Kazimierz Sobczak
Wyzwolenie Warmii i Mazur w 1945
roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 3-20
1961
W Y Z W O L E N I E W A R M I I I M A Z U R W 1945 ROKU*) U W A G I W S T Ę P N E
P oło żenie g eo g raficz n e te ry to riu m W arm ii i M azu r b yło n ie je d n o k ro tn ie w ciągu stu le c i w y k o rz y sty w a n e p rz ez N iem ców do re a liz a c ji p la n ó w zab o rczy ch n a W schodzie. C h a ra k te ry s ty c z n y pod ty m w zg lę dem je s t rozw ój P ru s W schodnich w la ta c h 1918 — 1939. P ru s y W schodnie bow iem ro z p a try w a n o w ty m okresie p rz ed e w szy stk im jak o b azę w y p a d o w ą N iem iec w e w e n tu a ln y m ko n flik cie zb ro jn y m z P o lsk ą . K ie ru n e k rozw ojow y P ru s W schodnich ja k o p ro w in cji n ie m ieckiej k sz ta łto w a ły w ięc a g re sy w n e p la n y n iem ieck ieg o im p e ria lizm u. C elom w o jsk o w y m z m ie rz a ją c y m do p rz e k sz ta łc e n ia P ru s W schodnich w je d n ą w ielk ą fo rte c ę po dp orząd k o w an o całe życie gospodarcze, p o lity c z n e i społeczne. D la p rz y k ła d u m ożna podać, że a u to s tra d a K ró le w iec — E lb ląg /w sch ó d — zachód/' w y b u d o w a n a w la ta c h trz y d z ie sty c h nie m iała nic w spó ln ego z g o spod arczy m roz w o jem re g io n u , a stan o w iła je d e n z e le m e n tó w n iem ieckiego p la n u strateg ic zn eg o obliczonego n a p ro w a d zen ie w o jn y n a W schodzie.
R ozw ój p o lity c z n y P ru s W scho dn ich w k ie ru n k u n asy c en ia tego re jo n u p ro g ra m e m p a rtii h itle ro w sk ie j N S D A P zw iązan y je s t z d zia łalnością zn anego p o lak o żercy E rich a K ocha, k tó ry ju ż od 1928 ro k u p ro w a d ził tu sw o ją działalność. W p raw d zie początkow o b y ł ty lk o ag e n te m p a r tii h itle ro w sk ie j, ale od 1933 roku, to je s t od chw ili o bjęcia w ład z y p rzez H itle ra , w y stę p u je tu jak o n a d p re z y d e n t P ru s W schodnich i g a u le ite r N S D A P . T rzeb a p rzy zn ać, że H itle r ślad em sw oich p o p rz ed n ik ó w d osko nale z d a w ał sobie sp ra w ę z roli, ja k ą m a ją sp ełn ić P ru s y W schodnie w jeg o p ro g ra m ie ,,L e b e n sra u m u ” , k ie ru ją c tu n a n a jw y ż sz e stan o w isk a n a jb a rd z ie j z a u fa n y c h sobie ludzi. O bok w y m ien io n eg o ju ż E. K ocha, p re m ie re m te j n ajw ięk sz ej i n a jw a ż n ie jsz e j p ro w in c ji R zeszy zo staje H e rm a n n G öring, a do w ódcą policji i SS E rich von d e m B ach -Ż elew sk i (późniejszy k rw a w y o p ra w ca P o w sta n ia W arszaw skiego 1944 rok u). P le ja d ę p a la d y n ó w H itle ra w P ru s a c h W schodnich u z u p e łn ił w 1938 ro k u T heodor O b e r lä n d e r, z a jm u ją c początkow o stanow isko g a u a m ts le ite ra w N S D A P n a P ru s y W schodnie. N a stę p n ie o b e jm u je on stan ow isko k iero w n ik a okręgow ego o ddziału Z w iązk u N iem ieckiego W schodu (B und D e u tsc h e r O sten), głosząc b ezw zg lęd n ie p ro g ra m ag re sy w n e j p o lity k i N iem iec faszy sto w sk ich n a W schodzie. D ziałalność p o lity c zn ą ludzi p o k ro ju K ocha, G öringa,, O b e rlä n d e ra i im p o do bn ych w P ru sa c h W schodn ich o k re ślił K och w je d n y m ze sw ych p rz em ó w ień w p rz e d e d n iu n ap a ści N iem iec faszy sto w sk ich n a P olskę, m ów iąc m. in.: „N ie w olno n a m zapo m in ać ani n a chw ilę, że n a n as spoczyw a szczególna odpow iedzianość, że P ru s y W schodnie są tw ierd z ą fiih re ra , że
KAZIMIERZ SOBCZAK
_ *) A rty k u ł ten zam ieszczam y z okazji 16 rocznicy przyłączenia W arm ii i M azur do P olsk i. A utor jego, ppłk K azim ierz Sobczak, jest w yk ład ow cą w A k ad em ii W ojskow ej w W arszaw ie (Red.).
n a sz y m i o d w iec zn y m i sy m b o lam i są: p łu g i m iecz. J e s te ś m y n ie u b ła g a n y m w ro g ie m bo lszew izm u . S ta ć zaw sze n a s tra ż y — oto n asze hasło, n a s tra ż y N iem iec oraz k u ltu r y i cy w iliza cji e u ro p e js k ie j” *).
P ru s y W sch o d n ie pod w z g lę d em p o d ziału w ojsk o w eg o stan o w iły o k rę g n r 1 z sied zib ą do w ó d ztw a 1 k o rp u s u a rm ijn e g o w K ró le w cu . O k rę g w o jsk o w y P ru s W schodnich n a le ż a ł do n a jw ię k sz y c h . P o siad ał b o w iem w o k re sie p o k o ju trz y d y w iz je p ie c h o ty i je d n ą b ry g a d ę k a w a le rii, je d n a k ż e n a w y p a d e k w o jn y m ó g ł on w y sta w ić bez w ię k szy ch w y siłk ó w sied em d y w iz ji p ie c h o ty i dw ie b ry g a d y k a w a le rii (nie licząc in n y c h je d n o ste k ). P o d w z g lę d em m ożliw ości m ob ili z a c y jn y c h P ru s y W schodnie p rz e w y ż sz a ły d w u k ro tn ie m ożliw ości m o b iliz a c y jn e in n y c h o k rę g ó w w o jsk o w y c h R zeszy. Na te re n ie P ru s W sch o d n ich is tn ia ła g ęsta sieć m a g a z y n ó w w o jsk o w y ch , w k tó ry c h w la ta c h 1 93 6 — 1939 zg rom adzono n ie w sp ó łm ie rn e d la p o trze b w y sz k o le n ia ilości ró ż n eg o ro d z a ju a m u n ic ji i s p rz ę tu w o jen nego . T u ta j is tn ia ła ta k ż e w y k o n a n a d u ż y m n a k ła d e m śro d k ó w fin a n so w y c h g ęsta sieć lo tn isk , k tó ra m ia ła o deg rać is to tn ą ro lę w p rz y g o to w y w a n e j w o jn ie p rz eciw k o P o lsce i Z w iązkow i R ad zieck iem u . P rz e z ca ły o k re s m ię d z y w o je n n y m o d ern iz o w an o s ta re i p rz y g o to w y w a n o n ow e u m o c n ie n ia fo rty fik a c y jn e , k tó re sta n o w iły osłonę k o n c e n tra c ji i p rz y g o to w a ń do u d e rz e n ia n a W arszaw ę z k ie ru n k u p ó łnocnego. (B yły to zre sz tą je d y n e fo rty fik a c je , k tó ry c h ro zb u d o w y n ie za broniono N iem com w W e rsalu ). W e w rz e śn iu 1939 ro k u z re jo n u P r u s W schodnich w y k o n a n e zostało je d n o z trz e c h g łó w n y ch u d e rz e ń no P o lsk ę . S tą d u d e rz y ła a rm ia połow a pod do w ó d ztw em g e n e ra ła K ü c h le ra p rzeciw k o arm ii M odlin i m ięd zy 1 a 3 w rz eśn ia ro z b iła w o jsk a po lsk ie, d o k o n u ją c w d n ia c h n a s tę p n y c h głębokiego o sk rz y d le n ia W a rsza w y od p ó łn o cn eg o w s c h o d u 2). S tą d w y k o n a ł ta k ż e u d e rz e n ie o sk rz y d la ją c e i n a ty ły w o jsk p o lsk ich k o rp u s p a n c e rn y gen. H. G u d e ria n a . B ezp o śred n io po za k o ń czen iu d z ia ła ń w o je n n y c h w p a ź d z ie rn ik u 1939 ro k u n a p o d staw ie d e k r e tu ,,Ο po dziale i za rzą d zie te re n ó w w sc h o d n ic h ” do P ru s W scho dn ich w łączono 14 p o w iató w w o je w ó d z tw a w a rszaw sk ie g o pod n a z w ą o k rę g u C iech a n ó w , a n ieco p ó źn iej ta k ż e część w o jew ó d ztw a b iałostock ieg o zn a la z ła się w g ra n ic a c h G au O stp re u sse n .
W o k re sie p rz y g o to w a ń do n a p a śc i n a ZSRR od końca 1940 r. do cz erw c a 1941 r. „ tw ie rd z a ” P ru s y W scho dn ie sta n o w iła re jo n k o n c e n tra c ji n ierm e ck iej g ru p y a rm ii „ P ó łn o c ” pod d o w ó d z tw em fe ld m a rsz a łk a von L eeba. Z te re n ó w P ru s W schod nich g ru p a ta w y k o n a ła u d e rz e n ie w k ie ru n k u ra d z ie c k ic h re p u b lik n a d b a łty c k ic h dążąc do o p an o w an ia L e n in g ra d u i n a s tę p n ie o k rą ż e n ia M oskw y od północy.
1. PO ŁOŻENIE ST R A T EG IC ZN O -O PER A C Y JN E NA FRONCIE W SC H O D N IM N A PRZEŁOM IE 1944— 1945 ROKU
(Szkic nr 1)
Z w y c ię stw a ra d z ie c k ic h sił zb ro jn y c h , o d niesio ne w 1944 ro ku , d o p ro w a d ziły do w y z w o le n ia całego te r y to r iu m Z SR R i zap o cząt
b W erner H. K r a u s e , K arl A lb ert D i e t e r , A ż w s z y s t k o legnie w g r u za ch , W arszaw a 1960, s. 73 — 74.
2) P o lsk ie S it y Z b r o jn e w d r u g i e j w o jn i e ś w i a t o w e j , tom I, część druga, K a m p a n i a w r z e ś n i o w a 1939 r., L ondyn 1951, s. 35 — 61.
k o w a ły w y z w a la n ie spod o k u p ac ji N iem iec h itle ro w sk ic h n aro d ó w E u ro p y w sch o d n iej i p ołudn io w o -w sch o d n iej. Je sie n ią 1944 ro k u w o jsk a rad zieck ie, u trw a la ją c o siąg n ięte sukcesy, rozpoczęły p rz y g o to w y w a n ia do w ielk ich o p eracji zaczepnych n a cały m fron cie w scho dnim .
U g ru p o w a n ie w o jsk ra d zieck ic h na po czątk u 1945 ro k u b yło n a stę p u ją c e : o d d ziały 2 i 1 F ro n tu N a d b ałty c k ieg o k o n ty n u o w ały b lo k ad ę n iem ieck ieg o zg ru p o w an ia w K u rla n d ii oraz pro w ad ziły w a lk i n a fro n c ie od T u k u m su do L ib aw y i d alej w zdłu ż N iem n a do J u r b u r g a ; w o jsk a 3 i 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o m ając p rz ed sobą w sch o d n io p ru sk ie zg ru p o w an ia niem ieck ie, sk ła d a ją c e się z ro zb itej g ru p y a rm ii ,,Ś ro d e k ” , d ziała ły n a fro n c ie od J u rb u r g a do u jścia N arw i. 3 F ro n t B iało ru sk i pod dow ó d ztw em gen. arm ii J. C zernia- chow skiego p rz y g o to w y w a ł się do o p eracji zaczep nej n a od cinku od J u r b u r g a do A u g u sto w a, a w o jsk a 2 F ro n tu B iało ru skieg o pod d o w ó d ztw em m a rsz a łk a K . R okossow skiego ro z w in ię te b y ły w pasie od A u g u sto w a do u jśc ia N arw i. N a p ra w y m b rz e g u N a rw i pod R óża n e m i S ero c k ie m 2 F ro n t B iało ru sk i m iał d w a p rzyczó łki. P rzy czó łk i te w yw alczo n e zo stały p rzez w o jsk a 1 F ro n tu B iało ru skiego w e w rześ n iu 1944 r. Ze w zg lęd u n a to, że p rz ed p ra w y m sk rz y d łe m 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o zn a jd o w ały się jeziora m azu rsk ie, n ap rzec iw części śro d k o w ej b y ła tr u d n a do p rz eb y cia P uszcza M yszyniecka, p rzy czó łk i z a n a rw ia ń sk ie o d g ry w a ły w a żn ą ro lę w za a ta k o w a n iu P ru s W schod n ich p rz ez w o jsk a R okossow skiego. N a fro n cie od W arszaw y do Ja sła s ta ły n a d W isłą w o jsk a 1 F ro n tu B iało ru sk ieg o i 1 F ro n tu U k ra iń skiego. D alej n a p o łu d n ie n a obszarach C zechosłow acji, W ęgier oraz częściow o Ju g o sław ii z n a jd o w a ły się w o jsk a trz e c h F ro n tó w U k ra iń skich (2, 3 i 4). Do d ziała ń zaczepn ych p rz y g o to w y w ała się ró w n ież F lo ta B a łty c k a . N a po czątk u 1945 ro k u w o jsk a rad zieck ie p osiad ały dogodne w a ru n k i do zad an ia o statec zn y ch u d e rz e ń siłom zb ro jn y m h itle ro w sk ic h N iem iec.
P o łożenie w o jsk n iem ieck ich n a fro n cie w sch o d n im jesien ią 1944 ro k u p rz e d sta w ia ło się n a stę p u ją c o :
a) W K u rla n d ii o sk rzy d lo n a i p rz y p a rta do m o rza b ro n iła się n iem ieck a g ru p a a rm ii „P ó łn o c” (16 i 18 a rm ia połow a) pod dow ódz tw e m gen. p łk a F. S c h ö rn e ra ;
b) O b sza ru P ru s W schodnich b ro n iła g ru p a a rm ii „ Ś ro d e k ” pod d o w ó d ztw em gen. w o jsk p a n c e rn y c h G. H. R e in h a rd ta . W sk ład arm ii g ru p y „Ś ro d e k ” w chodziły: 3 a rm ia p a n c e rn a pod d ow ództw em gen. p łk a E. R au sa, z a jm u ją c a o b ron ę n a lew y m sk rz y d le przed w o jsk am i 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o n a o d cin k u od Z alew u K u ro ń sk ie g o do G ołdapi. J e j za d a n ie polegało n a u trz y m a n iu p rz y g o to w y w an y ch pozycji o b ro n n y c h w k ie ru n k u K ró lew ca;
c) 4 arm ia połow a pod do w ó d ztw em gen. p iech o ty F. H ossbacha b ro n iła się n a o d cin k u od G ołdapi do N ow ogrodu o słan iając giżycki re jo n um ocn io n y ;
d) 2 arm ia połow a, dow odzona przez gen. p łk a W. W eissa, b ro niła się p rz ed w o jsk am i lew ego sk rz y d ła 2 F ro n tu B iałoruskiego m iędzy N ow ogrodem a M odlinem o słan iając m ław sk i re jo n um oc n io n y i k ie ru n e k elb ląsk i.
S iły n ie m ie c k ie , w y z n acz o n e do o b ro n y P r u s W schodnich, liczy ły ra z e m 42 d y w izje, w ty m tr z y d y w iz je p a n c e rn e , trz y — zm o to ry zo w a n e , dw ie g ru p y o p e ra c y jn e i 35 d y w iz ji p ie c h o ty 3).
M iędzy W isłą a O drą, od W a rsza w y do J a s ła , g ru p a arm ii „A ” pod d o w ó d z tw em gen. p ik a J . H a rp e b ro n iła n ajw a ż n ie jsz e g o k ie r u n k u p o zn a ń sk o -b erliń sk ieg o .
P rz y g o to w a n ia d o w ó d ztw a n iem ieck ieg o do k a m p a n ii 1945 ro k u p o d p o rz ąd k o w an e b y ły za d an io m z w ią z a n y m z o d p arciem n o w y ch u d e rz e ń A rm ii R ad zie ck iej, k tó re w e d łu g o cen y d o w ó d ztw a n ie m ie c kiego rozpocząć się m ia ły n a c e n tr a ln y m o d cin k u fr o n tu ra d zieck o - n iem ieck ieg o w p o c z ą tk a c h lu teg o . P rz y g o to w u ją c się do o d p arcia ty c h u d erzeń , dow ó d ztw o n ie m ie c k ie u tw o rz y ło stra te g ic z n ą s tre fę o b ro n y n a w schodzie, o b e jm u ją c ą o b szar P ru s W schodnich, P olskę, C zechosłow ację i W ęg ry . S y ste m n iem ieck ich u m o cn ień w P ru s a c h W sch o d n ich ro z b u d o w y w a n y b y ł ju ż w la ta c h m ię d z y w o je n n y c h . W c h w ili w y b u c h u W ielk iej W o jn y N a ro d o w ej ZSRR N iem cy m ieli w P ru s a c h W schodnich u k o ń czo n e n a s tę p u ją c e u m o cn ien ia ty p u fo rty fik a c y jn e g o :
1) n a d g ra n ic z n y p a s u m o cn ień , ciąg n ą cy się w z d łu ż g ra n ic y z ZSR R ;
2) r e jo n y u m o cn io n e G iżycko i L id z b a rk W a rm iń sk i; 3) tw ie rd z ę K ró le w ie c i P ila w ę 4).
O d 1943 ro k u do k o ńca w o jn y , g d y p rz e ło m n a fro n cie w sch o d n im zm u sił n iem ieck i sztab g e n e ra ln y do posp ieszn ego o sła n ia n ia g ra n ic w sch o d n ich , p rz y stą p io n o do d alsze j ro z b u d o w y p ozy cji o b ro n n y c h w P ru s a c h W schodnich, łącząc je sy ste m e m o b ro n y w P olsce. W sty c z n iu 1945 ro k u sy s te m o b ro n n y P ru s W sch o d n ich o bejm o w ał:
a) n a d g ra n ic z n y p a s u m o cn ień , b ie g n ą c y n a lin ii M albo rk, O stró d a , O lszty n , zach o d n i s k ra j jezio r m a z u rs k ic h i d a le j od p ó łn o c n eg o s k r a ju ty c h ż e je z io r p rzez E łk, S u w ałk i, T y lżę b ie g ł do Z ale w u K u ro ń sk ie g o ;
b) u m o cn io n ą z a p o rę je z io r m a z u rsk ic h n a linii M ik o łajk i, G i życko, G ą b in ; u m o cn io n ą p o zy c ję w e w n ę trz n ą b ie g n ą c ą od T olk m ick a p rz e z L id z b a rk W a rm iń sk i, B arto szy c e, W elaw ę, o p a rtą p ra w y m s k rz y d łe m o Z a le w W iślan y , a le w y m o rz e k ę P reg o łę;
*c) ro z b u d o w a n y sy ste m o b ro n y polow ej i fo r ty f ik a c ji w re jo n ie K ró le w c a . P o n a d to n ad N a rw ią ro z b u d o w an o je sie n ią 1944 ro k u sy s te m o b ro n y p olo w ej i p rz y g o to w a n o do o b ro n y tzw . m ław sk i re jo n o b ro n y .
O b ro n a w P ru s a c h W sch o d n ich o b ejm o w ała że lb e to w e g n iazda ogniow e, b e to n o w e s c h ro n y bojow e, ro w y cią g łe i łączące, ro w y p rzeciw czołgow e, b e to n o w e p u n k ty o b se rw a c y jn e , ró ż n eg o ro d zaju p rz eszk o d y z d ru tu , pola m in o w e, fo rty , tw ie rd z e oraz p rz y sto so w a n e do o b ro n y b u d y n k i m u ro w a n e . N iem iec k a g ru p a a rm ii „ Ś ro d e k ” m ia ła za z a d an ie, o p ie ra ją c się n a ty c h u m o c n ie n ia c h i p rz eszk o dach , b ro n ić P r u s W sch o d n ich do o statn ieg o żo łn ierza. Z ałożenia o b ro n n e P a ń stw o w e g o K o m isa rz a O b ro n y P r u s W schodnich, E rich a K o cha, k tó re m u p o d le g a ły w sz y s tk ie s p ra w y zw iązan e z o b ron ą
3) W t o r a ja Mir o w a ja W o j n a 1939 — 1945 gg. ( w o je n n o is to r i c z e s k i j o c z e r k ), pod redakcją gen. le jt. S. P ł a t o n o w a , M oskw a 1958, s. 677 — 678.
4) S ta n isła w О к ę с к i, O p e r a c ja w P ru sa ch W sch o d n ich w roku 1945, B ellon a, Łódź 1949, n r 7 — 8, s. 585.
c y w iln ą , p o le g a ły n a zm u szan iu do o b ro n y p ro w in c ji każdego zdol n ego do n o szenia b ro n i o b y w a te la . K och liczył bow iem , że „O st- p re u s s e n ” n a le ż y za w szelk ą cenę u trz y m a ć do chw ili, k ie d y now a cu d o w n a b ro ń (W u n d erw a ffe ) f ü h r e ra p rz y jd z ie m u z pom ocą, a w ów czas losy w o jn y zo stan ą o dw rócone. O prócz jed n o ste k re g u la r n y c h do o b ro n y P ru s W schodnich s ta n ę ły je d n o stk i V o lk sstu rm u , zorg an izo w an e n a osobisty ro zkaz K ocha. O gółem w ięc, siły n iem iec kie, k tó re b ro n ić m iały P r u s W schodnich n a po czątk u sty czn ia
1945 ro k u , liczy ły około 900 ty s. ludzi.
2. R AD ZIEC K I P L A N ROZBICIA W O JSK NIEM IECKICH W P R U SA C H W SCHODNICH
(Szkic nr 2)
W listo p a d zie 1944 ro k u S ztab G e n e ra ln y i K w a te ra G łów na N aczelnego D ow ództw a A rm ii R ad zieck iej o p ra co w ały p la n k o lejn ej o p e ra c ji s tra te g ic z n e j, k tó re j celem m iało być rozbicie głów nego z g ru p o w an ia w o jsk n iem ieck ich n a fro n cie w schodnim , g ru p y arm ii ,,Ś ro d e k ” , b ro n ią c e j P ru s W schodnich, oraz g ru p y a rm ii ,,A ” o słan ia jące j k ie ru n e k b e rliń sk i. P la n te n p rz e w id y w a ł przy g o to w an ie i p rz e p ro w a d z e n ie w sty czn iu 1945 ro k u o fe n sy w y siłam i pięciu fro n tó w , z k tó ry c h d w a w y k o n ać m ia ły o p e ra c ję za czep ną p rzeciw ko w sc h o d n io p ru sk ie m u zgru p o w an iu , a trz y — rozbić siły n iem ieck ie w P o lsce m ięd zy W isłą a O d rą 5).
O p e ra c ję w sch o d n io p ru sk ą , k tó rą zgodnie z d y re k ty w ą N aczel nego D ow ództw a w y k o n y w a ł 2 i 3 F ro n t B iało ru sk i, p lan o w an o jako o p erację, za b ezp iec zają cą p ó łn o cn e sk rz y d ło głów nego zg ru p o w an ia strateg ic zn eg o , d ziała ją ceg o n a k ie ru n k u p o zn a ń sk o -b erliń sk im . J a k k o lw iek o p e ra c ja ta p lan o w a n a b y ła ja k o pom ocnicza, to je d n a k od jej pow odzenia w d u że j m ierze zależało p o m y śln e zrealizo w an ie za m ia ru stra te g ic z n o -o p e ra c y jn e g o w o p eracji w iślań sk o -o d rzań sk iej, po leg a jącego n a rozcięciu w o jsk n iem ieck ich m ięd zy W isłą a O drą. L ik w i d a c ja g ru p y arm ii „ Ś ro d e k ” w o g ó ln y m p la n ie o fe n sy w y zim ow ej b y ła w ięc k o n ieczn y m w a ru n k ie m p ro w a d zen ia sk u teczn eg o n a ta rc ia n a o b szarach P olski i w y k o n a n ia bezp o śred n ieg o u d e rz e n ia n a B erlin.
M yśl p rz ew o d n ia zaczep nej o p eracji w sch o d n io p ru sk ie j polegała na ty m , ab y odciąć g ru p ę arm ii „ Ś ro d e k ” od p ozo stały ch sił n iem iec kich w P olsce, ze p ch n ąć ją do m orza, rozdzielić n a części i zniszczyć. O dcięcia g ru p y a rm ii „ Ś ro d e k ” od p ozo stały ch sił niem ieckich dokonać m ia ły w o jsk a 2 F ro n tu B iało ru skieg o, p rz e d k tó ry m i stało zad an ie w y k o n a n ia g łębokiego u d e rz e n ia z p rzy czółkó w na p ra w y m b rz e g u N a rw i w og ó ln y m k ie ru n k u n a M albork.
Z a d a n ie zw iązan e z rozd zielen iem i zniszczeniem w schodnio- p ru sk ieg o zg ru p o w an ia p rz y p a d ło w o jsk o m 3 F ro n tu B iałoruskiego, k tó re d ziałać m iały w o g ó ln y m k ie ru n k u : W y stru ć (obecnie C zern ia- chow sk) — K ró le w iec.
Z godnie z o g ó ln y m z a m ia re m i m y ślą p rzew o d n ią op eracji w sch o d n io p ru sk ie j w o jsk a w yzn aczo n e do te j o fen sy w y o trz y m a ły szczegółow e z a d an ia bojow e.
5) R ozg ro m ie n ie w o j s k n ie m ie c k o - f a s z y s to w s k i c h w Polsce. O peracja w iś l a ń s k o - o d r z a ń s k a s t y c z e ń 1945 rok, W arszaw a 1956, s. 117 — 118.
3 F ro n t B iało ru sk i, p o siad ają c w sw oim sk ład zie sześć arm ii o gó ln o w o jsk o w y ch , d w a k o rp u sy p a n c e rn e i je d n ą a rm ię lotniczą, o trz y m a ł z a d a n ie w y k o n a ć g łó w n e u d e rz e n ie w k ie ru n k u W y stru ć — K ró le w iec.
W p ierw szej k o lejn o ści m ia ł on p rz e ła m a ć o b ro n ę 3 a rm ii p a n c e rn e j (n iem iec k ie j) w re jo n ie : T y iża — W y stru ć — G ąb in (obecnie G usiew ).
N a stę p n e za d a n ie tego F ro n tu p o leg ało n a k o n ty n u o w a n iu n a ta rc ia p rz ez część sił w k ie ru n k u L a b ia w y w ce lu o s k rz y d le n ia K ró lew c a od p ó łnocy, a p rzez d ru g ą część w k ie ru n k u G o łd ap — W ęgo rz ew o w ce lu ro z b ic ia n iem ieck ieg o z g ru p o w a n ia z n a jd u ją c e g o się n a północ od je z io r m azu rsk ic h .
2 F ro n t B ia ło ru sk i w sk ła d z ie sied m iu a rm ii ogólno w o jsko w y ch, je d n e j a rm ii p a n c e rn e j, d w ó ch k o rp u só w p a n c e rn y c h , jed n eg o k o r p u su zm ech an izo w a n eg o i je d n e g o k a w a le ry jsk ie g o oraz je d n e j arm ii lo tn ic zej w y k o n a ć m ia ł d w a u d e rz e n ia . G łó w n e u d e rz e n ie z p rz y czó łka pod R ó żan em m iało b y ć w y k o n a n e w k ie ru n k u : C iechan ów — M ław a — N ow e M iasto — M a lb o rk — E lb ląg n a sk rz y d ła i ty ły w o jsk n iem ieck ich , zw ią z a n y c h p rz e z arm ie 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o w celu odcięcia im d o g o d n y ch p rz e p ra w p rzez d o ln ą W isłę. D ru g ie u d e rz e n ie m iało b y ć p rz e p ro w a d z o n e z p rz y c z ó łk a pod S ero c k ie m w k ie ru n k u S ie rp c a i B ydgoszczy w ce lu ro z szerz en ia fro n tu , p rz e ła m a n ia i u b ez p iecz en ia lew ego s k rz y d ła g łów neg o zg ru p o w an ia, d ziała ją ceg o w k ie ru n k u M alb o rk a. Z a d a n ie m b liższy m dla w o jsk 2 F ro n tu B iało ru sk ie g o b y ło rozbicie 2 a rm ii n iem ieck iej b ro n iąc ej re jo n u : P rz a s n y sz — M ław a — C iechanó w . N a stę p n e zad an ie p olegało n a szy b k im osiąg n ięciu Z a le w u W iślanego o raz sfo rso w an iu W isły w re jo n ie n a północ od B ydgoszczy.
R ad zieck a F lo ta B a łty c k a po d d o w ó d ztw em a d m ira ła W. T ribu ca, zgo dnie z o g ó ln y m z a m ia re m o p eracji, o trz y m a ła zad an ie zd e zo rg a n izo w a n ia k o m u n ik a c ji m o rsk iej p rz e c iw n ik a od Z ato ki R y sk ie j do Z ato k i P o m o rsk ie j w łąc zn ie o raz n ied o p u szczen ia do z a o p a try w a n ia i e w a k u a c ji w o js k n iem ieck ich z K u rla n d ii i p o rtó w P r u s W sch od nich . Z ch w ilą o siąg n ięcia p rzez ra d z ie c k ie w o jsk a ląd ow e w y b rz eża m o rsk ieg o flo ta ta m ia ła w sp ó łd ziała ć ogniem o k rę to w ej a r ty le rii i w y sa d z e n ie m d e sa n tó w n a lą d o raz osłaniać n a d m o rsk ie sk rz y d ło d z ia ła ją c y c h tu zw iązków ta k ty c z n y c h i o p e ra c y jn y c h 6). W o p eracji te j m ia ła w ziąć u d z ia ł ta k ż e je d n a a rm ia (43) z 1 F ro n tu N a d b a łty c kiego w ce lu za b ezp ieczen ia p ra w e g o sk rz y d ła 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o p rz ez u d e rz e n ie w z d łu ż Z ale w u K u ro ń s k ie g o 7). W sp ó łd ziałan ie z le w y m sąsiad em , 1 F ro n te m B iało ru sk im , m ia ło być zabezpieczone p rz e z w y d z ie le n ie ze s k ła d u 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o je d n e j — 70 a rm ii, k tó ra o trz y m a ła za d a n ie u d e rz e n ia w k ie ru n k u M odlina, a w ra z ie p o trz e b y m ia ła ona w ziąć u d z ia ł w lik w id a c ji w arszaw sk ie g o z g ru p o w a n ia niem ieck ieg o .
W o k re sie p rz y g o to w a w c z y m do o p e ra c ji w o jsk a ra d z ie c k ie z w ra cały szczególną u w a g ę n a w y sz k o le n ie w o jsk w p rz e ła m y w a n iu silnie ro z b u d o w a n e j i g łęb o k o u rz u to w a n e j o b ro n y n ie p rz y ja c ie la w ra z z p o k o n y w a n ie m przeszk ó d w o d n y c h , w yćw iczenie w p ro w a d zen iu
6) W t o r a j a M i r o w a j a W ojna, s. 678 — 679.
7) B. T i e l p u c h o w s k i , W i e li k a ja O tie c z e s tw i e n n a ja W o jn a S o w ie t s k o g o S o ju z a 1941 — 1945, M oskw a 1959, s. 446.
szybkiego n a ta r c ia za ró w n o w dzień, ja k i w nocy, w y szko len ie ofice ró w w szy stk ich ro d z ajó w b ro n i w organ izo w an iu w sp ó łd ziała n ia i dow odzenia n a całą głębokość n a ta rc ia w szybko zm ien iając ej się s y tu a c ji b o jo w ej. R ów nocześnie prow ad zon o szeroko za k ro jo n e p ra ce sap e rsk ie, m a ją c e n a celu zbliżenie pierw szego row u ciągłego do prz ed n ieg o s k ra ju n ie p rz y ja c ie la n a odległość od 200 — 300 m, ro z m in o w an ie w ła sn y c h pó l m ino w ych oraz n ie p rz y ja c ie la , w y k o n a n ie p rz e jść d la p iech o ty i czołgów w polach m inow ych. W oddziałach sa p e rsk ic h ćw iczono g ru p y to ru ją c e , a w od działach p iech o ty — g ru p y sztu rm o w e , przezn aczo n e do p rz e ła m a n ia o b ro ny n iem ieck iej. P ro w ad z o n e w szy stk im i m ożliw ym i śro d k a m i rozpoznanie ob ro ny n ie p rz y ja c ie la pozw oliło zorien to w ać się dow ództw u w o jsk ra d z ie c kich, że o b ro n a n iem ieck a sk ład a się z szereg u pozycji i pasów , k tó ry c h p rz e ła m a n ie w y m ag a ć będ zie dużego w y siłku .
D ow ódca 3 F ro n tu B iałoruskiego, gen. C zerniachow ski, p rz ed rozpoczęciem o p eracji sk o n ce n tro w ał n a k ie ru n k u głów nego u d e rz e n ia c z te ry a rm ie ogólnow ojskow e i dw a k o rp u sy p an c ern e . W te n sposób u z y sk a ł duże n asy c en ie w o jsk am i i sp rz ętem w o je n n y m n a k ażd y k ilo m e tr fro n tu oraz za p ew n ił u zy sk a n ie znacznej p rzew ag i sił n a d n iep rz y jacielem . I ta k n a s ty k u 5 i 28 arm ii, k tó re n a c ie ra ły w k ie ru n k u głów nego u d erzen ia, n a k ilo m e tr fr o n tu p rz y p ad ało p o n ad 200 d ział i m oździerzy oraz 50 czołgów i dział p a n c e rn y c h , to znaczy, że n a każde pięć m e tró w p rz y p a d a ło jed n o działo, a n a każde 20 m e tró w fr o n tu — je d e n czołg lu b działo p an c ern e .
D ow ódca 2 F ro n tu B iałoruskiego, m arsz ałek Rokossow ski, w w y n ik u d o k o n an y c h p rz e g ru p o w a ń n a linii g łó w nego u d e rz e n ia u zy sk a ł śre d n io n a k ilo m e trz e fr o n tu 240 dział i m oździerzy oraz 50 czołgów i dział p a n c e rn y c h 8). D uża k o n c e n tra c ja sił i śro dkó w n a w y b ra n y c h k ie ru n k a c h u d e rz e n ia oraz g łęb o k ie u g ru p o w a n ie w o jsk g w a ra n to w a ły , że p rz e b ie g o p eracji będzie zgodny z n a k re ślo n y m p lan em .
3. PRZEBIEG D Z IA Ł A Ń W OJENNYCH (13 — 31 I 1945 r.) (Szkic nr 2)
P o czątek op eracji zaczep n y ch poszczególnych F ro n tó w w ra m a c h o fe n sy w y zim ow ej został u sta lo n y przez N aczelne D ow ództw o A rm ii R adzieckiej. Zgodnie z ty m 12 sty czn ia 1945 ro k u do d ziała ń zaczep n y c h p rz e sz ły w o jsk a 1 F ro n tu U k raiń sk ieg o w k ie ru n k u S and o m i e r z — W rocław . W d n iu n a stę p n y m , to je s t 13 styczn ia, do d ziałań zaczep n y ch przech o d ził 3 F ro n t B iałoru ski. P o p rz y g o to w an iu a r ty le ry jsk im , trw a ją c y m 105 m in u t, ru s z y ły do n a ta rc ia jed n o stk i ö a rm ii pod dow ó d ztw em gen. le jt. P. S zafron ow a i 28 a rm ii — gen. le jt. A. Ł uczyńskiego, a ta k u ją c p o zy c je o b ro n n e n ie p rz y ja c ie la n a p ó łn o cn y w schód od G ąbina.
M im o n ie s p rz y ja ją c y c h 'w a ru n k ó w atm o sfery czn y c h (silna m g ła i za ch m u rze n ie, u tru d n ia ją c e d ziałan ie lotn ictw a), piecho ta, czołgi i a r ty le ria w ciągu k ilk u godzin zacięty ch w a lk p rz e ła m a ły p ierw szą p ozycję n a głębokość do dw óch k ilo m e tró w . Do końca dn ia oddziały ra d z ie c k ie p rz e ła m a ły obronę n iem ieck ą n a głębokość do siedm iu k ilo m e tró w . N a jw ię k sze su k cesy w ty m d n iu osiągn ęła 28 arm ia d ziała ją ca w składzie z g ru p o w an ia u derzeniow ego fro n tu 9). Z naczne
8) Wtóra ja m i r o w a ja wojna... s. 679.
su k ce sy odniosła ta k ż e 2 a rm ia g w a rd ii pod d o w ó d ztw em gen. p łk a K ry lo w a . T e n — ja k b y się m ogło w y d a w a ć — n iew ielk i sukces p o siad ał je d n a k ż e is to tn e znaczen ie. P rz e ła m a n y bow iem został p ierw szy n a js iln ie js z y p as o b ro n y 3 a rm ii p a n c e rn e j u m a c n ia n y p rzez dow ództw o n ie m ie c k ie w ciąg u p rz eszło dw ó ch m iesięcy. A by u n ik n ą ć całkow itego zniszczenia, w o jsk a n iem ieck ie zm uszone zo stały do stop niow ego o puszczania z a jm o w a n y c h pozycji.
W d ru g im d n iu n a ta r c ia ro z g o rz a ły zacięte w a lk i w głęb i o b ro ny n ie m ie c k ie j, w czasie k tó ry c h n ie p rz y ja c ie l p rz ech o d z ił do k o n tr a ta k ó w i p rz e c iw u d e rz e ń p ie c h o ty i czołgów , h a m u ją c w y ra ź n ie n a ta r c ie w o jsk ra d zieck ic h . W ty m d n iu w o jsk a ra d zieck ie p rz e s u n ę ły się śre d n io od 2 do 5 k ilo m e tró w . J e d n o stk i ra d zieck ie zm uszone b y ły w ty m d n iu p rz ech o d zić często do o bro n y , p o k o n y w ać liczne p rzeszk o d y , a ta k ż e fo rsow ać rz ek i. J e d n a k ż e u d e rz e n ia w o jsk ra d z ie c k ic h n ie p rz e rw a n ie w z ra sta ły .
P od koniec 15 sty czn ia g łó w n e z g ru p o w an ie fr o n tu w yszło n a lin ię P iłk a ły (obecnie D obrow olsk) — S to łu p ia n y . R ów nocześnie N iem cy zd ą ży li obsadzić d ru g i p as o b ro n y w re jo n ie G ąb in a.
Od 16 sty c z n ia n a s k u te k p o lepszen ia się pogody do d ziała ń b o jo w y c h w p ro w ad zo n a zo stała 1 a rm ia lotn icza pod d o w ó d ztw em gen. p łk a lo tn ic tw a T. C h riu k in a . W ciąg u 16 i 17 sty czn ia sam o lo ty te j a rm ii w y k o n a ły 3468 lotów . P o p o łu d n iu 16 sty czn ia dow ódca 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o w p ro w a d z ił do w a lk i d w a k o rp u sy p a n c e rn e gen. B u tk o w a i B u rd ie jn e g o w celu u d z ie le n ia pom ocy piechocie p rz y p rz e ła m y w a n iu d ru g ie g o p a sa o b ro n y n ie m ie c k ie j.
D nia 17 s ty c z n ia w o jsk a ra d z ie c k ie p rz e ła m a ły d ru g i p as o b ro n y n iem ieck iej, o siąg ają c w ty m d n iu n a jw ię k sz y su k ces w p asie n a ta rc ia 39 a rm ii pod d o w ó d z tw em gen. le jt. J. L u d n ik o w a, k tó re j d y w izje p o su n ę ły się do 12 km n a p rz ó d . P od koniec 18 sty czn ia o ddziały 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o p rz e ła m a ły o b ron ę n iem ieck ą n a północ od G ą b in a n a g łębokość od 20 do 30 k m i w szerz do 65 km .
2 F ro n t B ia ło ru sk i p rz ech o d z ił do d ziała ń zaczep n y ch 14 sty czn ia 1945 ro k u ta k ż e bez u d z ia łu lo tn ic tw a . W ciągu pierw szeg o d n ia z g ru p o w an ie u d erzen io w e , n a c ie ra ją c e z p rz y czó łk a ró żań skiego , 3 arm ia pod d o w ó d z tw em gen. p łk a A. G o rb a to w a, 48 a rm ia dow o dzona p rz ez g en. le jt. N. G u siew a oraz 2 a rm ia u d erzen io w a gen. p łk a I. F ie d iu n iń sk ieg o , a ta k ż e 65 i 70 a rm ia (dow ódcy gen. p łk P . B atów i gen. p łk W. P opow ), n a c ie ra ją c e z p rz y czó łk a p u łtu sk ie g o p rz e ła m a ły o b ro n ę n ie m ie c k ą n a głębokość od 4 do 8 km . Do 16 sty c z n ia zakończono p rz e ła m y w a n ie p ierw szej n a jsiln ie jsz e j s tr e f y o bron y. W ty m czasie 2 a rm ia u d e rz e n io w a o p an o w ała P u łtu s k , a 65 arm ia zd o b y ła p u n k t o p o ru N a sie lsk o raz p rzecięła lin ię k o lejo w ą C iech a n ó w — M odlin. 16 sty c z n ia rozpoczęło d z ia ła n ia bo jow e lotnictw o F ro n tu — 4 a rm ia lo tn icza — k tó rą d ow odził gen. p łk lo tn ic tw a K . W ierszy n in . J u ż w p ie rw sz y m d n iu sam o lo ty te jż e a rm ii d o k o n ały p o n a d 2500 lotów i zrz u c iły n a u g ru p o w a n ia bojow e i p u n k ty oporu n ie p rz y ja c ie la około 1800 to n bom b.
W d n iu n a s tę p n y m po siln y ch u d e rz e n ia c h lo tn ic tw a m a rsz a łe k R okossow ski w p ro w ad ził do w a lk i g ru p ę szy b k ą F ro n tu — 5 arm ię p a n c e rn ą g w a rd ii pod d o w ó d z tw em g en . p łk a w o jsk p a n c e rn y c h , W. W olskiego. W ślad za k o rp u sa m i p a n c e rn y m i k o n ty n u o w a ły n a ta rc ie 48 i 2 a rm ia u d erzen io w a . O d działy 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o
p o su n ę ły się w ciągu 17 sty czn ia o dalsze 15 km , p o w iększyły wyłcym do 110 k m w szerz, a do końca 18 sty czn ia w y szły na ru b ież: O stro łęk a, P rza sn y sz , M ław a, M odlin 10).
R ozbicie n iem ieck iej 2 arm ii potow ej n a ró w n in ie m azow ieckiej oraz opan o w an ie um ocnionego re jo n u C iechanów — P rza sn y sz — M ław a (M ław ę opanow ano 19 sty czn ia ran o ) zabezpieczało w ojskom 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o po dejście do p o łu dn iow ej g ra n ic y P ru s W schodnich. O znaczało to je d n a k ż e zaledw ie początek w a lk o w y k o n a n ie p o staw io n y ch p rz ed n im i zadań. N a o dcinku b ow iem od jezior m azu rsk ic h do W isły, w zdłuż g ra n ic y P ru s W schodnich, w ojska 2 F ro n tu sp o tk ać m ia ły znacznie siln iejsze um ocn ien ia od ty ch , k tó re zostały p rz e ła m a n e . N iezależnie od tru d n o ści, ja k ie sta ły jeszcze przed w o jsk am i 2 i 3 F ro n tu B iałoruskiego, w ciągu sześciodniow ych u p o rc zy w y ch w a lk stw o rzo n e zo stały w a ru n k i do u d e rz e n ia n a K ró lew iec i M alb o rk w celu o k rą żen ia głów ny ch sił g ru p y arm ii „Ś ro d e k ” . Od 19 sty czn ia 1945 r. rozpoczął się d ru g i etap o p eracji w schod nio p ru sk ie j. W ojska 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o p rz eszły w ty m czasie do pościgu za co fający m i się je d n o stk a m i 2 arm ii n iem ieck iej. A by nie dopuścić do w y c o fan ia się w o jsk niem ieck ich z P ru s W schodnich, m a rsz a łe k R okossow ski n a p o d staw ie ogólnego p la n u o p eracji ro z k a zał lew o sk rzy d ło w ej 70 arm ii, a b y począw szy od 20 sty czn ia n a c ie ra ła w zdłuż p ó łnocnego b rz eg u W isły na zachód. G łó w n e siły F ro n tu sk iero w ał n a północ w stro n ę O stró d y i E lbląga. 2 a rm ia niem iecka, z n a jd u ją c a się pod u d e rz e n ia m i jed n o ste k 2 F ro n tu B iałoruskiego, została częściowo ro zbita, część zdołała się w ycofać n a lew y b rzeg W isły, a część o d rzuco na została do sam ego E lb ląga. P ra w e je j sk rz y dło u tra c iło ca łk o w itą łączność z sąsiedn ią 9 arm ią, k tó ra — ro zb ita p rzez je d n o stk i 1 F ro n tu B iałoruskiego — w y c o fy w ała się b ez ła d n ie n a zachód. G en. W eiss w te j s y tu a c ji d e c y d u je się, ab y do 23 I cofnąć p ra w e sk rz y d ło 2 arm ii i oprzeć je o tw ierd z ę T oruń . J e d n a k ż e szybko p o stę p u ją c e n a ta rc ie 47 arm ii 1 F ro n tu B iało ru skiego i 1 A rm ii W oj ska P olskiego w k ie ru n k u B ydgoszczy oraz śm iałe i zdecydow ane d zia ła n ie 5 arm ii p a n c e rn e j g w a rd ii p ro w adzo ne w d zień i w nocy, zm u szały dow ództw o n iem ieck ie do dalszego o dw ro tu .
W śród liczn y ch k ieru n k ó w , n a k tó ry c h to czy ły się te ra z zacięte w alki, is tn ia ł p rzez dzień — dw a k ie ru n e k , k tó ry stan o w ił sym b ol te j w ielk iej b itw y o P ru s y W schodnie. B ył to k ie ru n e k g ru n w a ld zk i. 21 sty czn ia dow ódca a w a n g a rd y jed n o stk i p a n c e rn e j, p łk O m elisty , m eld o w ał sw em u przeło żo n em u g en e rało w i Sidorow iczow i, że: „O d działy łam iąc za cięty opór n ie p rz y ja c ie la o godzinie 7,00 podeszły do S z ty m b a rk u . U d e rzen ie m z południow ego w schodu, północnego w sch odu i od p o łu d n ia złam ały opór n ie p rz y ja c ie la , z a d a ły m u duże s tr a ty i o godzinie 8,00 opan o w ały S z ty m b a rk ” . Dla upam iętn ien ia
tego history cznego m o m e n t u j e d n o s tk i pancerne gen. Sidorow icza, k tó re b ra ły bezpośredni udział w w alkach o t ę miejscowość, o t r z y m a ł y n a zw ę ,,G r u n w a ld z k i c h ” n ). Z obozu k o n c e n tra c y jn e g o pod
S z ty m b a rk ie m , k tó ry zn a jd o w ał się opodal pobojow iska b itw y g ru n w ald zk iej, w yszli n a w olność lud zie ró ż n y ch n a ro d o w o ś c i12).
10) B. T i e l p u c h o w s k i , op. cit., s. 448.
u ) M. B r a g i n , K r a c h W o s to czn o j Prussii. S z t u r m Ken ig sberga, K a lin in grad 1959, s. 24 — 25.
12) J. W a c h t e l , O fe n s y w a , któ r a w y z w o l i ł a Polskę, W arszaw a 1950, s. 16. 11
. 22 s ty c z n ia 3 i 48 a rm ia , n a c ie ra ją c za je d n o stk a m i p a n c e rn y m i gen. W olskiego, w y z w o liły O stró d ę i Iław ę — dw a w a żn iejsze w ęzły k o m u n ik a c y jn e i siln e p u n k ty o p o ru w ro g a. O d d ziały 3 k o rp u su k a w a le rii g w a rd ii pod d o w ó d z tw em gen . O ślikow skiego po osw obo d ze n iu N idzicy, J e d w a b n a i S zczy tn a, gdzie do n ie d a w n a s ta ł sztab g ru p y a rm ii „ Ś ro d e k ” , sz y b k im i n iesp o d zie w an y m u d e rz e n ie m w y zw oliły O lszty n . D z ia ła n ia w o je n n e toczy ły się tu w y ją tk o w o szybko, z a sk a k u ją c całkow icie n ie p rz y ja c ie la . W O lszty n ie n p . n a z a ję ty p rzez ż o łn ie rz y ra d z ie c k ic h d w orzec k o lejo w y w ra z z w iększością jeg o obsługi, w p a d a ły je d e n po d ru g im tra n s p o r ty w ojsk ow e z K ró lew ca, sz u k a ją c e b a rd z ie j „b ezp ieczn y ch m ie jsc ” n a p o łu d n iu . Pociągi te p rz y jm o w a li oczyw iście n iem iecc y k o le ja rz e , je d n a k ż e żo łn ierze n iem ieccy p ro sto z w ag o n ó w szli do n iew o li ra d z ie c k ie j. W te n sposób p rz y ję to w O lszty n ie 22 tr a n s p o r ty w o jsko w e.
M arsz ałek R okossow ski, dow odząc zd ecyd ow an ie p o stę p u ją c y m n a ta rc ie m sw oich w o jsk , p ozbaw ił d o w ó dztw o n iem ieck ie w P ru s a c h W schodnich m ożliw ości dow odzenia i k iero w an ia w o jsk am i. R ozpo czął się b e z ła d n y o d w ró t ju ż n ie ty lk o ro z b ity c h je d n o s te k n iem iec kich, ale ta k ż e lu d n o ści cy w iln e j, k tó ra pozbaw iona w szelkiego k ie ro w n ic tw a, zd a n a n a łask ę losu, ru s z y ła n a w ozach, san k a ch , w ózkach i pieszo w k ie ru n k u p ó łn o cn y m i p ó łn o cn o -zach o d n im , sz u k a ją c w y jścia z za m y k a ją c e g o się w ielk ieg o k o tła w scho dn io pru sk iego.
23 sty c z n ia oddziały w y d z ie lo n e 5 a rm ii p a n c e rn e j, d z ia ła ją c e w znaczn ej odległości od g łó w n y ch sił, p od eszły do z e w n ę trz n y c h u m o cn ień E lb ląg a. K o m p an ia czołgów pod d ow ód ztw em k p t. D ia- czenko, n ie p a trz ą c n a siln y g arn iz o n m ia sta , bez s tr a t p rz e rw a ła się p rz ez m ia sto i w yszła n ad Z alew W iśla n y n a północ od E lb ląg a. W te n sposób odcięto N iem com p ra w ie w szy stk ie drogi o d w ro tu za W isłę. W d y sp o zy cji w o jsk n iem ieck ich p o zo staw ała je d y n ie a u to s tra d a K ró le w iec — E lbląg.
22 sty czn ia do d z ia ła ń zacze p n y ch p rzeszła ta k ż e 50 arm ia pod do w ó d ztw em gen. p łk a I. B ołdina, k tó ra do te j p o ry za jm o w a ła o bro nę n a lin ii A u g u stó w — Ł om ża, w iążąc od czoła 4 a rm ię n iem ieck ą. W ojska 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o w o k re sie od 19 do 23 sty czn ia w sp ó l n ie z 43 a rm ią 1 F ro n tu N a d b a łty c k ie g o pod d o w ó dztw em gen. p łk a A. B iełoborodow a ro z b iły 9 i 26 k o rp u s ze sk ład u 3 a rm ii p a n c e rn e j, opan o w ały G ąb in , W y stru ć , T y lżę i ścig ają c w y c o fu jące się jed n o stk i n iem ieck ie podeszły do k o le jn e j n iem ieck iej lin ii u m o cn ień n a rzece D ejm ie, łączącej P re g o łę z Z ale w em K u ro ń sk im . 23 sty czn ia w ojsk a tegoż F ro n tu , ro z w ija ją c o siąg n ięty sukces, sfo rso w ały rz e k ę D ejm ę i o siąg n ęły lin ię L a b ia w a — T apiew o.
W w y n ik u szybkiego p o su w an ia się je d n o ste k 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o w k ie ru n k u E lb ląg a, a 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o w k ie ru n k u K ró le w ca, 4 a rm ia n iem ieck a , z n a jd u ją c a się n a po zy cjach o b ro n n y c h m iędzy N o w o g ro d em a Ł om żą oraz w re jo n ie G ąb ina, została d w u stro n n ie głęboko oskrzyd lona. W zw iązku z o gó lnym p o go rszeniem się po łożenia stra te g ic z n o -o p e ra c y jn e g o w P ru s a c h W schodnich gen. R e in h a rd t 22 sty czn ia w y c o fu je 4 a rm ię z lin ii G ąbin — A u g u stó w — Łom ża do re jo n u B arto szy c e — L id z b a rk — D obre M iasto.
D ow ództw o n iem ieck ie oceniło w y tw o rz o n ą sy tu a c ję jak o n a d a jącą się do w y k o n a n ia silnego p rz e c iw u d e rz e n ia w k ie ru n k u za ch od nim , p rz e rw a n ia z n a jd u ją c e g o się jeszcze w ru c h u rad zieck ieg o fro n tu
o k rą ż a n ia i połączenia się n a lew y m b rz eg u W isły z g łó w n y m i siłam i 2 a rm ii polow ej gen. W eissa. W zw iązku z ty m gen. H ossbach o trz y m ał rozkaz, ab y p rz y g o to w ał siły 4 arm ii polow ej oraz ro zb itk ó w 3 a rm ii p a n c e rn e j i w y k o n a ł p rz eciw u d e rze n ie w k ie ru n k u O rn e ta — E lbląg. W ty m celu rozpoczął on k o n c e n tra c ję sw oich sił, dążąc do u tw o rz e n ia z n ich szy k u bojow ego p rz y p o m in a ją ceg o k o h o rtę rz y m ską. M iał to b y ć d u ży czw orobok, n a przodzie k tó reg o u d erzać m iały n a jm n ie j w y k rw a w io n e jed n o stk i, zabezpieczone ze sk rz y d eł i z ty łu przez o ddziały p an c ern e . 6 k o rp u s a rm ijn y pod d ow ód ztw em gen. p ie ch o ty H. G ro ssm an n a w y sła n y został do re jo n u : O rn e ta — D obre M iasto w celu w y k o n a n ia głó w nego u d e rz e n ia n a E lbląg. Jeg o p ra w e sk rz y d ło osłaniać m iał 26 k o rp u s a rm ijn y (3 a rm ia p a n c e rn a ) pod d o w ództw em gen. p iechoty G. M a tz k y ’ego, k tó ry znad P re g o ły p rz e rz u co n y został w re jo n P ien iężn a.
P o łu d n io w e sk rz y d ło 6 k o rp u su zabezpieczać m iał z n a jd u ją c y się na północ od O lszty n a 7 k o rp u s. P o n a d to w re jo n ie B isk up ca p rzygo to w y w a ł się 20 k o rp u s p iech o ty , a m iędzy K ę trz y n e m i R eszlem 41 k o rp u s p a n c e rn y . Na zach o d n im b rz e g u rzek i Ł y n y , n a północ od B artoszyc, g ru p o w a ły się o ddziały d y w izji p a n c e rn e j „ H e rm a n n G ö rin g ”. U d e rzen ie n a zachód pow inn o b yło w e d łu g p la n u n a stą p ić w ieczo rem 26 sty czn ia 13). P la n te n został je d n a k p o k rzy żo w an y . M arsz ałek R okossow ski w ce lu ostateczn ego odcięcia zg ru p o w an ia niem ieckiego w P ru s a c h W schodnich od głó w n y ch sił 2 arm ii, już w ieczorem 23 sty czn ia sk iero w ał do re jo n u E lb ląg a 1 k o rp u s 5 arm ii p a n c e rn e j g w ard ii. P ozostałe siły te j arm ii ró w n ie ż k o n ty n u o w a ły n a ta r c ie w k ie ru n k u p ó łnocnym , a za nim i po d ążały oddziały 48 arm ii gen. G usiew a i 2 a rm ii u d erzen io w e j pod dow ód ztw em gen. F ie d iu - nińskiego.
26 sty czn ia 5 arm ia p a n c e rn a g w a rd ii sw ym i g łó w n y m i siłam i osiągn ęła Z alew W iślan y n a fro n cie około 20 km , zab lok ow ała E lb ląg i odcięła drogi o d w ro tu 4 arm ii n iem ieck iej na zachód. L ew o sk rzy - dłow e arm ie 70 i 65 2 F ro n tu B iałoruskiego o siągn ęły w ty m cząsie W isłę i N ogat n a odcinku m iędzy E lb lą g ie m a T o ru n iem oraz u c h w y ciły n a ich lew y c h b rz eg ac h w re jo n ie M alb o rk a i B ydgoszczy dw a przyczółki. D ow ódca F ro n tu , m a ją c zabezpieczone sw oje lew e s k rz y dło, sk iero w ał te ra z g łó w n y w y siłek n a p ó łn o cn y w schód p rz e ciw ko z g ru p o w an iu n iem ieck iem u z n a jd u ją c e m u się n a p o łu d n ie od K ró le w ca.
W ty m sam y m czasie, g d y zg ru p o w an ie u d erzen io w e 2 F ro n tu B iałoruskiego p row adziło n a ta rc ie w k ie ru n k u Z alew u W iślanego i W isły, a rm ie 3 F ro n tu B iałoru skieg o k o n ty n u o w a ły n a ta rc ie w k ie r u n k u K ró le w ca. Do 25 sty czn ia 43 i 39 arm ia p rz e ła m a ły n iem ieck ą lin ię u m ocnień, n a północ od P reg o ły , a l l arm ia g w ard ii pod dow ódz tw e m gen. p łk a K . G alickiego i 5 a rm ia sfo rsow ały rzek ę Ł y n ę. P ra w e sk rz y d ło F ro n tu p row ad ząc n a ta rc ie do 26 sty czn ia zbliżyło się do ze w n ętrz n eg o p ierśc ie n ia o b ro n y K ró lew ca. W ciągu n a stę p n y c h dni d ą ż y ły one do o k rą żen ia zg ru p o w an ia n iem ieck ieg o w re jo n ie K ró lew ca, p rz e ła m a n ia ze w n ętrz n eg o p ierśc ie n ia jeg o o brony i op ano w a n ia p ierw szej lin ii fo rtó w . L ew oskrzyd łow e oddziały 31 i 2 arm ii
13) Jürgen T h o r w a l d , Es begann an d e r Weichsel, S tu ttgart (b. r. w.), s. 149 — 151.
g w a rd y jsk ie j, ścig ając w y c o fu ją c e się o d d ziały n iem ieck ie, w ciągu 26 sty czn ia o p an o w ały re jo n jezio r m azu rsk ic h .
43 a rm ia 1 F ro n tu N a d b a łty c k ie g o 28 sty c z n ia z a ję ła n iem ieck ą tw ie rd z ę n a d M orzem B a łty c k im — K ła jp e d ę . W zw iązku z o siąg n ię ciem Z ale w u K u ro ń sk ie g o przez je d n o stk i 3 F ro n tu N a d b ałty c k ieg o do d ziała ń w o je n n y c h p rz y s tą p iła ta k ż e ra d z ie c k a F lo ta B ałty ck a, o sła n ia ją c n a d m o rsk ie sk rz y d ło w o jsk ląd o w y ch .
P rz e c iw u d e rz e n ie w o jsk n ie m ie c k ic h z lid zb arsk ie g o re jo n u u m o cnionego w y k o n a n e zostało 26 sty czn ia o godzinie 19,00. R ozpo czął je 6 k o rp u s a r m ijn y siłam i d w óch d y w izji (131 i 170) w k ie ru n k u R ożnow o — P a słę k . Do d ziałań zacze p n y ch p rz eszły ta k ż e dw ie d y w izje 26 k o rp u su , u d e rz a ją c w k ie ru n k u P ien iężn o — M ły n a ry . 7 k o rp u s n ie m ie c k i n ie zdołał je d n a k p rzy g o to w ać się i rozpocząć w te rm in ie p lan o w a n eg o k o n tra ta k u . P o czątk ow o N iem com u dało się u zy sk a ć p e w n e sukcesy . P rz e ła m a li ro z c ią g n ię ty szyk b ojow y 48 arm ii ra d z ie c k ie j i p rz e su n ę li się od 15 — 20 k m n a zachód. Do k rw a w y c h w a lk doszło m ięd zy in n y m i o m iejscow o ść Ż a rd e n ik i, k tó ra k ilk a ra z y p rz ech o d z iła z r ą k do rą k . Do 28 sty czn ia jed n o stk i 6 k o rp u su n ie m ieckiego o siąg n ęły lin ię R o g ajn y — P ie rg o z y 14).
W ce lu n ied o p u szczen ia do d alszeg o p rz e su w a n ia się w o jsk n ie m ieck ich n a zachód m a rsz a łe k R okossow ski sk ie ro w a ł d la w sp arcia 48 arm ii gen. G u siew a 8 k o rp u s zm ec h an izo w a n y z 5 a rm ii p a n c e rn e j oraz odw odow y 8 k o rp u s p a n c e rn y g w a rd ii. W w y n ik u tego p rz e d się w zięcia o b ro n a ra d z ie c k a zo stała zn aczn ie w zm ocniona, a jed n o stk i n iem ieck ie do 31 sty c z n ia odrzucono n a p o d staw y w y jścio w e i z m u szono do za ję cia o b ro n y w z a m k n ię ty m ju ż fa k ty c z n ie k o tle n a p o łu d n ie od K ró le w c a w re jo n ie : B ran iew o — O rn e ta — L id zb a rk W a rm iń sk i — B arto szy ce.
W ojska p a n c e rn e i a rm ie o gó ln ow ojsko w e 3 F ro n tu do końca sty czn ia o p a n o w ały zn a czn ą część P ó łw y sp u S am b ijskiego , o k rą ż y ły K ró le w ie c od pó łn o cy i półn o cn eg o zach od u, a 11 a rm ia g w a rd ii gen. G alickiego w y szła n a p o łu d n io w y zachó d od m ia sta p rz e k s z ta ł conego w tw ie rd z ę . L ew e sk rz y d ło 3 F ro n tu — 28, 31 i 2 arm ia g w a r- d y jsk a w ty m czasie p o d eszły do rz e k i Ł y n y i o siąg n ęły linię: F ry d lą d — B arto szy c e — L id z b a rk W a rm iń sk i. Z g ru p o w an ie w schod- n io p ru sk ie zostało w ięc p rz y p a rte do m orza.
W y n ik iem s tra te g ic z n o -o p e ra c y jn y m 17 — 18-dniow ej o fen sy w y w o jsk 2 i 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o b y ło p rz e ła m a n ie d łu g o p rz y g o to w y w a n e j i siln ie u rz u to w a n e j o b ro n y w o jsk n iem ieck ich n a głębokość od 150 — 200 km . A rm ie 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o odcięły P ru s y W schodnie od P om o rza i u m o cn iły się n a p ra w y m b rz e g u od E lb ląg a d o 'T o ru n ia . P rz e z to sam o dow ództw o n iem ieck ie p ozbaw ione zostało m ożliw ości w y k o n a n ia u d e rz e n ia z P ru s W schodnich n a sk rz y d ła i ty ły w o jsk ra d zieck ich , n a c ie ra ją c y c h w k ie ru n k u O dry. W ojska 3 F ro n tu ro z b iły n a js iln ie jsz ą 3 a rm ię p a n c e rn ą n iem ieck ą i p rz y p a rły
14) W toku rea liza cji p o w y ższeg o p rzed sięw zięcia na stan ow isk ach dow ód czych w o jsk n iem ieck ich w Prusach W schodnich n a stą p iły zm iany. D o ty ch czasow y dow ódca grupy arm ii „Środek” p rzem ian ow an ej 25 I 1945 r. na grupę arm ii „P ółnoc”, gen. R einhardt, zd jęty został ze stan ow isk a, a na jego m iejsce m ian ow an o gen. p łk L. R en d u lica, na sta n o w isk o d -c y 4 arm ii potow ej na m iejsce o d w ołan ego gen. H ossbacha m ian ow an o gen. piech oty F. M üllera. Z m iany zach od ziły także na stan ow isk ach szefó w sztab ów i niższych dow ódców .
do m orza odizolow ane siły niem ieckie. P rz e b y w a ją c e jeszcze w P r u sach W schodnich siły niem ieck ie w p ierw szy ch d n iach lu teg o zo stały o k rą żo n e w trz e c h o d d zieln y ch i o graniczonych re jo n a c h . Je d n o zg ru p o w an ie, liczące około cz te rec h d yw izji, znalazło się n a P ó ł w y sp ie S a m b ijsk im (na półn o cn y w schód od K ró lew ca) i d ru g a g ru p a w sile około pięciu d y w izji o raz sp ec ja ln e oddziały fo rte czn e okrążo ne b y ły w re jo n ie K ró le w ca; trze cia n ajw ięk sz a g ru p a , bo licząca około d w u d z ie stu dyw izji, zn a jd o w ała się w lid zb arsk im re jo n ie um oc n io n y m .
D ow ództw o n iem ieck ie liczyło, że p o tężn e fo rty fik a c je u m o cnio nego re jo n u L id z b a rk a W arm iń sk ieg o zd o łają w strz y m a ć dalsze n a ta rc ie w o jsk rad zieck ic h . W y d a n e rozk azy dla o ficeró w i żo łn ierzy n a k a z y w a ły u trz y m a ć zajm o w an e pozycje za w szelk ą cenę, n ie licząc się z ż a d n y m i s tra ta m i.
4. LIK W ID A C JA W SC HODNIOPRUSK IEGO ZGRUPOW ANIA NIEM IECKIEGO, PRZYPARTEGO DO W YBRZEŻA ZALEWU
W IŚLA N EG O I BA ŁTY K U . (1 11 — 25 IV 1945 r.)
Od po czątk u lu te g o 1945 ro k u w o p eracji w sch o d n io p ru sk ie j n a s tę p u je now y e ta p . D ziałania w o jsk ra d zieck ic h sk iero w an e są te ra z p rz e d e w sz y stk im na lik w id ację o krążo n y ch zg ru p o w ań n ie m ieckich. Z ad a n ia zw iązane z lik w id acją w o jsk n iem ieck ich w P r u sach W schodnich p rz y p a d ły w u d ziale jed n o stk o m 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o oraz p ra w o sk rzy d ło w y m arm io m 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o (48 i 50), k tó re p o d p orząd kow ano gen . C zern iach ow skiem u. G łó w ne siły 2 F ro n tu B iałoruskiego n a po d staw ie d y re k ty w y N aczelnego D ow ództw a fo rso w ały W isłę i p rz ech o d ziły do now ej o p eracji zaczep n ej n a te re n ie P o m o rza G dańskiego.
a) L ik w id a c ja zgru p o w a n ia lidzbarskiego (10 II — 29 I I I 1945 r.) D ow ódca 3 F ro n tu B iałoruskiego, gen. C zerniacho w ski, p rz y s tę p u ją c do lik w id acji okrążo n y ch w o jsk n iem ieck ich zdecydow ał w p ierw szej kolejn o ści u d erzy ć przeciw k o zg ru p o w an iu lid z b a r skiem u. S iły n iem ieck ie w ty m re jo n ie sk ła d a ły się g łó w nie z je d n o stek 4 arm ii, k tó ra w y k o rz y sta ła u m o cn ien ia o b ro n n e ciąg nące się lu k ie m od w y b rz e ż a Z alew u W iślanego pod F ro m b o rk ie m poprzez O rn etę, L id z b a rk W arm iń sk i, B artoszyce, Sępopol, C y n tę do Z alew u W iślanego d la zo rganizow ania siln ej obrony. W p asie ty m N iem cy po siad ali pon ad 900 b etono w ych schronó w b ojow ych. Na o dd zieln y ch o dcinkach liczba schronów bojo w y ch n a 1 km fro n tu w yno siła 15— 16. D la w zm o cn ien ia sy ste m u o b ro n y w iększe osiedla p rzek ształco n o w ośrodki i p u n k ty oporu.
S k o n cen tro w an ie n a n iew ielk im obszarze zn aczn y ch sił i środków pozw oliło dow ó d ztw u n iem ieck iem u uzy sk ać w iększe od p rzeciętn eg o ich n asy c en ie n a k ażd y k ilo m e tr fro n tu . W ym agało to od dow ództw a radzieckieg o n a le ż y te g o p rz y g o to w an ia i zabezpieczenia w ojsk, k tó re m ia ły w ziąć u d z ia ł w lik w id acji tego zg ru po w an ia.
U d e rzen ie je d n o ste k 3 F ro n tu B iałorusk iego przeciw k o lid z b a r sk ie m u z g ru p o w a n iu n iem ieck iem u w lu ty m 1945 ro k u c h a ra k te r y zow ało się szczególnie zacięty m i b o jam i n a p od ejściach do poszczegól n y ch p u n k tó w , o środków i w ęzłów oporu z n a jd u ją c y c h się w m
iej-scow ościach: C y n ta — Iła w k a — G órow o Iław eck ie — P ieniężn o — O rn e ta i in n y c h . P o k o n u ją c siln y opór ogniow y i łam iąc o b ro n ę n ie m iecką, je d n o s tk i ra d z ie c k ie u d e rz a ją c z p ó łn o cy i z p o łu d n ia sto p niow o z m n ie jsz a ły p ie rśc ie ń o k rą ż e n ia i sp y c h a ły je d n o stk i n ie p rz y ja c ie la do w y b rz e ż a Z a le w u W iślaneg o. W w y n ik u lu to w y c h w a lk je d n o stk i ra d z ie c k ie p o s u n ę ły się od 30 do 50 km , a te r e n za jm o w a n y przez w o jsk a n iem ieck ie zm n iejszy ł się do 40 k m d łu go ści i 20 g łęb o kości (800 k m 2) 15).
W czasie w a lk w d n iu 18 lu te g o p o leg ł pod P ie n ię ż n e m gen. a rm ii J a n C zern iach o w sk i, dow ód ca 3 F ro n tu .
Po n im d o w ództw o F ro n tu o b ją ł p rz e d sta w ic ie l K w a te ry G łó w n ej N aczelnego D ow ód ztw a, m a rsz a łe k A. W asilew ski.
Po k ró tk o trw a łe j p rz e rw ie , spow o d o w an ej p rz e g ru p o w a n ie m sił o raz d o d a tk o w y m ro z p o z n a n ie m n ie p rz y ja c ie la , 13 m a rc a ro zp o częło się k o le jn e u d e rz e n ie . P o k ró tk im , a le siln y m p rz y g o to w a n iu a r ty le r y js k im p rz e sz ły do n a ta r c ia n a c a ły m fro n c ie jed n o stk i p iech o ty .
W ciąg u pierw szeg o d n ia n a ta rc ia , pro w ad zo n eg o w w y ją tk o w o tru d n y c h w a ru n k a c h a tm o sfe ry c z n y c h , u tru d n ia ją c y c h d ziałaln o ść lo tn ic tw a o ra z u ży c ie a r ty le rii, je d n o stk i ra d z ie c k ie p o su n ę ły się do p rz o d u o 3 — 4 km .
W ciąg u n a s tę p n y c h cz te rec h d n i o d działy ra d zieck ie „ p rz e g ry za ją c ” sy s te m n ie m ie c k ie j o b ro n y , p o su n ę ły się o d alsze 14 k m i z a ję ły w ie le osiedli o raz Z gorzelice — w a ż n y w ę zeł k o m u n ik a c ji na w y b rz e ż u Z alew u W iślanego . 18 m a rc a p o p ra w iła się pogoda, co um ożliw iło 1 arm ii lo tn ic zej, dow odzonej p rzez gen. C h riu k in a, w y ko n an ie siln eg o u d e rz e n ia , k tó re w z n a czn y m sto p n iu u ła tw iło d alsze n a ta rc ie w o jsk ląd o w y c h . W ojska te, d z ia ła ją c w ciąg u n a s tę p n y c h dw óch dni w k ie ru n k u B ran iew a, 20 m a rc a u d e rz e n ie m z pó łn o cy i p o łu d n ia z a ję ły te n n ie m ie c k i w ęzeł obrony .
O sta tn i e ta p d ziała ń bojo w y ch p rz eciw k o lid zb arsk ie m u zg ru p o w a n iu n ie m ie c k ie m u ro z e g ra ł się w re jo n ie a u to s tra d y z K ró le w ca do E lb lą g a o ra z n a s a m y m w y b rz eżu , z k tó re g o w y c o fu ją c e się n ie m ieck ie o d d ziały 4 a rm ii polow ej oraz lu d n o ść cy w iln a pospiesznie p rz e p ra w ia ły się na M ie rz e ję W iślan ą w ce lu d alszej e w a k u a c ji p rz y pom ocy o k rę tó w w o je n n y c h i sta tk ó w ra to w n ic z y c h do G d y n i i G d ań sk a.
29 m a rc a ca ły lid z b a rsk i obszar o p e ra c y jn y z n a jd o w a ł się w r ę k ach w o jsk ra d zieck ich , a zg ru p o w a n ie n iem ieck ie n a p o łu d n ie od K ró le w c a zostało zlik w id o w an e.
W o k re sie od 13 do 29 m a rc a w o jsk a n iem ieck ie s tra c iły p o n ad 130 ty s. ż o łn ie rz y (80 ty s. z a b ity c h i 50 ty s. w z ię ty c h do niew oli). Je d n o stk i 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o zd o b y ły p on ad 600 czołgów i d ział p a n c e rn y c h , 3500 d ział i w ie le in n eg o sp rz ę tu w o jen n e g o 16). ·
R ó w n o cześn ie z p ro w a d z e n ie m s iln y c h zm ag a ń p rzez a rm ie 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o n a p o łu d n ie i p o łu d n io w y zachód od K ró le w ca o ddziały 2 a rm ii u d e rz e n io w e j 2 F ro n tu B iało ru sk ieg o pod dow ód z tw em gen. F ie d iu n in sk ie g o k o n ty n u o w a ły w alk i, z m ierzając e do zniszczenia o k rą żo n y ch w re jo n ie E lb lą g a sił niem ieck ich .
15) O p e r a c ja w P ru sach W schodnic h, W y b r a n e op era cje A r m i i R a d z ie c k i e j w W i e l k i e j W o j n ie N a r o d o w e j 1941 — 1945, W arszaw a 1950, s. 433.
ie) O p e r a c ja w P ru sach W schodnic h, op. cit., s. 433. 16
W p ierw szy ch d n ia c h lu teg o w a lk a o o pan ow an ie E lb ląg a p rz y b ra ła ró w n ie ż n ie z w y k le zacięty c h a ra k te r. W y n ik ało to z n iem ieck iej ko n cep cji o b ro n n e j, p o leg ają cej n a u trz y m a n iu za w szelką cenę o sta tn ie j lin ii k o m u n ik a c y jn e j m iędzy K ró le w cem a E lb ląg iem , słu żąc ej do e w a k u a c ji w o jsk i lu d n o ści cy w iln ej. K ied y d zien n e u d e rz e n ia n ie p rz y n o siły p o żą d an y ch re z u lta tó w , gen . F ie d iu n in sk i zd ecydo w ał się n a s z tu rm E lb ląg a w nocy. U d erzen ie to w y k o n a ły od działy 381 d y w izji w nocy z 9 n a 10 lu teg o . S ztu rm o w y b ata lio n te jż e d y w izji pod d o w ództw em k p t. S idorow a n iesp o d ziew an y m u d e rz e n ie m sfo rso w ał k an a ł i w ta r g n ą ł w obro nę n ie p rz y ja c ie la n a p rz e c iw le g ły m b rz eg u . Ś m iałe nocne d ziała n ie b a ta lio n u sz tu rm o w ego oszołom iły N iem ców i u ła tw iły w y jście g łó w n y ch sił d y w izji n a p rz eciw leg ły brzeg . 10 lu te g o p ra w o sk rzy d ło w e dyw izje 2 arm ii u d erzen io w e j s z tu rm e m o p an o w ały m iasto.
W yzw olenie E lb ląg a oznaczało w ięc p rzecięcie o sta tn ie j linii k o m u n ik a c y jn e j oraz u łatw iło d ziała n ie je d n o stk o m lew ego sk rz y d ła 3 F ro n tu B iało ru sk ieg o w k ie ru n k u B ran iew a.
b) L ik w id a c ja kró lew iec kieg o z grupow ania niem iec kieg o
(6 — 9 I V 1945 r.)
Po lik w id acji n ajsiln ie jsz e j g ru p y n ie p rz y ja c ie la 3 F ro n t B iało ru s k i p rz y s tą p ił do lik w id acji „ c y ta d e li” P ru s W schodnich — K ró lew ca. T eren K ró le w ca, k tó reg o p o w ierzch n ia w y n o siła ponad 200 k m 2, N iem cy zam ien ili w k o m b in o w an y sy stem ró żneg o ro d z a ju u m o cnień. O brona tw ie rd z y K ró le w ie c sk ła d a ła się z trz e c h pozycji o tacz ając y ch m iasto p ierśc ie n iam i. Z e w n ę trz n y p ierśc ie ń um o cn ień ro z b u d o w a n y b y ł w odległości około 6 km od m ia sta i sk ła d a ł się z 12 g łó w n y ch i 3 pom ocniczych fo rtó w zb u d o w an y ch jeszcze w X IX w ieku. W e w n ę trz n y p ierśc ie ń o b ro n y p rz e b ie g a ją c y bez p o śre d n io n a k ra ń c a c h m iasta sk ła d a ł się ró w n ie ż z istn ie ją c y c h tu fo rtó w p o łączo n y ch sy ste m e m ro w ó w ciąg ły ch i ro w ów p rz eciw - czołgow ych. W reszcie w c e n tru m m iasta po obu s tro n a c h rz ek i P re g o ły zn a jd o w ał się c e n tra ln y re jo n o b ro n y m iasta.
K ró le w c a b ro n ił siln y g arnizon, liczący p o n ad 130 tys. żołn ierzy , po n ad 2 tys. d ział i m oździerzy oraz 220 czołgów i d ział p a n c e rn y c h . K o m e n d a n t tw ie rd z y K ró lew iec, gen. p ie c h o ty O. Lasch, liczy ł n a to, że w ta k p rz y g o to w a n e j i u m o cnionej tw ie rd z y u d a m u się u trz y m a ć m iasto w sw ym rę k u n a w e t w w y p a d k u rozbicia je d n o ste k polo w ych. U trz y m a n ie b ow iem tw ierd z y K ró le w ca — b a stio n u n iem cz y zn y na w schodzie — zw iązane było z u trz y m a n ie m p re s tiż u R zeszy i jej w odzów w obec całkow icie p rz y g n ęb io n ej, z a ła m a n e j i pozostaw ionej n a łasce losu lu d n o ści P ru s W schodnich. J e d n a k ż e nie b y ło ju ż ż a d n ej siły, ab y z a trz y m a ć b ie g w y d a rz e ń w o je n n y c h w P ru s a c h W schodnich.
D ow ódca 3 F ro n tu B iałoruskiego, m a rsz a łe k W asilew ski, zdecy do w ał się n a s z tu rm tw ierd z y . P la n o p eracji k ró lew ie ck iej sp ro w a dzał się do tego, ab y siłam i c z te rec h arm ii og ólnow ojskow ych i trze ch arm ii lo tn iczy ch w y k o n ać szereg k o n c e n try c z n y c h u d erzeń , rozbić g arn iz o n tw ie rd z y i sz tu rm e m opanow ać m iasto. Z godnie z po w y ż szym p la n e m o p eracji głó w n e u d e rz e n ie w y k o n y w a ły n a K ró le w iec z p ó łn o cy i północnego zachodu n a p o łu d n ie 43 a rm ia pod dow ódz tw e m gen. B iełoborodow a i 50 a rm ia pod do w ód ztw em g en . le jt.
