm. Rysunek przedstawia tarczę z w yżej opisanym herbem i klejnotem Plauenów . W otoku napis m inuskułą gotycką, źle odciśnięty i nie odczytany.

2) W i l h e l m d e E p p i n g e n — komtur ostród zk i45). N aj­ prawdopodobniej pochodzi z tej samej rodziny co Ludwik de Eppin­ gen — m ógł więc m ieć w herbie dwa topory i tarczę krzyżacką. Pieczęć zaś w ykazuje inny herb — głow ę baranią. Brak bliższych danych biograficznych i heraldycznych nie pozwala ustalić, skąd się w zięła głow a barania. Pieczęć Eppingena (tabl. III, rys. 2) przyw ie­ szona do dokum entu traktatu (nr 1143) w ytłoczona jest w wosku brunatnym , średnica jej w ynosi 25 mm. Rysunek napieczętny

10) K e y s e r , op. eit., s. 114. W oda — (wodny zam ek) — n azw a ta n a j ­ praw dopodobniej określa położenie m iasta, bow iem W elaw a otoczona jest ze w szystkich stro n w odą: z p ołudnia P regolą, od zach. — Ł yną, k tó ra w tym m iejscu w pada do Pregoły. Od p ołudnia i w schodu m iasto otoczone było m oczaram i, w późniejszych czasach w yschniętym i.

4I) Głowa jelen ia p rzypuszczalnie sym bolizuje daw ne te re n y łow ieckie, zn ajd u jące się w okolicach m iasta, podobnie ja k h e rb K nipaw y. W idocznie te re n y te obfitow ały w zw ierzynę tego ro d zaju co jeleń. G w iazda m iędzy rogam i może m ieć podobne znaczenie co gw iazdy na pieczęci L ip n ik a, albo p rz e ję ta z h erb u B raci D obrzyńskich, albo je s t sym bolem spraw iedliw ości p a n u ją c e j nad m iastem .

,!) V o s s b e r g , op. cit., tab l. 17, rys. 58. 13) H u p p , op. cit., s. 12.

'") A. В. E. O e l s n i t z , H e r k u n ft u n d W appen der H ochm eister des

D eutschen O rdens, K önigsberg 1926. s. 75.

43) V o i g t , N a m e n C odex, s. 7. (W. K o m tu r w la ta c h 1471—1476 — p rz e d ­ tem k o m tu r ostródzki); К. G ó r s k i , F ra g m en ty d zie jó w P rus, Rocznik G d a ń ­ ski, Tom IX —X, 1936, s. 87.

przedstawia tarczę, na niej głow a barania. W otoku napis m inuskułą gGtycką: (S. de . Wi l hel m Eppingen)

S

be

xoíltytltn їр р щ е т

T ablica I II

S) S i g f r i d u s V l a c h d e S c h w a r z b u r g i n B a l g a . W ystępuje w form ule świadków, m usiał w ięc przyw iesić swoją pieczęć, której jest brak (nr 1143).

4) G e o r g i u s d e R a m u n g i n R e y n — brak pieczęci, mimo że w yżej w ym ieniony w ystępuje jako św iadek przy zaw ie­ raniu traktatu. (Dokument nr 1143) 46).

5) U l r i c u s d e O t t e m b e r g — w ójt. Brak bliższych da­ nych o tej postaci. Pieczęć (tabl. III, rys. 3) przyw ieszona do pergam inu (nr 1143) na sznurze czarno-białym, w ytłoczona jest w wosku koloru naturalnego o średnicy 22 mm. Rysunek przed­ stawia herb, który może być „Kopaszyną” , herbem spotykanym na Śląsku, mogą to być też dwa rogi. W otoku napis minuskulą gotycką, częściowo uszkodzony: (S Ulrich de Ottenbur..).

S.VIricj? be otteiibvr..

6) S t e f a n u s d e S t r e i t b e r g — wicekom tur królewiecki, późniejszy w. m arszałek Zakonu — pieczęci brak.

7) U l r i c u s Z e c k e n d o r f — postać nieznana. Pieczęci brak. 8) M i c h a e l G e y e r i n L o c h s t a t , danych biograficz­ nych brak. Herb można ustalić z pieczęci zachowanej (tabl. III, rys. 4), tj. bez tarczy, głowa jelenia wyrastająca z traw. Pieczęć ta przyw ieszona jest na sznurze czerwonym , w ytłoczona w wosku koloru naturalnego. Średnica pieczęci w ynosi 42 mm. Rysunek przedstawia w yżej opisany herb. W otoku napis m inuskulą gotycką, częściowo odczytany: («—■ Sigillum + + Michaelis + ...).

sWfttlvm, +ł тіфщг

1

і£ *...

W form ule świadków (dok. 1143) w ystępuje W ilhelm , a nie Michael — prawdopodobnie użył on tłoku pieczętnego sw ego brata.

9) N i c o l a u s d e N o t t e n h o f f e n (tabl. III, rys. 5), pie­ częć zawieszona na sznurze biało-czerw onym (przy dok. nr 1143) wytłoczona jest w wosku koloru naturalnego. Średnica pieczęci wynosi 22 mm. Rysunek napieczętny przedstawia tarczę herbową z klejnotem . Herb przedstawia tarczę, a na niej mur. W klejnocie głowa starca w hełm ie z labrami. W otoku napis m inuskulą gotycką, częściowo zatarty: S. Nickel de [Not] echoffer).

uletel Ьь [not] ecJ?offer ^

10) S t e p h a n u s d e R e t h e í n (tabl. III, rys. 6) — postać ta nie w ystępuje w form ule św iadków dokumentu, jednak pieczęć przyw ieszona jest do dokum entu nr 1143 na czarnym sznurze. W ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego o średnicy 25 mm.

lc) V o i g t , op. cit., s. 88 (szpitalnik w Piszu i w Ełku).

Rysunek napieczętny przedstawia tarczą herbową, na niej zaś jeździec trzym ający dw ie kopie. W otoku napis m inuskułą gotycką:

(* Sigillum Stephan von Retheyll).

+ $ . £ > t m і й с ш

Prawdopodobnie posłużył się pieczęcią jeden ze św iadków nie m ający w łasnej pieczęci, poniew aż użył sznura czarnego, był może K rzyżakiem .

IV. KRZYŻACY I ZACIĘŻNI ZAKONU

Oprócz rycerzy w ystępują zaciężni Zakonu, z których jednego tylko pieczęć dochowała się do czasów obecnych. Inne osoby umieszcza się także z tego względu, że w ystępują one w eschatokole dokum entu (nr 1143), przypuszczalnie w ięc ich pieczęcie m usiały także być przyw ieszone, lecz z biegiem lat u legły zniszczeniu.

1) J o h a n n e s d e N a r b e — osoba nieznana. P ieczęci brak. 2) J o h a n n e s d e L a k o — danych biograficznych brak. Zachowała się pieczęć (tabl. III, rys. 7). Przyw ieszona jest do dokum entu nr 1143 na sznurze czerw ono-zielonym . Pieczęć ta w ytłoczona jest w w osku koloru brunatnego o średnicy 22 mm. R ysunek przedstawia tarczę, na niej jakiś ptak, zbliżony do herbu „Paparona”. W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ S. Hans «—

Laccoe).

* stgltlvKi stepson von. r^t^yll/

3) B a l t a z a r N i k e r i e z pochodził z rodziny mało znanej, która miała sw e dobra w Miśni, a w czasie w ojny trzynastoletniej w ytrw ale służyła Zakonowi. Znani są dwaj zw olennicy Zakonu z tej rodziny: Baltazar i Georg. Są trzy odm iany tego nazwiska i trzy rodzaje herbów:

I — przedstawia w tarczy trzy głow y w czapkach ułożone rzędem w poprzek tarczy.

II — różni się od poprzedniego (głow y w dwóch rzędach: jedna w yżej, dw ie niżej).

III — przedstawia w tarczy sześć kul ułożonych w ten sposób: trzy, dwie, jedna.

Pieczęć N ikericza nie zachowała się.

W ym ienić tu należy osoby, których pieczęcie zaginęły, a pocho­ dzenie jest nie ustalone: 1) Engelhardus Koppe, 2) Sigism undus de Frewen, 3) Jacobus Gwant, 4) Tomas Lenhard.

V. PIEC ZĘC IE SZLACHTY P R U S K IE J

Przystępując do opracowania pieczęci szlachty pruskiej, uwzględniono w szystkie osoby w ystępujące w eschatokole doku­ m entu pokoju toruńskiego (nr 1143), które w inne b y ły uw ierzytelnić dokum ent sw ym i pieczęciam i. Jak w ynika z zestaw ienia, nie w szystkie pieczęcie zaw ieszone na tym dokum encie dochow ały się do naszych czasów: jedne może zginęły, inne m ogły w ogóle nie

Istnieć, gdyż często bywato, że z braku sw ojej pieczęci, świadek przyw ieszał pieczęć pożyczoną od krewnego lub przyjaciela. Zna­ czenie tego zestaw ienia polega na tym , że obejm uje ono stronników Zakonu w końcowym okresie w ojny. Wśród nich znajdujem y szereg rycerzy polskich z okolic Działdowa, N idzicy, Ostródy. Poza tym udało się tu ustalić pieczęcie szeregu rycerzy dotąd nieznane bada­ czom. W szystkie pieczęcie szlachty niżej om ówione znajdują się przy dokumencie nr 1143.

1) J o h a n n e s d e K l a w g e y n , brak o nim w szelkich danych, nie znany jest jego herb ani pieczęć.

2) J o h a n n e s S c h e r t w i c z pochodzi ze znanej rodziny zam ieszkałej w Prusach, która przybyła z Łużyc. W czasie w ojny trzynastoletniej rodzina Schertw iczów stała po stronie Zakonu. Herb rodu przedstawia orła, klejnot, dwa skrzydła orle i trzy kw iaty 47). Zachowała się p i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 1) przyw ieszona do dokumentu na sznurze czerwono-granatow ym , tłoczona w wosku brunatnym praw ie czarnym. Średnica jej w ynosi 23 mm. Rysunek przedstawia herb Schertw iczów (orzeł). W otoku napis m inuskułą gotycką: (S. Johanis + Schar(w ] i z ) .

S. lotmis ♦

3) N i c o l a u s S p e r l i n g pochodzi z rodziny rozsiedlonej w całych Prusach (w okolicach Kętrzyna, Sztum u, Działdowa i Ostródy). Pierw sza wzmianka o tej rodzinie pochodzi z roku 1442, dotyczy ona Hansa Sperlinga, a druga Mikołaja Sperlinga. Herb przedstawia tarczę, a na niej mur. W klejnocie skrzydła orle. Pieczęć zaginęła.

4) K a s p e r M a t e r n e — jest bardzo mało danych biogra­ ficznych o nim i jego ro d zin ie48). Herb rodu był taki, jaki na p i e c z ę c i (tabl. IV, rys. 2), tj. 2 belki poprzeczne na tarczy. P ieczęć ta przyw ieszona jest do dokum entu na czerwonym jedw ab­ nym sznurze. W ytłoczona jest w w osku brunatnym . Średnica jej w ynosi 26 mm. W otoku napis m inuskułą gotycką: (S. Casper

Matherne).

$ . c o a p c t r m o d e m e

5) P a s c h k e d e T h u w e r pochodzi z rodziny osiadłej w Prusach, której dobra ziem skie Turza W ielka znajdow ały się w powiecie działdowskim 4S). Rodzina ta m iała w herbie „N ałęcz”. Pieczęć przywieszona jest do dokum entu na sznurze czerw ono- granatow ym (tabl. V, rys. 2). Pieczęć ta w yciśnięta jest w w osku koloru naturalnego o średnicy 22 mm. Rysunek przedstawia tarczę z herbem „N ałęcz”, w otoku napis m inuskułą gotycką: *Pasce

von Thuwer. Pieczęć jest źle zachowana i pęknięta.

47) M ü l v e r s t e d t , Der A bgestorbene A del der P ro vin z P reussen, Leipzig 1886. Bd. V, s. 78, t a Ы. 58.

43) K arol G ó r s k i , F ra g m en ty d zie jó w Prus, s. 93 (chorąży ostródzki). 4Э) Ibidem , s. 95—907, 101.

6) B a r t h H a u s c h k e pochodzi z rodziny osiadłej w połud­ niowej części Prus. N azwisko Rauschke spotykane jest także w innych brzmieniach, jak np.: Rausky, Rauschken, R au tk an 50). U żyw ali oni herbu odpowiadającego polskiem u herbowi „Prawdzie”, tj. mur, zza którego w idoczne jest pół lwa. Pół lw a używ ali także w klejnocie. Przy dokumencie nr 1143 zawieszona jest p i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 3) na sznurze czerw ono-niebieskim , w ytłoczona w wosku koloru naturalnego, Średnica jej w ynosi 22 mm. Rysunek przedstawia tarczę z herbem rodziny Rauschke (j. w.). W otoku napis m inuskulą gotycką — nie odczytany.

7) G e o r g i u s d e D e l e pochodzi z rodziny, której w XV w ieku znane b yły dwa odgałęzienia — jedna z D ylew a (Döhlau), pow. ostródzki, druga z Pruszkowa (pow. działdowski). Rodzina ta w ystęp u je także pod nazw iskiem S p y r a u 51). W herbie mają pół jelenia w ychylającego się z korony. Znana jest druga odmiana tego herbu, gdzie jeleń przedstaw iony jest w biegu. W klejnocie — słońce. Pieczęć przywieszona do dokum entu traktatu (tabl. IV, rys. 4) na sznurze jedw abnym czerw ono-zielonym . W ytłoczona jest w wosku koloru brunatnego, o w ym iarach średnicy 25 mm. Rysunek przedstawia tarczę herbową rodziny D elau (inaczej Spiraw) w yżej z jeleniem opisanym . W otoku napis m inuskulą gotycką: (+ Sigillum + Jorge + Spiraw).

8) M a t h e u s d e D o r i n g pochodzi ze w si Doringswalde inaczej zwanej Döringen — dziś Durąg (pow. ostród zk i)52). Herb jest trudny do ustalenia: u E n g 1 a publikowane są dw ie pieczęcie: jedna z nich posiada herb, którego pole tarczy podzielone jest poziomo na trzy części, w każdej z nich trzy lilie. Druga ma dwie belki w ychodzące z boków tarczy, stykające się na górnym jej brzegu — tworząc w ten sposób jak gdyby trójkąt. P i e c z ę ć przywieszona do dokum entu traktatu (tabl. IV, rys. 5) ma jeszcze inny herb, zbliżony do herbu „Przegonią”. Zawieszona jest na sznurze jedwabnym , czerw ono-granatow ym , w ytłoczona w w osku koloru naturalnego. W otoku napis m inuskulą gotycką, zupełnie zatarty i trudny do odczytania. ( Doring Math).

9) N i c o l a u s d e G r e b i n pochodzi z rodziny osiedlonej w Prusach Górnych. Posiadała ona w ieś Grzybin w pow. ostródz- kim. W czasie przed wojną trzynastoletnią członkow ie jej należeli

” ) M ü l v e r s t e d t , op. cit.. tab l. 49.

ei) B e rn h a rd E n g e l , Die Mit te! ölt er liehen Siegel des T ho rn e n R a th s-

archiv, m it besonder B erü cksich tig u n g der O rdensbeam te u n d S tä d te , II. Teil, P rivatsiegel, T h orn 1895, s. 7, rys. 73.

“ ) E n g e l , op. cit., s. 7, rys. 73.

do Związku P r u sk ie g o 53) — herb, jakiego używ ała ta rodzina, zbliżony jest do herbu polskiego ,.Rola”, tj. trzy widlato rozstawione kolby (lub serca), pośrodku zaś róża 54). W klejnocie — dwa skrzydła orle. P i e c z ę ć przyw ieszona do traktatu (tabl. IV, rys. 6) umoco­ wana jest na jedw abnym czerwonym sznurze, w ytłoczona w wosku koloru brunatnego o wym iarach średnicy 28 mm. Rysunek przed­ stawia tarczę z w yżej opisanym herbem rodowym . W otoku napis m inuskułą gotycką częściowo nie odczytany (Michil...).

10) N i c o l a u s K y k o l pochodzi ze szlachty pow iatu ostródz- kiego. Szlachta ta pieczętowała się herbem „Drogomir”, w klejnocie zaś miała pióra strusie 55). P i e c z ę ć , która zaw ieszona jest przy dokumencie traktatu (tabl. IV, rys. 7) r.a sznurze jedwabnym , czer­ wonym , w ytłoczona jest w w osku brunatnym o średnicy 21 mm. Rysunek napieczętny przedstawia tarczę herbową opatrzoną h eł­ m em . R ysunek na tarczy nie przedstawia herbu „Drogomir”, jakiego należałoby się spodziewać, ale po prostu dwa pióropusze. W otoku napis m inuskułą gotycką: (Nickel Cicol).

11) G u n t h e r u s d e H o g e n d o r í (H ohendorí, Czernin) — rodzina dzieląca się później na pięć li n ii5S).

Hogendorfowie przybyli do Prus z Saksonii w końcu XIV i początku XV w ie k u 57). Rodzina ta pieczętow ała się herbem „Nabrani", czyli tarczą, ze wzdłuż niej idącym i belkam i czarno­ białym i lub pewną odmianą tego herbu, gdzie belki na tarczy przecina jeden pas ukośny lub poprzeczny. W klejnocie strusie pióra. Pieczęć zaginęła.

12) J e r e m i n u s d e H o g e n d o r f — (I-Iohendorf, Czernin), najprawdopodobniej krew ny Gunthera Hogendorfa, używ ający tego samego herbu „Nabram”. Pieczęć zaginęła.

1C) J o h a n n e s T o l c k e pochodzi z rodziny osiadłej w Pru­ sach. N azwisko „Tolck” spotyka się już na dokumentach czternasto- i pietnaslow iecznych. N azwisko pochodzi może od dóbr rycerskich „Tolksdorff” (Tolko koło B a rto szy c)58). B y ły dw ie rodziny tego n tzw i ka: jedna z nich to gałąź rodziny L u zjań sk ich 5S), ma ona herb „Luzjan”, tj. divie szczęki szczupaka. (Te sam e szczęki w k le j­ nocie). Druga rodzina Tolcków używ aia herbu „Chomąto” — chomąto tak ie w klejnocie 60). P i e c z ę ć Tolcka nie jest dochowana.

ss) M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 24, tabl. 18. S4) E n g e l , op. cit., C7.. II. s. 9, tab). II, rys. 107. “ ) M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 5, tabl. 3).

5Í) Jó z el K r z c p e l a , R ody Ž i a r P ru slirii, K rak ó w 1927, s. 138; K. N i e- s i e c k i . H erbarz polski, t. IV. w yd. B o b r o w i c z a , L ipsk 18S9, s. 367—374.

57) M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 28, tab l. 21. !"i M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 97, tabl. 71.

50) B artosz P a p r o c k i , H erby ry reisin -a polskiego, K rak ó w 1358, s. 73i. M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 97, tabl. 71.

14) N i c o l a u s R a s s c h a w — rodzina pochodziła z Pom e- z a n ii61) i 62). Herb ani pieczęć nie są zachowane.

15) J o h a n n e s d e D y w o n —· (D ziw isz)63), szlachcic ziem i dzierzgońskiej. Herb trudny do ustalenia. Na p i e c z ę c i (tabl. IV, rys. 8) w idnieje na tarczy rycerz konny. Pieczęć ta zaw ieszona na sznurze czerw ono-granatow ym , w ytłoczona w wosku koloru natu­ ralnego. W ym iary średnicy wynoszą 28 mm. Rysunek przedstawia w yżej w spom niany herb, tj. jeźdźca. W otoku napis m inuskułą gotycką: (Hans vo n Diwes).

p a r t s v o n b i x o Q s

16) M a t h e u s d e L e t e n — rodzina m iała herb w łasny „L etaw ” 64). Pieczęć nie znana.

17) J o h a n n e s P r z e b e n d o r f s k f y ] (Przebendowski) po­ chodził z pow. lem borskiego. W czasie w ojny trzynastoletniej stał po stronie Zakonu 65). Przebendow scy później używ ali herbu „W ilk” 66). W tarczy w ilk był w spięty na tyln ych łapach, ten sam m otyw powtórzony w klejnocie. Pieczęć nie znana.

18) M i c h a e l H e r m a n h a y n — znany jest tylko herb, w polu dziesięć kłosów. Pieczęć nie znana °7).

19) O s w a l d u s d e S p a r w y n ® · ) pochodzi z rodu posiada­ jącego dobra w okręgu K ętrzyna i Bartoszyc. N azwisko Sparw yn pojawia się już w dokum entach czternastow iecznych. W herbie mają konia stojącego dęba, ten sam koń powtarza się w klejnocie 69). P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 9) przyw ieszona na sznurze czerw oi^ m , w ytłoczona jest w w osku brunatnym o średnicy 26 m m . Rysunek przedstawia w yżej opisany herb. W otoku napis m inuskułą gotycką:

(S. O sw alt Sparuin).

5 . o s x m l f c s p a m i t

20) Ł u d o w i c u s d e E p p i n g e n — rodzina pochodząca ze Szwabii, w cześnie osiedliła się na terenach Prus. W X V w. daro­ w ali oni liczne dobra Zakonowi. W okresie w ojny trzynastoletniej byli w yraźnym i zw olennikam i Zakonu. Ród Eppingenów b ył mocno rozgałęziony, niektórzy członkow ie tego rodu przyjęli nazw isko od

0I) K aro l G ó r s k i , F ra g m e n ty d zie jó w P ru s, s. 108.

°2) W ystęp u je tu szlachcic dzierzgoński: zw olennik Z ak o n u — M ikołaj R aschaw z L in k en ; T o e p p e n, A k te n der S tä n d eta g e P reussens, Leipzig 1886, Bd. V, s. 175.

63) K. G ó r s k i , F ra g m en ty d zie jó w P ru s, s. 108. °4) К. N i e s i e c k i , H erbarz polski, t om VI, s. 81.

®5) K. G ó r s k i , P om orze w dobie w o jn y trzy n a sto le tn ie j, P o zn ań 1932, s. 78, 127, 128, 142.

®6) N i e s i e с к i, op. cit., s. 531.

e7) Z e d l i t z , N eues P reussischen A d e ls L exico n , Leipzig 1836, s. 37, t. III, 140.

β8) Κ. G ó r s k i , F ra g m e n ty d zie jó w Frus, s. 136, R odzina ta zam ieszkiw ała w dolnych P ru sa c h — ziem i b alg ijsk iej, je s t to ród p ru sk i ze S p arw in en .

eö) M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 88.

w si Grabowo, inni przeniósłszy się na Pomorze przyjm ują nazwisko „Boroszew scy” od w si Boroszewo 70).

W herbie posiadają dwa topory ostrzami odwrócone od siebie 71). Za wierność i usługi oddane Zakonowi otrzym ali rzekomo krzyż czarny, który um ieścili w herbie. Godło z tarczy powtarza się i w klejnocie.

P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 10) Eppingena przyw ieszona jest do dokumentu na czerwonym , jedw abnym sznurze, wytłoczona w w osku brunatnym o średnicy 25 mm. Rysunek przedstawia herb Eppingenów (same topory bez krzyża). W otoku napis minuskulą gotycką: (+ s + Lodwig vo n Eppingen).

+ 5 + U>b>ajt

9

ν<>α eppingen

21) M a r c u s d e F e d e r o w — ród Federawów mało znany, w ym arł w XVI w. Herb przedstawia dwupolową tarczę (przedzie­ loną poprzecznie), w górnej części tarczy pół wilka, który w ystę­ puje także w k le jn o c ie 72). Pieczęć nie znana.

22) T h o m a s d e B e r t i n — brak jakichkolw iek wiadomości biograficznych o tym rodzie. Pieczęć przywieszona do dokum entu (tabl. IV, rys. 11) na sznurze czerw ono-zielonym , w ytłoczona jest w wosku brunatnym . Średnica jej w ynosi 22 mm. R ysunek przed­ stawia różę zbliżoną do herbu „Poraj”. W otoku napis m inuskulą gotycką: (Tomis Bartin).

s - tomi«

23) G e o r g i u s P o r t e g a l — rodzina Portegalów przybyła do Prus prawdopodobnie przed XV w. z Brandenburgii, w X V w. rozsiana jest po całych Prusach 73). U żyw ali oni herbu zbliżonego do herbu „Jelita” (dwie strzaiy skrzyżow ane z w łócznią), w k lej­ nocie m ieli pióropusz. P i e c z ę ć Portegala (tabl. IV, rys. 12) przy­ w ieszona jest do dokumentu na sznurze jedwabnym koloru czerw o­ nego. W ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego, w ym iary jej średnicy wynoszą 25 mm. Rysunek przedstawia herb rodziny Portegal (opisany w yżej). W otoku napis m inuskulą gotycką:

(S Jorge Portegal).

δ

iergc portegal/

24) M a r c u s d e P o k a r b e n — zapew ne komornik okręgu tej nazw y. Bliższych danych brak. Pieczęć nie znana.

25) H a r d w i c u s D o m e n a w — zapew ne komornik okręgu tej nazw y. D anych biograficznych brak o tej rodzinie, znany jest tylko herb, który przedstawia niew iastę dmącą w dwa rogi 74).

7“) K. G ó r s k i , Pom orze w dobie w o jn y trzy n a sto le tn ie j, s. 83; W. К ę- t r z y ń s k i , O ludności p o lsk ie j w P rusiech nieg d yś k rzy ża c k ic h , Lwów ■1882, s. 19.

" ) M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 18, tabl. 12. < !1) M ü l v e r s t e d t , óp. cit., s. 18, tabl. 13.

™) M u 1 v e ŕ s t e d t, op. cit., tabl. 46. !

74) E n g e l , op. cit., CZ. II, tab l. I, rys. 56. (Jest to Herb D ąbrow skich).

T ablica IV

26) J o h a n n e s T y m o n i s — poza krótką w zm ianką — że w ystępuje on na zjeździe 2 sierpnia 1465 r.7S), jako delegow any przez Zakon, i drugą, że w ystępuje jako św iadek przy zawieraniu traktatu toruńskiego 19 października 1466 r o k u 70) — nic w ięcej 0 tej postaci nie wiadomo. U żyw ał on herbu, który w tarczy pionowo podzielonej m iał pól w ilka i pół lilii. Pół w ilka w ystępuje także 1 w k le jn o c ie 77). P i e c z ę ć Tymonisa (tabl. IV, rys. 13) przyw ie­ szona jest do dokum entu traktatu, w ytłoczona w wosku koloru naturalnego, średnica jej w ynosi 28 mm. Rysunek przedstawia tarczę herbową — w yżej 0]:>isaną. W otoku napis m inuskułą gotycką,

trudny do odczytania: (S. + Hans — Tymonis).

27) A m b r o z i u s B e r e b a n t pochodził z rodziny rozsied­ lonej w całych Prusach. Herb przedstawia dwa niedźw iedzie sie­ dzące na zadnich łapach 7S). P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 14) przyw ie­ szona do dokum entu w ytłoczona jest w wosku brunatnym , średnica jej w yrosi 28 mm. Rysunek przedstawia herb rodziny tak jak w yżej. W otoku napis m inuskułą gotycką, nie odczytany.

28) F i l i p u s W a i s s e l — rodzina W eissel w edług M ü l v e r ­ s t e d t s przybyła z Brandenburgii, co jest dosyć w ątpliw e, gdyż im ię jest typow o pruskie 79). Rodzina ta posiadała dobra: Sparwinen,

Wesselschöfen, Weslinen, Polw itte n, Golben, Pokarben i Phillu- p onen (F ilip ow o?)80). Herb przedstawia czapkę z pióropuszem,

powtarzającą się także w klejnocie. P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 15) przyw ieszona do dwóch dokum entów Traktatu (nr 1143 i 1145) wytłoczona jest w w osku koloru naturalnego, średnica jej w ynosi 28 mm. Rysunek przedstawia tarczę z herbem w łaściciela (tj. czapkę z pióropuszem). W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ S. Filip

*Weissel*).

29) J o h a n n e s d e K a n d e y n pochodził z rodziny szla­ checkiej, której gniazdem rodzinnym był Lie bem ühl (Miłomłyn). Herb przedstawia łucznika, w klejnocie są zaś trzy strzały. P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 16) przyw ieszona do dokum entu na sznurze czerw ono-granatow ym w ytłoczona jest z wosku koloru brunatnego. Średnica ie i w ynosi 20 mm. Rysunek napieczętny przedstawia herb w łaściciela (tak jak w yżej). W otoku napis m inu­ skułą gotycką, zupełnie uszkodzony, dający się częściowo odczytać: „Jołia...”.

75) T o e p p e n , A k te n äer Stä n d eta g e Pretissens, Bd. V, s. 158. ,0) T o e p p e n , op; cit., Bd. V, s. 106.

n ) M ü l v e r s t e d t , OjS; cit., tab l. 70.

n) Z ê d l i t z , ôp. c il,. Bd.

IV,

7·) S p otykana tak że tn íô w n iá fiažtíisk ä W aysell, W eysel, W eissel. **) M ii i v e r s t 6 d t, op. cit., s, 105, tabl. 75.

$. + ^arts s-tymonif

30) G u n t e r u s d e D e l a w pochodzi! z okręgu ostródzkiego. Znany jest jego herb: trzy m iecze na tarczy ułożone u k o śn ie 81). Pieczęci brak.

31) M a t i a s R o b o t t e — znany także pod nazw iskiem Plauen. Do X V w ieku ród ten był osiadły w Brandenburgii. W X V w. rodzinę Robotte spotykam y w okolicach Insbruka i P lau en (nad Salą), stąd w yw odzą sw oje drugie nazwisko. Jednocześnie w X V w. rodzina Robotte osiedla się w Sam bii. Herb używ any przez tę rodzinę przedstawia dw ie trąby m yśliw sk ie 82). P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 17) przywieszona do dokum entu na sznurze biało-czerw onym w ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego. Średnica jej w ynosi 25 m m . W otoku napis niew yraźny i nie odczytany. R ysunek przed­ staw ia herb rodziny Robotte.

32) J o h a n n e s Z e g e l e r pochodzi z pruskiego rodu G audeckerów. Rodzina ta posiada herb zbliżony do herbu „K roje” . W klejnocie pół byka 83). P i e c z ę ć (tabl. IV, rys. 18) przyw ieszona na sznurze czarno-białym w ytłoczona jest w w osku koloru natu­ ralnego. Średnica tej pieczęci w ynosi 24 mm. R ysunek przedstawia tarczę z herbem w yżej w spom nianym jakby „Kroje” . W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ S. Hans* Seckeler).

S.fyo,ns

4 jtóccUr

33) M i c h a e l H u n d e r t m a r k pochodzi z rodu, o którym w zm ianki pojaw iają się w dokum entach X IV w ieku. G łów ne posia­ dłości tej rodziny znajdow ały się w S a m b ii8ł). U żyw ał on herbu, który w tarczy m iał rozpiętego nietoperza. P i e c z ę ć H undert- marka (tabl. IV, rys. 19) przyw ieszona jest na sznurze czerw ono- zielonym do traktatu. W ytłoczona jest w w osku koloru naturalnego. W ym iary średnicy tej pieczęci w ynoszą 26 m m . M iseczka pieczęci jest w jednej trzeciej uszkodzona. R ysunek przedstawia herb rodzinny w ystaw cy, słabo odciśnięty (nietoperz jest bez głow y). W otoku napis m inuskułą gotycką: (+ Michel H vnder tm ark).

m t e j ? c l J ? v n b c ť b u a r k

34) M a t h e u s K o l h a z e (Kohlhase) — znana jest tylko jedna wzm ianka o tej postaci. B ył deputow anym na zjazd jako stronnik Zakonu 2 sierpnia 1465 r o k u 85). Herb jego można ustalić na podstaw ie p i e c z ę c i (tabl. IV, rys. 20). Przyw ieszona jest ona do pergam inu na sznurze czerw ono-zielonym , w ytłoczona w w osku koloru naturalnego o średnicy 27 mm. R ysunek przedstawia tarczę z herbem jakby „K roje” (trzy sierpy). W otoku napis m inuskułą gotycką: (S. + Matie + Colhase).

$ * m o i t e + c o t y a J f c

81) E n g e l , op. cit., cz. II, tabl. II rys. 70. 8*) M ü l v e r s t e d t , op. cit., s. 70, tabl. 53. 8S) M ü l v e r s t e d t , op. cit., tabl. 76. 84) M ü l v e r s t e d t, op. cit.. s. 29. tabl. 22.

85) T o e p p e n, A k te n der S tä n d eta g e P reussens, Bd. V, s. 158.